VII.— ATHANO

        Azkenik mintzatu zen Maria Etxauzekoa, herriko zazpigarren lilia. Herjaunaren alderat itzulirik, erran zion hauxe:

        Jauna, haurttoa nintzen gure hauzoan bizi zenean atxo bat, hain xaharra non ehun urtheak puskaz iragaiten baitzituen. Hari aditu diot ixtorio bat, ene iduriz ederra; nahi nuke guzien gogarako izan baladi.

        Athano Doneztebe-hirikoak noiznahi erraten ohi zuen:

Lantiruri,

Munduan orok elkhar iduri.

        Xuxen ethor zadien edo makhur, bethi solas bera zuen ahoan. Hil zen egunean, jendeek erraten zuten: Athano hil da bertzeek bezala egin beharrez;

Lantiruri,

Athanok bertzeak iduri.

        Athanou seme bakhar bat uzten zuen; eta hunek, aitari ehunetan aditu zion solasaren arabera, burutan zuen, munduaren eta jendeen ezagutzeko etzela heyen ikustera goan beharrik. Parise Doneztebe-hiri baino handixago, zer erran nahi zuen horrek? Uste zuen Donestebe-hiritarrak nongonahiko jendeen idurikoak zirela. Etzenaz geroz kampoetan deusere ikhastekorik, zertara goan etxeko lanak utziz?

        Nola haurretik amak elizara eramaten baitzuen, bazakien hango bidea, bertzerik baterez. Bere etxe inguruetan suertez ikusten zituen jendeek asko trufa egiten zioten; eta harek gozo-gozoan ihardesten zuen:

Lantiruri, Munduan orok elkhar iduri.

        Egun batez, haren adintsuko arrotz gazte bat gerthatu zen Athanoko aintzinean iragaitera. Arrotzak agur eginik, Athanok galdatzen dio non dabilan hola. — «Mundu ikusten nabila ihardesten du arrotzak». — «Zer! mundu ikusten?» — Bai, deus ez da egiagorik».

        Lanoki, burlarik gabe mintzo zen gizon baten aditu nahiak kilikatu zuen Athano:

        «Sar zaite, dio arrotzari; eguerdi ere dugu, zato, enekin hartuko ditutzu bi ahamen, eta anartean eginen dugu solas. Arrotzak onhesten du gomitua eta sartzen da.

        Jaten hari direlarik, Athanok erraten dio: «Ni, etxetik atheratzen naizenean, ez naiz eliza baino urrunago goaten. Ez dakit bertze biderik. Egia da hortaz aditzen dutala asko burla; bainan nik axola guti. Munduko gauza guziek elkhar iduri dute; zer balio luke ibil nadien bethi gauza beren ikusten? Eta zuk, mundua gaindi zabiltzanak, erradazu zer on atheratzen duzun zure urhatsetarik?» — «Nik, dio arrotzak, deus guti dakit, eta mundua ikusiz, ez dakitzatanak ikasten ditut».

        Athano halako harridura batean zagon bere barazkaltiarrari beha. Iduritzen zitzayon hura lehenago ikusirik, eta adiskidea ere zuela. Hori idurikeria bat izan behar zen, etzenaz geroz Athano nihon ibiltzen. Arrotzari galdatzen dio zer duen izena. — «Arkanjelu deitzen naute». — «Zu munduz mundu zabiltzala ikusteak atheraldi baten egiteko gutizia zerbait ematen daut niri ere. Zer diozu hortaz? Laguntzat har banindezazu, gogotik abia ninteke zurekin». — «Hortaz atseginik baizen ez nuke, dio Arkanjeluk; bidean lagun bat on da; bi gizonek balio dituzte hirur; estrapu zerbait gertha baladi ere, laguntza aldean da berehala. Bertzalde, solas eginez bideak iduri du laburrago eta ahanzten da nekhea.

        Goan dire Athanoren duda-mudak; hartzen du makila eta bideari ematen da Arkanjelurekin. Donestebe-hiritarrek ikusi zutenean Athano bidayetan, landetarik oihu egiten zioten:

Lantiruri! lantiruri!

        «Ikusten ditutzu horien burlak, dio Athanok, indargabeak dira. Halarikere, iduritzen zait on dela burlabide horien khentzea». — «Ederki! ihardesten du Arkanjeluk; ulitxa beharrian bezala da ardurako trufa».

        Doneztebe-hiritik, lehembiziko urhatsak eraman zituen Donamarti-hirira. Han, jendea nigarretan zagoen: ehorztera zaramaten Beltzuntze bizkundea.

        «Ai! dio Athanok, hemen ere gure herrian bezala... jendeak hiltzen, eta gero nigarrak... Lantiruri!»

        «Hala da, dio Arkanjeluk; erranen darotzut hargatik guzientzat ez dohala bardin. Hainitz gizon ona zen Beltzuntze. Jende horiek aria dute nigar egiteko, beren aita galdu dute. Ona izan ez balitz, irriz eramanen zuten ehorztera. Bainan, ikusten duzunaz, bertzerik da. Hiltzea, bizi berri baterako sartzea da. Orai, Jainko zuzenak Beltzuntzeri ematen dio bizian egin izan duen ongiaren saria».

        «Nik, dio Athanok, ez dut ene jakinean gaizkirik egiten nihori».

        «Eta, Arkanjeluk: Gaizkirik ez egitea ongi eta ederki da segur, bainan halere ez aski; ongia ere egin behar da».

        Hola-hola solasean hari direlarik, gure ikusketariak Armandaritzera heltzen dire. Han etzen nigarrik: eliza-besta eta dantzak. Ilhuna hurbil zelakotz, gazteria berokiago baizik etzen jauzika hari, azken orenaz baliatzeko.

        «Hemen ere Doneztebe-hirin bezala, dio Athanok:

Lantiruri,

Munduan orok elkhar iduri!»

        «Egiatik urrun zabiltza, ihardesten du Arkanjeluk. Nolaz etzare ohartzen gure Jainkoak nahiz gauzak, nahiz gizonak, egin izan dituela batzu bertzeak ez bezalakoak? Handi, xume, arteko, negurri guzietara egin ditu. Horrateheko gizon hori konkorra da, hunatxeko hau okherra; horra maingu bat; gazte harroak zembat! Xuriak eta belzaranak, dirudun dirugabeak ikusten ditugu guziak elkarrekin. Jainkoak bakotxari eman dio bere bidea, luze edo laburra, nekhea edo errexa; eta zeinek berea egiten du ontsa edo gaitzki. Jainkoak gauziak gure onetan xuxendu ditu; ongiaren ahala guzieri ematen daroku. Egun ikusi ditugu niharrez zohazinak; aldiz, huna hemen jauzika eta irrintzinaz hari direnak. Jainkoak daki nori eta zergatik eman atsegina, nori eta zergatik atsekabea. Guri dagokigu zeinek gurea ontsa hartzea».

        Ilhuntezea zen Armandaritzeko jauregira heldu zirenean bi arrotzak. Galdatu zuten gau hartako atherbea. Jaun baroina etzen Beltzuntze bezala maithatua; ez bada gaixtoa izanez, etzuen nihori bidegaberik egiten, ez-eta ongirik ere; bokhotxa zen bezala uzten zuen. Bere burua zuen maite: berekoyak uste du bere burua maite duela, bere gaitzetan hari denean.

        Gizon idor horrek arrotzeri ihardetsi zioten, etzuela tzagutu-gabeko jenderik etxerat hartzen; zihoazela etxetiarretara edo bertze nora-nahi.

        Etxetiarrak kantuz heldu ziren plazatik; ongi hartu zituzten arrotzak, eta erran zioeten: Uria hastera doha, zatozte barnerat; badugu eguerdiko barazkaritik afaltzeko utzi zikhiroki puska bat. Ha! jaunak, bakhan jaten dugu haragia, urthean behin da eliza-besta; ongi ethorri zaretela. Sar zaitezte, gurekin guk bezala eginen duzue».

        Afaldu direneko, tarrapataka hor heldu da jauregiko muthil bat: «Laster! laster! dio; deith zatzue apheza eta midikua; nausia bat-batean eritu zaiku; ja galdua du hitza».

        Hauzo bat suertez han gerthatzen zen. Ikusten zuen orduko nahasmenduan bi arrotzek etxe hartan etzuketela phausu onik. Bere etxerat eramanik, ohe on bat eman zioten.

        Ilhunduz geroztik, uria jausten zen zurrupikan, eta gau guzian hala-hala iraun zuen. Argitzean, ihara batetako antapera hautsirik, uhar gaitz, itsasoa iduri, bazter aphaletara zabaldu zen. Asaldutan eman zen bi arrotzak hartu zituen etxeko jendea. Behere aldean bazuten borda bat aberez bethea. Harat lasterka egin zuten orok. Ja berantegi zen; urak trenkatzen zuen bordako bidea, barneraino sarthua zen. Aziendak, beren esteketarik ezin libratuz, ithotzera zohazin; ageri ziren heyen marrumak. Nor atrebi uharrera? tiroka zohan gaya. Jende gaixo heyek etsitu zuten azienda, beren izaite guzia, eta erraten zuten: Bethe bedi Jainkoaren nahia!

        Gauzak hortan ziren; Arkanjelu zen bakharra etsimenik hartu etzuena. Bat-batean lazten ditu guziak; uharrera jauzi da. Gaya muthiriak behin baino gehiagotan ambilkaten du; bainan igerikari hazkarra da, garaitzen du uren zorrostasuna eta bordara sarthurik, trenkatzen ditu estekagailu guziak.

