II.— KAPITULUA
Lanik ez egin

Jainkoak Moisi erran hitzak. — Igandeko lana Jainkoak borthizki gaztigatzen du lege zaharrean. — Elizak bezala Gobernamenduek ere debekatzen dute Igandeko lana. — Gure gorphutzeko eta arimako jiteak eta beharorduek ez dute nahi lanik Igandearekin, ez eta aberek. — Jainkoak nola laguntzen dituen Igandearen begiraileak, eta aldiz gaztigatzen hausleak.

        Erran dugun bezala, Igandeak ala Bestak begiratu behar dire: 1. lan debekaturik ez eginez, 2. Meza entzunez.

        Lehenik beraz ez da lan debekaturik egin behar.

        Testament zaharrari garraizkola, huna zer irakurtzen dugun Moise baithan; Jainkoa bera da mintzo gizonari: «Sei egunez ariko haiz lanean, eta eginen dituk hire lan guziak. Bainan zazpigarren egunean duk Jainko Jaunaren larunbata: egun hartan ez duk lanik eginen, ez hik, ez hire semeak, ez hire alabak, ez hire muthilak, ez hire neskatoak, ez hire abereak, ez eta hire etxean den arrotzak, — Ezen sei egunez egin ditu Jaunak zerua eta lurra eta itsasoa eta hekietan diren gauza guziak, eta pausatu zen zazpigarren egunean: horren gatik Jaunak benedikatu eta sainduetsi du larunbata».

        Jainkoaren hitzak dire horiek, osoki garbiak, legea dena-den eta bere larderia guziarekin agertzen dutenak.

        Hitz horietarik baino ere hobeki gerthakari huntarik ikhusiren dugu lege guzietarik premiatsuena hori zela Jainkoaren begietan. Izraeldarrek gizon bat larunbatarekin egurketa zabilala hatzeman zuten eta Moisi eraman. Hunek, zer egin ez jakinez, preso ezarri zuen. Bainan Jainkoak larderiatu zuen: ez hola utz gizon hori; Jaunaren egun handia hautsi du; harrika zazue eta hil.

        Eta bertze zonbat horrelako gaztigu, bai eta maiz borthitzaagoak, hala-nola Babyloniako gatibotasuna, Jainkoak bere populu guziari jasanarazi zeraukona, eta zertako? Jaunaren eguna populu horrek sordieski hausten zuelakotz.

        Eta lege berrian, Jesu-Kristok berak ekharri eta irakasi deraukun legean, erran diteke Elizak noiz-nahi errepikatu izan duela eginbide hertsi hori. Kasik kontzilio bakhar bat ez da, Eliza Katholikoaren hastapenetik hunat, Igandetako lana hazkarki debekatzen ez duenik.

        Elizak bezala, Gobernamenduek ere debekatu izan dute Igandetako lana. Gure erresuma ederrak, Frantziak, debeku saindu horiek larderiarekin atxiki izan ditu azken urthe hotaraino; diot azken urthe hotaraino, ezen buruzagitzat ditugun oraiko minixtro eta deputatuek gure lege zahar giristinoak errotik khendu dituzte, eta guziz jazarri dire Igandeari.

        Eta aldiz bertze jendaietan, hala-nola Angleterren, Alemanian, Ameriketan, hazkarrago beizik ez dire egungo egunean, Igandearekin lanik ez egiteko lege salbagarriak.

        Hitz batez, bethidanik eta bazter guzietan, Igandea, izan da Jainkoarentzat berezia, hautatua, kontsekratua; eta nola hori? ardurako lan nekagarrietarik osoki baratuz.

        Urrunago ere banoha. Ez xoilki Liburu-Sainduek, ez xoilki Eliza katolikoak, ez xoilki jendai guzietako Gobernamenduek debekatu izan dute Igandetako lana, bainan gure izaiteak berak, gure gorphutzeko zainek, gure arimako endelguak, gure bihotzeko jiteak, hitz batez gu-baithako ekharritasun eta beharordu minenek nahi dute Igandearekin sosegua, pausua, deskantsua. Sosegu eta deskantsu hori gabe, jendeak ez dezake iraun. Ez eta aberek; ezen, irautekotz, aberek ere baitezpada behar dute astean behin pausatu. Eta zer diot, aberek, gizonak bezenbat, Igandeko pausuaren beharra badutela? ez xoilki gizonak bezenbat, bainan hainitzez gehiago, ezen guk arimaren nahikunde hazkarraz erreberri detzazkegu gorphutz akhituaren indar eroriak; bainan arima gabeko aberek ez dute horrelako altxa-biderik. Hekientzat, gorphutza eror, oro eror.

