III
NOLA ELKARREN GANIK BEREZI ZIREN

LAR-ABEREAK ETA ETXE-ABEREAK?
NOLA GUZIEK GALDU ZUTEN MINTZATZEKO DOHAINA?

        Ixtorioa ez da hala-hulakoa, merezi du ez dadien utz galtzera.

        Herjauna, ez da ene ustera ehun lekoa hautan gizon argituagorik beroren Ohorea baino. Nor da, ordean, iguzkiaren azpiko gora-behera guziak burutan hartuko dituena? Liburuek ere ez dituzte guziak ekhartzen; ez dukezu menturaz hetan ikusi nola elkarretarik berezi ziren lar-abereak eta etxe abereak, ez-eta zer ariaz batzuek eta bertzeek galdu zuten mintzatzeko dohaina.

        Jainko onak egin zituenean abere motak, gizonaren zerbitzura manatu zituen oro, xehe eta larriak.

        Gizona gaixtatu zen ordean, bai-eta ordainez abereak ere. Etzuten gehiago entzun nahi nausia; eta areago dena, maiz egiten zioten bidegabe. Halaber, beren artean etsai jarri ziren; gerla gorritan zaramaten bizia. Dohakabe ziren beren manatzailea ukhatu zutenaz geroztik. Orduan ezagutu zuten, baitezpadako zela buruzagi baten izatea, bakea ezar zezan abere populuan. Gizonaren ganat itzultzea zuketen hoberenik; bainan hisia gaixtoak etzuen nahi, eta hala beren arteko zeini eman manamendua?

        Zembaiti bururatu zitzayoten batzarre handi baten egitea, eta han bozetik errege baten hautatzea. Ausarki abiatzen direnek egiten dute aintzinera bide. Orotara mezulariak bidali zituzten beren erabakiaren erantzutera.

        Batzuk ongi hartu zuten, bertze askok gaizki. Bainan emana zen abiadura; eta, egun berezian, bide guziak estali ziren zernahi abere motaz. Batzarrera zihoazen, multzo bat haro eta argudiotan, bertze batzu jauzi eta burbutzika.

        Gizona atheratu zitzayoten bidera, eta erran zioten: Zertara zohazte hola? uste duzue naski ni baino nausi hoberik atzeman. Zoroak!

Bilhatzen duzue bonbon,

Zuentzat izanen da zedebon.

        Zuen arabera, errege hautatzera zohazte. Zoroak! diot berriz ere; ez duzue zuek hautatuko. Holako irakiduretan, hazkarrena, edo hobeki oraino ozarrena, jartzen ohi da buru-buruko.

Errege edo buruzagi,

Izenak ez du deusik erran nahi.

        Ene zuzena ukhatuz, suertakari itsuetara sartzen zarete. Orai duzuen manamendua baino ordukoa gogorrago izanen da, bereziki aintzindari berria balimbada burugabea eta gizon ahula. Gainera heltzen lagundu dutenek nahiko dute heyen erranetik mana dezan. Haren izenaz baliatuz, zembat tzarkeria eginen ez dute! Nausi baten orde, ehunka izanen ditutzue nausiak zuetaz ahola-gutikoak. Nahiko duzue bakea, eta zuentzat ez da izanen ez bake ez-eta pausurik. Gerla! gerla! batean itsua, bertzean ageria. Orduan, gaizoak, zuetarik zembatek bizkarretik ez ditutzue galduko haragi bizi zathiak!

        Hartza, hik baduk indar; ikusten dayat ile mamor gozoa; uste diat oraino ikusi hire larrua nausi berriaren bizkarrean ezarria, hotzak marhanta dezan beldurrez.

        Hartzak etzuen ongi hartu solasa; gurguria bat eginez, goan zen bere bidean.

        Hor heldu da ximinoa, alegia saindu ttipia. Gizonak ikusi zuen burlatu nahi zela. Ostiko bat gibelean emanik, pimpoilka igorri zuen han harat.

        Borjatto azeria, osticoaren beldurrez, jauzika goan zen, murrikatuz, bainan ez hurbil danik, urrunduxe zenean.

        Gehientsuak etziren horiek baino zuhurragoak agertu. Tarrapataka zihoazin, aintzinka. Bakharrak gelditu ziren gizonarekin.