        Orduan aziendek iragan zuten ukarra. Jendeek bildu zituztenean, bi arrotzeri nahi izan zioten beren ezagutza erakutsi. Bainan etziren han gehiago, ezik berehala norapait urrundu ziren.

        Athanok erraten zion bere lagunari: «Horra gizon bat niholaz gure alderat zordun etzena, eta bere etxerat ereman gaitu ikusi duenean jauregiko debuillamenduaren ariaz, han ez gintazkela izan ontsa. Zuri esker, orai badu merezitu saria. Aldiz, jauregiko nausi idorra angora hila bide da, eta nola hartu duke Jainkoak?»

        Arkanjeluk ihardetsi zion: «Jesus Jaunah erran du: Ez juya, etzaitezten izan juyatuak. Hari dagokio gizonaren juyatzea».

        Handik jo zuten Iholdi Agerrera. Etziren han baratu. Hasarregoa nausitua zen etxe hartan; lau haurride kasailatzen ziren lur pozika baten gainetik.

        «Horra, dio Arkanjeluk, onthasun gosearen ondorioa. Ez-deuskeria baten gatik hauzitan dira hemen; gauzaren baliotik zembat gehiagoren xahutzera dihoazi? eta, nork daki makhur horrek zer nahigabeak, zer aiherkunde eta bertze ondorio txarrak erakharriko dituen familiara? Goazen, goazen hemendik urrun».

        Berriz lotzen dira bildeari eta heltzen Irisarri Samaura. Bai, han etzen nigarrik ez samurgorik, ordu hartan bederen. Tamburina eta xirola aintzinean, jendeak pixtolet tiroka heldu ziren elizatik. Andregaya zen espos.

        Arkanjeluk ezteiliarretan bazituen ezagunak. Nabi izan zituzten sarrarazi gure bidayariak. Arkanjeluk etzuen onhetsi gomitua; eskerrak emanik, jo zuen bideari. Bidean erran zion Athanori: Gizon horien artean badire ardura mozkortzen eta aharratzen direnak; ez da zuhur holakoekin nahastekatzea.

Hasteko, tamburin xirolak;

Edan-eta, zampak eta izkolak.

        Ilhundiriko heldu ziren Suhuskune Jelosera. Etxeko andrea athean zagon. Galdatzen diote gauko atherbea. Begiak eroriak zituen emaztekiak: orduan segurik, etzuen etxean arrotz beharrik. Bainan ilhuna gainean eta harekin uria. Andreak ihardezten diote: «Jainko onak ez du nahi holako aroan utz detzadan bi arrotz kampotik. Sar zaitezte; gure behartasunak uzten darokugunetik emanen darotzuetegu.

        Barnera sarthu ondoxean, Arkanjeluk galdatzen dio hean zerk gobeltzen dion bihotza. Andreak ihardesten du: «Ez da egia bezalakorik, zorrek daramatet etxea. Senharra galdu dut luzez eri egonik; gero uzta txarrak altxatu, buruziarik ezin egin, zorrak sorthu, eta bihar enkantetik goanen da ene izate aphurra. Jainkoa urrikal bekit! ez dakit non etzi phausutuko dutan burua.

        Arkanjeluk ihardetsi zion: «Gauza horietaz egun baino lehen argitua nintzen. Zure burua ez biozozu atsekabeari eman; badakit ezen zure egitekoak oraikotz antolatuak direla guziak».

        Argia gabe goan ziren bi arrotzak. Goiz berean letraketariak ekharri zuen berria, alharguntsaren zorrak pagatuak zirela guziak, eta etzuela gehiago zeren beldurrik izan. Andreak ez du behinere jakin ez nola ez nondik ethortzen zitzayon zorion bat hain guti igurikia.

        Heletako feriak ziren orduan. Goazen ferien ikustera, dio Arkanjeluk; han ez dakigun zerbait ikhasiko dugu. Bidean, solas eta solas dihoazelarik, Arkanjeluk bere adiskideari erraten dio: «Ikusi duzu bardako alharguntsa onaren nahigabe mina. Bethi danik Jainkoari fidel izan baitzayo, Jainkoa ere, ordu gaitzean hitzeko izanen dela, ez egin hortaz dudarik, ezen bere saria agindu dio haren izenean baso bat ur emanen duenari».

        Feriara heldu-eta, sal-erosleen artean ibili ziren. «Ikusazu, dio Arkanjeluk, zembat gezur eta espantu tzar egiten duten gizon horiek batak bertzea enganatu beharrez. Hunako hunek sasualtzat ematen du abere erdi usteldu bat; bertze horrek, dainurik aziendari kausitu gabe, ehun estakuru badituela erraten dio saltzaileari, galdatu prezioa nahi bailioke aphalarazi. Hementxe, oihaleria saltzaile hunek prezio dobletan bere puskak sakatzen ditu oihaletako ezagutzarik ez duteneri. Beha nola, saltzaileak oihala airean derabilkalarik espantuka, beha nola emazteki horrek azpitik hedatzen duen eskua zerbaiten ebasteko. Eta jende zuzenik zein guti!»

        Orduantxe ferian agertu ziren hiru gizon elkharren ondotik lerroan zabiltzanak. Etzituzten beren izenez deitzen, baizik ere izen-goiti batzuz. Bati erraten zioten LATANZIRI, saltzen zituelakotz akhuloak eta jats zirietan sarthuak. Luxea zen eta izan-ahala mehe, ahurraren heineko buru ttipi batekin. Iduri zuen ur hotzez bici zela, Bertze biak Buhamiak ziren, ez elkharren trakakoak. OTHARRE, hola deithua otharrekina zelakotz, motza zen eta kozkorra. JOARE, haren anaya joaregilea, luzea zen eta zardaya, bi begi larri beltzekin.

        «Hiru gizon horiek, dio Arkanjeluk goaten dire Ahazparneko merkhatu guzietara. Beren zuzentasunez ezagutuak dire. Bi Buhamiek gezurtatzen dute kastako aiphamena. Ahal bezala atheratzen dute bizitzekoa. Horien odoleko ohointzan hari direnak, azkenean ez dira izanen horiek baino aberatsago. Tzarkeriako gizona barneko gozorik gabe bizi da. Bertzalde, Jainkoak bere orena hartuko du, eta bide batez ez bada bertzeaz emanen dio gaztigua bizitze huntan, aiphatzen ez delarik sekulako heriotzea urrikitan sarthu gabe hiltzen direnentzat».

        Hirugarren egunean, gure bidayariek izan zuten ikuskari alegerago bat. Lau neskatxa irrigura zauden harrizko alkhi batetan; heyen aintzinean emazteki luze mehar bat xutik; eskuak eta besoak erabiliz, hitzak errepikan zaramatzala; hura hasarre gorrian, bertzeak irriz; iduri zuten kaxkabilak jauzikoetako xirolarekin. Eltze hautsi bat, hartan zen egiteko guzia.

        Eguerdi gainean Arkanjeluk erran zion Athanori: «Badugu ikusirik aski, ordu da har dezagun etxe-alderako bidea».

        Garraldako lephoa iraganik, heldu ziren Doneztebe-hiriko gainera; Athanoa ageri zen handik. Arkanjeluk lagunari erran zion: «Nik hobe dut hemendik xuxen Ahazparnera jotzea».

        Athanok etzuen hitsik, koropilatua bezala zuen bihotza. Eskua harturik, Arkanjeluk erran zion: «Orai arteo bide zuzenaz ibili zare; zaude hortan. Gizonen ganikako laguntza menturakoa da eta maiz indargabea. Jainkoaren gainean berma zaite: hura da bethi bat eta bere umeen laguntzaile. Agur, banoha, bainan etzaitut ahantziko».

        Hori erran-eta, Arkanjelu goan zen bere bidean. Athano, harritua bezala, xutik zagon: iduritzen zitzayon adiskiderik minenak uzten zuela. Begietarik galtzean, hasbeherapen luze bat egin zuen; han berean zagon, bethi alde berera beha. Noizbait jautsi zen malda beheiti, eta bihotza handirik, itzuli zen etxerat.

        Erran izan dut nola Athanora ethorri zenean Arkanjelu, Athanori iduritzen zitzayoela lehenago danik bazuela harekilako ezagutza. Etzuen bada gauzak kanorerik, non Athanok iharduki zuken harekin? Laster argitu zen horren gainean. Igandean, elizara sarthu deneko, Athanori begietara heldu zayo erretaula zahar bat: hara jaun done Mikele Arkanjelu handia handik beha dagokiola. Orduan ikusi zuen Athanok nondik zuen bere bideko lagunaren ezagutza. Gogoan erabili zituen bidayako gora-behera guziak, aingeruaren erran zuhurrak eta berezikiago haren azken hitza,

Agur, etzaitut ahantziko.

        Bihurtu ziotzan eskerrik bizienak. Huna geroztik gotz arrats egiten zuen othoitza:

        Jaun done Mikele handia, bida zatzu ene urhatsak, izan zaite orai eta gero ene gerizape azken orduraino.

        Athanok bizia eraman zuen gizon prestu eta jainkotiarrak bezala.

Eta nola ongi bizi izan baitzen,

Hala ere dohatsu hil izan zen.