        Ez da beraz espantitzeko baldin Jainkoak borthizki gaztigatzen baditu Igandeko pausuaren hausle sordiesak, eta aldiz ausarki laguntzen, gerizatzen eta saristatzen, lanetik Igandearekin urruntzen direnak.

        Gerthakari eder huntarik ageriko da.

* * *

        Maiz gure eskualdetan merkatari batzu ikhusten ditugu beren ontasun guzia bizkarrean darabilatenak eta bethi herriz-herri dabiltzanak. (Colporteurs).

        Horrelako hirur merkatari, elkharrekin aste guzia saltzen erabiliak, ostatura biltzen dire larunbat astiri batez. Iguzkia sartzera zohan eta hirurek bazuten nork zer erran egun hetako beren saltze eta irabaziez; bainan solasbiderik handiena zuten zer egin behar othe zuketen biharamunean, igandearekin: ostatu hartan egon, meza bezperak entzuteko gisan eta pausuan, lanik ibili gabe? ala joan aitzina kurri, bertze egunetan bezala, etxez-etxe, saltzerat? lanean, irabazian, Jainko legeaz kasurik egin gabe?

        Batek zion ez zela handik higituko, nahiago zuela igande eguna giristinoki iragan ezenez irabazi poxi bat egin.

        Bertzeak aldiz igandearen atxikitzeaz guti khexu, baitezpada nahi ziren bertze herri batetarat heldu ilhuna gabe, biharamunean goizik saltzen abiatzeko gisan.

        Erran bezala egiten dute: bat, giristino ona, ostatu hartan gelditzen da igandeko eguna othoitzean eta lanik gabe iragan dezantzat; eta bertzeak, diru gose tzar bati zarraizkola, auzo herrirat dohazi, igande guzia lanari jokhatzekotan.

        Ostatuko nagusiak khara gaxtoa zuen. Elhe zuri frango erranagatik, haren begiek, haren kopetak, haren ezpain zimurrek, haren khara eta itxura guziek, bazuten halako basa molde borthitz bat.

        Zer nahi izanik, gure merkatari Jainkotiarrak ostaler horri eman zerauzkaion bere puskak, gau hartan gakhoturik atxik lizantzat, ezen baliosak ziren puska hek, gehienak urrhe eta zilharrezko joiak.

        Eta gero, afari zerbait jan-eta, bere gelarat igaiten da, bainan ez arrangurarik gabe. Barnetik bethi zerbaitek erraiten zeraukon: etxe hau etxe tzarra duk!

        Ganbaran ere iduri zitzaion gauza guziak bertzeetan ez bezalakoak zirela.

        Zertako arrangura horiek?

        Berak ere ez zakien. Huna beraz nolakoa zen gela hori: lehio bakhar bat burdin barrez hetsia; inguru guzian paretak adarailuz, salbu hegal bat taulaz egina; athe zokoan khutxa handi bat; eta gainean hegastegia, ernaiak ageri, berinazko tranpa edo idekidura bat teilen artean. Horra nolakoa zen gela hori.

        Oherat joan aitzinean bere arratseko othoitza egin zuen khartsuki merkatari onak, eta gero bere arrosarioa, eta bat erran ondoan, oraino bertze bat. Othoitzean ari delarik, arrabots bat entzuten du. Zer othe diteke tenore hortan? Gauerdik joiten ari du eta illun beltza da, ez da den-gutieneko ilhargirik!... Eta harek bethi zerbait entzuten, zurubi bat etxeari kontra emaiten balute bezala, eta gero urrats batzu zurubiaren mailetan. Ah! geroztik izitzen da, argia hiltzen du, eta ohepean gordetzen da. Han deneko, urrats berak teilatu gainean, eta laster norbaitek berinazko tranpa idekitzen du, gelarat jauzi egiten, ohean sartzen eta berehala lo zurrungan hasten.

        Nor othe da?... Merkataria harriturik dago. Bainan horra non berriz ere urrhats batzu aditzen dituen, ez gehiago kanpotik, ez-eta urrundik; han ber-berean dire, etxearen barnean, ganbaratik hurbil; eta bethi aitzinatuz heldu dire. Esku batek paretako bi taula eztiki deslotzen eta khentzen ditu.

        Merkatariak ez dezake hatsik har izialduraz. Eta xuxen ordukotz gauaren ilhunpeak arhindu ziren, eta teilatuko berinatik argi gutibat emaiten zuen ilhargiak.

        Merkatariak beraz ikhusten ditu bi gizon itsumandoka ganbaran sartzen eta zango punttetan ixilik oherat hurbiltzen. Batek oihal bat daduka eskuan eta bertzeak ganibet handi bat.

        Oi Jesus eta Maria, othoi urrikal zakizkitet, dio bere bihotzean merkatariak. Oi Jainko ona zure legea ez nahiz hautsi aurkhitzen naiz hemen; othoi salba nezazu.

        Nonbaitik ethorri lo egilea bethi ohean zagozen, zurrungan ari. Gizon hek hurbiltzen zaizko. Lehenbizikoak oihalaz estaltzen eta estekatzen derauko buru guzia, oihurik egin ez dezantzat. Eta bertzeak berehala bulharretan barna sartzen derauko bere ganibet ikharagarria.

        Merkatariak oro entzuten zituen; eta ikhusi balitu bezala, xehetasun lazgarri horiek guziak begien bixtan zarabiltzaizkon.

        Bi hiltzailek athe gibeleko khutxa baztertzen dute, tronadurako hirur taula altxatzen, eta zilo hari behera gorphutz hila norapait aurthikitzen. Gero, taula berekin ziloa hesten dute, khutxa berriz bere tokirat emaiten, eta ganibeta eskuan duenak bertzeari erraiten du: bihar garbituko ditiagu odol zortak, goazin orai merkatari horren urrhe-zilarren hartzera.

        Eta hitz hortan badoazi biak, paretako bi taulak elkharri ongi lothurik.

        Urrundu direnean, merkataria ohepetik atheratzen da, kadera baten gainera igaiten, teilatuko tranpa berinezkoa idekitzen, hilak murruari hurbildu zuen zurubiari behera jausten, eta gero lasterka etxe madarikatu hartarik ihes egiten.

        Bide puska bat egin duenean, emaiten da belhauniko eta Jainkoari eskerrak bihurtzen derauzko khartsuki.

        Bainan bertze eginbide bat bazuen baitezpada bethe beharra: Justiziari erraitea zer izigarrikeriak ikhusi zituen etxe hartan.

        Hiribat baitzen handik hurbil, Prokuradorea ikhusten du, gau hartako xehetasunak emaiten derauzko. Jaun horrek bere karrusan hartzen du merkataria, eta argiko etxe hartarat helduak ziren jandarme tropa batekin.

        Ez bide ziren guti harritu gizon-hiltzaileak ikhustearekin merkatari, beren ustez ganibetarekin xahutu zuten hura, horrelako gorthearekin berriz hekien gana jiten. Ihesari eman nahi dire, bainan nondik eskapa? jandarmek inguraturik dadukate etxe guzia!... Erran zaharra: Jainkoa luzakor, ez ahanzkor.

        Elkharren anaiak ziren bi hiltzaile horiek, ifernutik elkhi egiazko debruak. Hartu zituzten jandarmek eta burdin-khadena batez zango besoetarik finki estekatu.

        Gau hartan huna zer gerthatu zen. Anaia horietarik gehienak, ostatuko nagusiak, seme bat bazuen bera bezain tzarra. Eta seme horrek ikhusi zituenean hirur merkatari hetarik biga ostatutik urruntzen larunbat arratsean, izilka jarraiki zeraukoten, bide zokho batean makhila ukhaldika lurrerat aurthiki zituen, hekien urrhe-zilharreriak ebatsi, nonbait gorde, eta gero, bere jokoa eginik, etxerat itzuli.

        Eta ez nahiz tenore hartan nihori bere burua salhatu, zurubia eman zuen murruari kontra, teilatura igan, handik gelan sarthu, eta ustez nihor etzela han etzatekorik, ohera gan eta lo zurrungan jarri. Horrela zuen aitak hil bere semea, eta osebak bere iloba.

        Bi anaia izigarriak gillotinatuak izan ziren.

        Eta merkatari Jainkotiarrak are hobeki ikhusi zuen zer premia den Igande egunaren ongi begiratzea.

(Comte de Cissey, Dimanche catholique)

* * *

        Bi lan mota badire, batzu arimaren aldetik datozinak, eta bertzeak gorphutzaren aldetik.

        Arimatik datozi Irakurtzea, ezkribatzea, kantatzea, eta horrelako bertze hainitz; eta nork ez du ikhusten izpiritutik dathorrela hor lanik gehiena? Hortakotz igandetan ez dire horiek berenaz bekhatu. Diot berenaz, ezen Elizak horietarik zonbait, debekatzen ditu, hala-nola Tribunalera deitzea, Sententziaren emaitea.

        Gorphutzaren aldetik datozi lur iraultzea, haitzurtzea eta bertze hainitz horrelako. Gorphutzaren nekea dute lan horiek gehienik eskatzen, eta hortakotz debekatzen ditu hirurgarren manamenduak.

        Ez dut hemen gainerako xehetasunik aiphatu nahi, eta zertako hori? nihor gutik ongi endelgatzen dituelakotz horrelako xehetasunak, gauza berean maiz batak ikhusten baitu gorri eta bertzeak xuri. Zer egin beraz? Jaun erretorari edo aita kofesorari mintza beharorduan eta haren erranari jarraik. Geroztik ez du nihork bere Igandea hautsiko.

        Bainan orhoit oraino ez dela edozoin estakuru aski lanari Igandearekin lotzeko. Ez! Sainduak izan dire, egiazko martirak, zer-nahi pairatu dutenak ez nahiz lanik egin Igandearekin. Huna haur gazte batek zer borthizkeriak jasan dituen Igandeko pausu sakratuarentzat, Igandeko lege saindu horren gatik.

        Pariseko hirian zen, urtharrilaren gau hotz batez. Hiri handiaren karriketako argiek bazter guzietarik distiratzen zuten, hala-nola izarrek eta ilhargiak zeru-gainetik. Eta jende aberatsa, neguko soinekoez beroki jauntzirik, harat-hunat trumilka zebilan, eguerdi bethean baino ere ausarkiago, iduri egunak ez duela epherik aski gure atsegin edo egikhundeentzat.

        Bainan karriketan ez bezalako ilhunbeak eta bihotzminak eta nigarrak ari ziren etxe gora eta handi baten selhauruan. Han zauden dotzenabat haur gazte, hamabi edo hamahirur urthetako muttiko batzu, Igandeko egun hura guzia xeminei garbitzen iraganik beltz-beltza eginak, akhituak, goseak, beren Aita-Ama maiteetarik norapait desherrituak, gehienak nigarrez ari.

        Lasto eta belhar nahasketa, selhauruaren inguruan hedaturik, horra haur gaixo hekien jartokia eta ohea.

        Gizon adinetako borthitz bat heldu zaiote eta bakhotxari ogi puska bat afaritzat emaiten. Gizon hura haur gaixo hekien nagusia zen.

        Batetik bertzera dohalarik, haur guziek, ogi puska hartzearekin, emaiten deraukote egun hartan irabazi diru poxia. Bainan batek ez zuen deusik, eta orduan nagusiak: Ah! hori duka berriz ere, igandetan lanik ez egin nahi!...

        Hitz horietan besotik hartzen du haurra, lurrerat aurthikitzen, eta han pasoka eta ostikoka itsuski joiten. Azkenean, joiteaz hatsanturik gelditzen da gizon bihotzgabea eta sakreka urruntzen, dioela: Ikhusiko diagu, ikhusiko, ez dukanez lanik eginen igandearekin!

        Haur gaixoa ez daiteke altxa lurretik, minaren minez. Oro uspeldua da, oro zehatua. Laguntzen dute bertze haurrek, eta xutitu deneko lotzen da othoitzari, belhauniko emanik, bi eskuak juntaturik, begiak nigarra dariotela zerurat altxaturik: «Oi nere Jainko guziz ona, berriz ere hitzemaiten derauzut ez dutala nik sekulan lan debekaturik eginen igande egunarekin. Nere herritik urrundu naizenean, Jaun Erretorak eta nere Ama maiteak besarkatu naute eta erran: Aste guzian gogo onez lanean ar hadi, bainan Igandea bethi Jainkoartentzat atxik!... Eta horrela eginen dut bizi naizeno. Jo nezatela, hil nezatela, bainan bethi astea lanari, igandea Jainkoari!...».

        Zen bezala uspeldua izanagatik, haur hori lanean hazkarki aritu zen aste guzia. Igandea ethorri zenean, bertze lagunekin etxetik athera zen, bainan hek lanera, hura aldiz elizara. Oi zer othoitzak eta zer nigarrak igande hartan! Jesusi eta Mariari galdatu zeraukoten bere nahigabe guzieri ihardokitzeko indarra. Eta horrela, othoitzean eta nigarretan laster iragan zen igandea; bai laster eta lasterregi, ezen osoki lotsatua zen haur gaixoa gauari buruz, beharrietan zituen oraino bere nagusi borthitzaren dixiduak, ez zakien zer gaitz othe zuen igurikitzeko, menturaz zerbait heriotze ikharagarri!...

        Oi haur maitea, bai min handiak jasan beharko ditutzu, bainan zu bezalako aingeru garbiak.

                Jainkoaren baithan ahal duke bethi fidantza

                Hersturetan altxaturen dioela bihotza,

                Eta etsaien menera ez duela utziren,

                Aitzitik heien ahalaz duela burlaraziren.

        Ikharan itzultzen da beraz etxerat. Selhauruan sarthu deneko kausitzen du bere nagusia, bethi bezala afariko ogi-pusken emaiten ari. Gure haur Jainkotiarrari ere bere zathia eskeitzen derauko, bainan erranez: Emak hunat egungo hire irabazia. Eta harek ikharan: Jauna, igandea zen egun eta ez dut lanik egin.

        Ah! ez duk lanik egin nahi igandearekin, eginen duk beraz bertzerik... Eta nagusi bihotzgabeak haur gaixoa buruko iletarik hartzen du, herrestan ostikoka ibiltzen, eta gero, bethi iletarik herrestatuz, eskaleretan behera eramaiten. Mailez-mail gorphutz guzia kaskaka uspeltzen zaio martir berri huni. Etxe zolaraino herrestatu duenean, nagusi bihotzgabeak karrikarat aurthikitzen du; eta gaua han iragan dezala, athea barnetik hesten derauko.

        Lehen mendetako asko martirek ez bide dute hunek bezenbat pairatu, ez eta beren oinazeak ederkiago jasan.

        Bere nagusiak karrikarat aurthiki zuenean, ezagutzarik gabe zen, osoki trenpexartua. Bainan hotza baitzen gaua eta haize bizi bat ari, laster ernatu zen. Eta orduan, ikhustearekin non zen horrelako tenorean, ah! izitu zen eta othoitzean hasi: «Oi nere Jesus ona, zuretzat dut pairatzen, othoi ez nazazula ahantz herstura huntan!».

        Ordu berean Jaun zahar bat han gaindi iragaiten da, haurraren hasperenak entzuten ditu, hurbiltzen zerauko eta xehetasunak galdatzen.

        Jaun hori hunkitua da osoki Martir gaztearen bihotz handiaz. Eta nola sobra minberatua baitzen haur gaixoa, ez baitzaiteken ibil, karrosa batean ezarri zuen eta etxerat eraman berekin.

        Bere andreari dio, etxeratu bezain laster: «Aberastasun frango badugu eta haurrik ez, huna non Jainkoak igortzen deraukun berak hautatu primu bat».

        Ahalik eta ongi arthatzen dute haurra Jaun-Andre aberats horiek; sendotu denean, handizki eskolatzen dute, eta nola jiterik hoberena baitzuen, beren egiazko umea bezala maitatzen dute eta beren primu egiten.

        Azkenean apheztu nahi izan zen haur hori, eta huna zertako; Igande egunaz, haren santifikatzeko premia handiaz hobeki mintzatzekotzat populu giristinoari.

(Comte de Cissey, Dimanche catholique)