        Zaldia, idia, ahuntza, ardia, urdea, astoa, xakhurra eta gathua gelditu ziren. Bertze guziek egin zuten herritar batzarrea.

        Lehoina mintzatu zen lehembizikordik. Hau erran zuen: Anaya maiteak, behar baduzue errege gerlari on bat etsayari buru egiteko, nik kargu hori har nezake, nahiz den karga handikoa; elkhar adi zazue, eta libroki erran hean ongi zaitzuenetz.

        Solasa etzen guzien gogoko, bainan etziren zeihar goatera atrebitu. Geroko beldurrak ixiltto atxiki zituen. Ordukotz, lehoinak zembaiti aginduak zituen kargu hoberenak, baldin errege izendatua izaten bazen. Heyek eta adiskideen adiskideek goraki erran zuten balentena behar zela buruzagi. Xeheeria guziak laudatu zuen berehala solas hori, elkharri ziotelarik, lehoina etzela berez gaixtoa, samur-aldiak ere etzituela iraunkor, eta laguntza ona izanen zutela handi-mandiek arrangura-bideak emanen zituztenean.

        Horra nola hautsia izan zen Jainkoak ezarri legea.

        Ondorioak etziren hobeaki zatu. Geroztik hunat lehoina bere hautatzaileak janez bizi da. Erregek bezala egiten dute haren ondokoek, eta lar-abereen artean ez da lehen baino bake hoberik. Bethi gerla gorria dute, Txarrenak amor! horra heyen arteko legea. Egiaz, balitake bertze lege bat hori baino zuzenagoa, bainan hura paper pozi bat, gaixtaginen baragarri ez dena.

Zapata xuriak paperez,

Uria denean baterez.

        Jaunak, hasarre handitan, bere aintzinera deithu zituen gizona eta abereak. Agertu ziren ikharan.

        Jainkoak gizonari lehenik erran zion:

        Gaixtatu haiz, gaixtatu. Kentzen dayat abereen gainean eman nayan nausitasuna. Bainan nola ongia ere zembait aldiz egin izan baituk, aintzina manatuko dituk hirekin gelditu nahi izan diren aziendak. Bertzerik baterez! Horra hire gaztigua: basek eginen daye gerla.

        Orai, abereen aldia. Jainkoak erraten diote:

        Zuek, lar-abereak, nik eman legeaz egin duzue arrangura, eta ikusten dut gaixtakeria gaixtakeriaren gainera daramazuela ene legea hautsi duzuen ordutik. Bi gaztigu merezitu ditutzue. Behinik behin zuen mihiari khentzen diot hitza. Gaur-geroz zuen mintzaya izanen da orroaka edo kirrimirrika batbederaren jeitearen arabera.

        Bigarren gaztigua izanen da egiten ditutzuen gaizkien araberakoa.

        Hi, hartza, hire indarraz hantua hindabilan. Higuin diat urgulua. Bertzalde, nik maite ditudan bildots eta ardiak, hik puskatzen eta jaten dituk. Gizonaren aztaparretara eroriko haizenean, salduko hau alfer tzar zembaiti, lanean hari gabe bizi nahi denari. Pimpirrina ez haiz; halere beharko haiz karriketan dantzatu, makhilaren larderian, muthurrekoa ahoan, hiri beha geldituko diren xoro ergelen irrigarri.

        Lehoina, hi bizi haiz bertze abere mota gucien gostuz. Gizonari ere oldartzen hatzayo zembait aldiz. Gizonak erabiliko hau tiroka; eta bizirik atzematen hauenean, ezarriko hau burdinazko kayolan, eta eramanen hau hiriz hiri, jendeen ikusgarri, hi abereen alegiazko erregea.

        Jainkoak, bertze lar-abereeri eman ondoan zeini bere gaztigua, deithu zituen etxe-abereak, eta erran zioten:

        Ene lehembiziko legea hautsi gabetarik, gizonarekin gelditu zaretenak, zuek ere baditutzue hoben pagatu beharrak.

