V.— BITARTAROA

        Orduan xutitu zen Fermina Leizpaz-Jauregikoa, eta guzieri agur eginik, mintzatu zen hunelaxe:

        Herjauna, eta zuek ene lagunak, aditu duzue Tartaroaren ixtorioa; nik ahal dutan bezain ongi erranen dut Mazarrun bitartaroarena.

Gaztetasuna bero,

Zaharra ez hain zoro,

        Urkietako ordokian bizi ziren bortz umezurtz, lau anaya, arreba batekin. Margarita zuen neskatxak izena. Guzien erranera, iguzkiaren azpian etzitaken ikus haur ederragorik. Larria zen eta zardaya, haren gerri meharra zalhu zen zumearen pare. Ilaya, belearen hegala bezain beltza, kuskuilaka jausten zitzayon sorbaldetan behera. Edertasuna zerutikako dohain bat da; hartan nihork ez du merezimendurik. Bertze ariaz zen maithagarri gure Margarita eta jakin zuen bihotz guzien biltzen.

        Bere anayek itsutuki maite zuten. Bertze dohain guzien gainera, bazuen boz bat hain ozen eta gozoa non, diotenez, abereak jatetik gelditzen baitziren haren entzuteko. Iduri zuken zorionez bizitzeko sorthua zela:

Bainan ez da arrosarik,

Non ez duen arrantzerik.

        Gazte horiek mendi gora baten behereko aldean zuten egoitza. Anaya arrebak goan ziren behin mendi hegalean basusoen ihiz-tatzera. Sareak hedatu zituzten. Bainan haizea ez baitzen alde, usorik etzen ageri. Neskatxa harat hunaka zabilan, ez jakinez nola iragan dembora.

        Anayeri erraten diote: Nahi zinukete mendi gainera igan enekin? Iduri luke bazter eder asko handik ikus ginezakela. Anayak elgarri beha gelditzen dira, zerbaitek lotsatzen balitu bezala. Ageri zen solasa etzela heyen gogokoa. Heyek bazakiten mendi gibeleko berri; eta beldurrez on etzen zerbait arreba maiteari gertha zakion, bizkar hartan agertzerat etzuten utzi nahi. Lauak ixilik zauden. Margarita ohartu zen segretu zerbait bazela hortan. Zer ziteken jakin nahiz, lehia biziago bat hartu zuen. Goazin mendi gainera, zion bethi; eta anayak bethi gogorretik. Zer egin dut bada zuen desgogorako? dio Margaritak; eta haren begi ederrak nigarrez bethetzen dire.

        Orduan anaya gazteena mintzatzen da: Ez othe gare bada gu gure arrebaren zaintzeko, aski ozarrik nihor izan baladi huni jazar egiteko? Ni bederen, ene biziaren ematera nago ene Magaritañoaren alde.

        Zaharrenak, solas hortaz min harturik, berehala ihardesten du: Gu ez gaituk hi baino gibelago, behar balitz ere debruari buru egin gure arrebaren beiratzeko. Eta hola mintzo haizenaz geroz, abia gaiten (hasarreak urrunegi zaraman), goazin, laster ikusiko diagu zer den hire gaitasuna.

        Ordu berean, arrano batek izaya handi baten gainetik kantatzen zuen:

Atzo hala, egun hola,

Nork daki bihar nola?

        Hori aditzearekin, zaharrenak erran zion anaya gazteari: Orhoitzeko izanen duk aintzinago goatera behartu gaitukala; eta urrikibiderik atheratzen balitzaiku, hi izan hainte, hi bakharrik hobendun.

        Igan ziren beraz mendi gainera; ibili ziren inguruka, alde orotara behaka. Handik bazter ederrak ikusi zituzten; eta neskatxak izan zuenean aski, gibelerat itzuli ziren makhurrik batere gabe.

        Zerk lotsatu zituen bada lau anaya hazkar eta bihotzdun horiek?

        Mendiaren gibelean egoitza hartu zuen digante izigarri batek. Mazarrun bitartaroak. Sorbalden gainean bazituen bi buru, bakhotxa begi bakharrarekin. Hamar besoz luze zen eta araberaka lodi. Artho bat osoa sar zitaken haren aho bakhotxean.

        Mendi gainera igan zenean Margarita, bi gerenden artetik beha ziagon Mazarrun. Balditu zen. Etzuen uste munduan bazitakela hain gizalaba ederrik. Bere harriduran, mutitua gelditu zen, horma puska bat iduri. Ez, hormarik etzen haren baithan, bai ordean su bat phiztu zen, deusek ere ezin iraungizkoa, gau eta egun erreko zuena.

        Burua galdurik, abiatzen da laster hunat, jauzi harat; marrobiaka mintzo da.

        Ai ene zorigaitza! dio; ai ene dohakabea! norat suntsitu da ene arimako argia? Nork hunat erakhar zoratu nauen izarra? Gaurgeroz nola biziko naiz ene barneko oinhazearen gozagarririk gabe? Ai ene arimako argia? berriz ere ager zaite ene begietara. Ez dezazu nahigabez heratzerat utz zu baizik egundaino maithatu ez duen bihotza. Oi ene maitea, ene usoa, ene begiko ninia! zato ene besoetara; hemen zuretzat daude urhe, zilhar, diamantezko murruak.

        Alfer dire oihuak; nihork ez ihardesten... hitz on bat nihondik ez ezagun. Mazarrun erhotu da; badabila jauzika, gero lurrean hauska; ehun kintaletako harriak oin muthurraz errekara ambiltzen ditu.

        Oihuari lotzen da berriz: Ai ene arimako argia! oi ene izarra! zerutik jautsia zinen naski; bethiko harat itzuli othe zare?

        Nihork ez ihardesten... nihondik hitzik... Marrumaz dago Mazarrun inha! inha! inha! eginez.

        Haizea heldu da, firrinta arin bat hegalez egiten duelarik. Baratzen da Mazarruni beha; ikusten ditu haren zalapartak.

        Oi Haizea, dio Mazarrunek, hik aphur batez egiten duk munduaren itzulia; hi haiz gauza guzien lekhuko; duda gabe hik badakik non itzalia dagon ene bihotzeko maitea. Habil, errok hura gabe iguzkiak ez duela enetzat argirik; errok hean hura maithatu dutalakotz nahi nauenez hemen minez hiltzerat utzi.

        Haizea beha zagokion. Hambateko bihozminari urricaldurik, Mazarruni erraten dio: Urrikaltzen hatzait zeren nik uste baino barne samurragoa dukan. Ema hadi, Mazarrun gaizoa; goanen nauk, erranen zioat hire maiteari nolako oinhaze urragarrietan hagon orai haren minez.

        Haizea zin-zinez mintzo zen. Hedatzen ditu bi hegalak eta arinik badoha. Lore biltzen ikusten du Magarita pollita, hurbiltzen zayo eta erraten dio Mazarrun jaunak ezkontzaz galdatzen duela.

        Hitz horren gainera, Margarita pollitak aurthikitzen ditu bere loreak, izkiritu min batekin diolarik: Pues! pues! ni bibartaro izigarriaren andre! Hil! hil! mamu itsusia.

        Haizea, mandatari leyala, arraspostu horrekin itzultzen da, eta aditu bezala egia erraten du.

        Ordu berean, errabia beltzak hartzen du Mazarrun; Haizeari berari nahi zioken jazarri; eskuak hedatzen ditu, aztaparretan haren ithotzeko. Bainan frixt airatzen da Haizea, xirribika soinu bat eginez.

        Mazarrunek, errabian, bere esku gaitzez errotik deramatza haritz ondoak, eta buruaren gainetik birungatuz, beso-gainka igortzen ditu mendiz haindira, diolarik: Balimba lehertuko ditutzue Margarita pollita eta bere anayak. Pesia ortzietan nola harria erortzen baita lurraren gainera, hala erortzen ziren haritzak mendiz goragotik, eta batek lehertu zuen lau anayetarik gazteena.

        Ageri zen Jainkoaren justizia zabilala guzieri erakusteko ez dagokiotela gazteeri zaharragoen manatzea, bainan berak behar direla behatu zaharren erranari.

        Asturugaitz horren ondotik, bertze anayek erran zuten elkharri: «Galdu dugu gure gastea; bainan goazin, bizia biziaren eman beza bitartaroak».

        Mendia gora zihozelarik, arrano kantariak izaya gainetik kantatzen zuen berriz:

Atzo hala, egun hola,

Nork daki bihar nola?

        Mendi gainera heldu zirenean, handik, elkhar lagunduz, harri kotorrak gain-behera pompeka ambiltzen zituzten. Mazarrunek ere igortzen zituen arbolak eta harriak. Makhurtua zelarik haritz baten atheratzeko, gainera erori zitzayon harri mokhor bat eta phorrokatu zion bizkar-hezurra. Oren baten bidetik entzun zen harek egin zuen orroa.

        Biharamunean eta ondoko egunetan, arrano kantariak izan zuen zer jan.

Nahi ez duenak aditu ezkila,

Sokaren nkitzen abia ez dadila.