        Hi, zaldia, lasterkari handia haiz. Zertako harotzari eman diok uztar, burdinazko zapatak ezartzen zaizkikanean? Hire onetan hari zukan; ezen, bertzenaz, haragiraino higa hintzazke behatzak. Oraino gehiago: lurrerat arthiki duk hire nausia, zeren naski zaldarez soberaxe ase hintuen. Horien gatik, emanen daye zela bizkarrera, brida-burdina ahora, eta hire gainera iganen duk nausia. Azotearen beldurrean erabiliko duk berak nahi duken toki guzietara.

        Hi, idia, ezdeuskeria baten gatik ez haiz ahalke izan adarraz jotzeko hire nausiaren andrea. Ikusten huen etzela hire hezteko indarretan. Haren haurrak ere lotsatu dituk, baihakien ahalgabeak zirela. Horien gatik, beharko duk jasan uztarria eta lanean hari, akhuloaren azpian.

        Hik, ahuntza, gaztaina landareeri larrutu dioten azala. Bahakien bidegabe egiten huela; aitzakiarik ez dun. Eta hik, ezin-asezko ardia, arthoa, hire nausia hazi behar zuen arthoa jan dun, sorthu eta lurretik goititzen hasi orduko. Biak bardin hobendun zarete. Ordain zuzenez biek ez duzue zuen esnea gozatuko; gizonari eman beharko duzue zuen umeentzat ez den guzia.

        Urdea, hi, goiz arrats bethi kurrinkaz eta arranguraka hago. Higuingarri duk hire musika. Hire su, hire gogo guzia ematen duk zikhinkeria higitzen muthurraz. Zerbitzurik ez duk. Lohian eta zikhinkerian eramazak bizia, gizonak hazi nahi haueno, eta jan beheza gero lan gogorrak dituzkeenean.

        Hik, Miñi, haurraren esneari khendu dion gaina. Gainerakotik ere ez ahal huen hambat utziko, etxeko andrea ez balitzain heldu. Sagu arratoinak atzamaten ditun; ongi luken hori, ohoin txar bat ez bahintz. Xakurra ematen dainat partida: etzarete behinere adiskidetuko, eta harekin izanen dun ikusteko zerbaiti lotzera eginen dunanean.

        Xakhurra, hi orotarik fidelena izan haizelakotz, izanen haiz gizonaren adiskidea. Orhoit hadi hargatik, behin batez landara eramaten hiolarik gosaria, hura bidean janik. Hutsa ekharri hion zarea, ustez naski hire gezurrek aski ontsa aseko zutela hire nausia. Behingoa barkhagarri duk, zeren nausiaren zaintzeko, uzkur ez baihaiz hire biziaren menturan.

        Ahanzter dut astoa. Nola ez baita kantari ederra, ez dut nahi elizan sar dadien, ez-etare jaun erretoraren pentzean. Murriztu duk belhar saindua. Elizakotzat ematen dena enea da. Horren gatik astoa ibiliko da hastariketa iharara. Abere onto bat da, nahiz burua gogorskoa duen. Ez bezo gizonak eman haxe dorpheegirik bizkarrera.

        Batak du hoben bat, bertzeak bertzea. Bainan bada bekhatu bat, guziek bardin duzuena: mihi gaixtoa duzue. Hazten zinituzten nausiaren gainean zembat elhe txar ez duzue erabili! Zuen marmazikak nitaraino hedatzen ziren. Hoin gaizki baliatzen zaretenaz geroztik mintzatzeko dohainaz, khentzen diot zuen mihiari hitza. Egundanik, zaldiak eginen du ihihi, idiak muu, ardiak eta ahuntzak bee, urdeak urru urru, astoak aau aau, gathuak ñau, xatkhurrak ttau ttau.

        Jaunak eta andreak, zuetarik norbait lehiatsu balitz jakitera noiz gerthatuak diren sendagaila horiek, lehenik berak erran beza zembat ur ehun urthez goaten den Baigorriko zubiaren azpitik, zembat hosto duen oihanak, zembat xori dabilan airetan. Hori erran ahal badezat, nik ere ihardetsiko dut haren galdeari.

Eta zirt eta zart

Malapart.

Gizonak bizarra gorri

Aldara bidetik horri .

        Hitz horren gainera, guziak irri karkaraz zabaldu ziren eta esku-zaflaka doihuz: Ederki! ederki!

        Orai Extebeni Mokozaingoaren mintzaldia dugu. Tartaroaren ixtoria hunela erran zuen: