—VIII—

        Oñatiko kale bazter bateko etxe illun batean zegoan denda txiki bat. Atean aurrez aurre zegoan mostradore edo mai beltz luze bat ez gauzaz betea.

        Denda aretan sartutzen ziradenak gutxik ezer erosten zuten...

        Aruntz zijoazenak joaten ziraden dirua artu edo dirua ematera, ba Patxin tratabiderik maitiarena zan, estu estu arkitzen ziraden nekazari gizajoari odola zurrut egitea, emanaz dirua ogei errial bakoitzeko lauren irabaziakin illean.

        Mai aren ostean egon oi zan Patxi, edo diru kontatzen edo atzamarrak kontatuaz konturen bat zuzentzen. Noizik beñean deitzen zuan an ostean zegoan ate txiki batetikan, eta etortzen zan barrendik Mikaela, liburuan jartzera anaiak esaten ziona.

        Baña... Mikaela onek ez zuan Etxe-alaiko neskatxa eder aren antzikan; zegoan guztiz arlote jantzia, oso argaldua eta aren lengo larrosa kolore ederrak biurtu ziraden buztin kolorekoak.

        Gaixo arentzat ez zegoan Jesus beteko atsegiñik, beti lanean, sekula ez arpegi argirik ikusi eta ez itz bigun bat aditu gabe bere anaiagandikan. Errukigarri aren sariya izan oi zan gosea, itz gogorrak, eta maiz belarrondokoak eta ostikarak. Mikaela gaixoak ez zuan beste pozik, ez bada, bakarrik arkitzen zanean, negar eta negar egitea, oroituaz bere biotzeko guraso eta Inazio maitearekin, eta baita ere Anjelekin. Ainbeste negarrekin begiak zeduzkan gaixotuak, baña ala ere gaixo aren ezpañetatikan ez zuan ertetzen ai ene batek bakarrik. Patxin begirakunak uzten zuan beldurrez ikara eta non zegoan ez zekiala. Beldur onekin baliatuaz egiten ziozkan madarikatu arek, zakur amorratu bati opa bear ez zaizkonak, eta ikusirikan bere arreba arriari negar eragiteko estaduan, orduan eta gogorrago izaten zan berarekin...

        Bai! Aretxek igarotzen zuan egiazko martirioa!

        Illun arrats batean sartu zan Patxin dendan, arpegia eta eskuak beltzak zituan gizon bat, eta, ez gabon eta ez berri on, eseri zan zokoan zegoan aulki batean.

        Ura ikustean, jaiki zan Patxi salto batean eta itxi zuan giltzaz dendako atea; urrena sartu zan barrenera, eta, ikusirik arreba bere lanean zebillela, itxi zuan osteko ate txikia ere, eta, eseri zanean bere lekuan, esan zuan...

        —Zerk ekarri au onera, Mitxel?

        —Deabruak eraman nazala, ez i ikusteko gogoak, Patxi, baizikan etorri nauk iri esatera, txoriya aspertu dala kaiolan egotez, eta esan zidak, ze, egiten ez baditugu bideak ura andikan laister ateratzeko, denbora pasa kantuan asiko dala, eta aren kantuan otsera bat edo bat joango zaiola lagun egitera.

        »Ni an egon naizen artean, ainbestean ere egon duk, baña ni andik atera nintzan ezkero, eskerrak kapaiñak egin zuten deklarazioari, esanaz ni San Migel arratsean Istingagorriko pagariyan egon nintzala kapañari burlaka kantuan, gizajo ura geroago eta asarreago ziok, eta esaten dik, agindu ziozuten bezela andikan ateratzen ez badezute, dana zan bezela garbi esango duala.

        Patxik, ukabillarekin maia joaz eta birau bat botaz, esan zuan:

        —Eta, zergatikan bota bear zaizkit neri txalma guztiak, izanik danak okerra egin genduanak?

        —Poliki itz egizu, konpañero, poliki. Nik egin diat nere eskota. Zuek eman zizkidazuten ogei ontzako zikiñagatikan, an egon nauk ogei astean itzalean, eta zuek, urre eta zidarrezko gauzan gañera, berregun bana ontzako gorde zenduztenok, ez dezute oraindikan ankarik sartu iguzki gutxiko aposentuan. Besteak ezkutatu ituan deabruak zekik nora, eta orain i bakarrik aiz beldur izan bear duna... badakik, untura oriekin kaiolako atea irikitzen ez badiok txoriyari iges egin dezan.

        —Sinistu nazak, Mitxel! Txanponikan ez zidukat...

        —Beste zakur bati ezur ori, Patxi! Patxi! Kontuz ibilli ari! zergatik Anzuelan asi duk zurru murru bat on aundirikan egingo ez dirana.

        —Eta, zer ajola zaidak neri Anzuelarran berriketangatika?

        —Ez dakik, Patxi, Pepeten ipuia?

        —Ez diat nai ere jakiterik.

        —Baña... nola izan lezakek ik ez jakitea, bularreko aurrak dakitenean zer igaro zitzaion Pepete dontsuari?

        —Mitxel, utzi zaiek kopla oieri, ez zeukatek zer ikusirikan nerekin eta...

        —Ez dutela zer ikusirik irekin? Aitu zak! Aitu zak! eta aurki esango dirak daukaten edo ez.

        »Pepete uen Leazpiar bat, eta ik egin dean bezela, saldu ziran bere etxea, eta bizi uen, jan, eran eta josta, errege bat baño egokiago... Baña, atera eta ez sartu agertu uen kutxatillaren soruba, eta joan zituan deabru etxera Pepeten jan eranak eta jolasak. Ondo nai eta ezin izan, gizajo ura ari uan beti burua nekatzen, nola ote zeikean bizi ongi eta lanikan egin gabe.

        »Arrats batean joan uen Billarrealera, sartu uan osteko atetikan indiano baten etxean, eta egun sentirako jo zikan Legazpi, ezin jaso ala ontzako urrez zamatua. Asi uan justizia lapurraren billa, baña alegin guztiak alferrak izan ituan, zergatik ez zuten ezeren lorratzik topatu. Bitartean bizi uen gure Pepe len da gero baño obekiago. Denbora joan, denbora etorri, iñor ez uan oroitzen Billarrialgo indiano lumatuarekin, non egun baten asi ziraden zar eta gazte, atsoak eta mutikoak, kantari:

                Pepe, Pepete,

                iñoren gauzaz

                zuk etxea bete.

        »Eldu uen kanta Bergarako juezan belarrietara, eta bota dizko Pepete dontsuari bost mandamentuak gañean, eta ortikan zirri eta emetikan galde, aitortu eragin zioten, zan bezela, Billarrealgo indianoari eman zion txalma, eta mesede onen sariya eman zioten dantzatu eragiñaz nai ez zuan fandangua soka batetikan zintzilika.

        »Ala ba, Patxi, begira zak ondo Pepeten ipuiak daukan edo ez zer ikusirikan; begira zak ongi, Anzuelan dabillen zurru-murrua eldu litekean edo ez juezaren belarrietara.

        »Ik esan duk ire artean: Anzuelan ezin nezake kanpiatu diru onekin... zergatik bat edo batek galdetuko luke: Nondik ateratzen dirade meza oiek? Eta besten batek erantzungo luke: Apaizan etxetikan. Orregatikan esan duk ik: Saldu zadan etxea eta jarri zadan denda, eta jarri zadan ez ezagun artean, iñork nere eltzean sartu ez dezan sudurrik, eta sinistu dezaten nere ondasunak salbentaren irabaziak ekarri dituala. Ez duk ori ala?

        —Baña zer esan nai duk ainbeste itz alferrekin, Mitxel?

        —Esan nai dirat, mutill abilla izan aizela eta aurrera ala izan nai baduk, eman bear dirakela dozenatxo bat ontzako; aiekin igortziaz eskuak txori zaitzalleari, ateratzen ote degun eguzkitara an kalabozoan usteltzen dagoana.

        —Lenago ere esan dirat, Mitxel, ez dedala nik dirurikan. Eta... iduki eta ere, uste duk orain arte eman ditudanak ez diradela naikoa?

        —Begira, Patxi, egin zak nai dekana. Ni banijoak ik zer esan dekan ari esatera... Ikusiko duk nola kantatzen duan. Patxi! Ere larrua maitatzen baduk, atera itzak amabi ontzako esandakoak.

        Patxik, agiñak estutuaz ezpañetatikan odola ateratzeraño, esan zuan birau izugarri bat, eta maiko kutxatillatikan atera zituan sei ontzako egiñak, eta bota zituan maian gaiñean.

        —Adiskire —esan zion Mitxelek— sei falta dituk emen.

        —Ez zidukat geiago.

        —Amabi bear dituk.

        Patxik bota zuan beste ontzako bat eta beste birau bat.

        —Patxi! Ez ari denbora pasa ibilli.— Betoz beste bostak...».

        Patxik bota zuan beste ontzako bat.

        —Animatu ari, gutxi falta dituk.

        —Ez detala geiago.

        —Txoria kantuan asiko dala.

        Patxik bota zuan beste bat.

        —Onera beste irurak...

        —Iru oñaztu eroriko al dituk i eta ni biok kiskaldu gaitezen.

        —Patxi..., Txoria amorratzen dagoala kantuan asitzeko.

        Patxik bota zuan amargarren ontzakoa eta beste juramentu bat.

        —Aspertu nauk ia, Patxi, atera itzak falta diran biak.

        —Ez diat geiago emango, bizirik nagoala larrua kentzen badirade ere!...

        —Patxi..., txoriak kantatzen badu, lepo ori estutuko ditek...

        Patxik bota zuan beste bat.

        —Ia ba azkena...

        —Ez da txiki txiki egiten banaute ere, ez diat besterik emango.

        —Ai kerten aundia! Ontzako baten gora-beragatikan, nai duk zintzilika dantzan ibiltzea! Zer ikusgarri polita egongo aizen mingaña kana laurden bat kanpora deala!

        Au aditu zuanean, Patxik bota zuan azkeneko ontzako esanaz:

        —To, eta erosi zak berakin ni urkatzeko soka.

        —Zer egin oiek borreruanak dituk —esan zuan Mitxelek ontzakoak gerrikoan sartuaz—. Orain eregi zak atea noan Bergarara, artale auek sartzen ote diozkaten ari kaiola ertzen batetikan, eta bigar egun sentirako Lakiola basoan daukaten txendorrean egon nai nikek, zergatikan onezkero eske egongo duk ura.

        »Ain zeken ibilli ziñaten nerekin ontzako partitzean, eze berriro ere aizkorari eldu bear izan zioat biziko banaiz.

        Patxik, giltza artutzen bazuen bezela, artu zuan mai gañean erdi ezkutatua zegoan arakin kutxillo bat, eta eman zuan pauso Mitxelengana.

        —Patxi! —esan zion onek, pistola bat ateriaz gerrikotikan—. Patxi! Baldin giltza ez baduk billatzen atea irikitzeko, onek irikiko dik ire buruan atea edo leioa kutxillo orrek baño obeto.

        Patxik lotsaturik esan zuan zerbait aopean, eta utzirik kutxilloa eregi zuan atea, nundik esmendatu zan Mitxel.

        Bakarrik gelditu zanean, Patxi joan zan kutxatillara, eta, ikusi zuanian Mitxelek eramandako ontzakoak utzi zuten utsuna, asi zan birauka buruko illeak ateriaz eta negarrez eskola ume bat bezela.

        Au igaro zanetikan bost edo sei egunera, goiz batean zegoan Patxi bere denda baztarrean, agertu zanean gizon bat karta eskuan zuala. Karta au zan Patxirentzat, eta Anzuela borraturik zedukan aren ordez Oñati. Nola ez zekian irakorten Patxik deitu zion Mikaelari, eta onek ezagutu zuanian Inaziona zala, asi zan irakortzen pozez negarra zeriola. Inaziok esaten zuan karta aretan, jakiñian zegoala nola gurasoak il ziraden eta laister ikusiko zutela San Blasko eleizan aiengatikan Jaungoikoari erregutzen. Esaten zien ere aberastu zala, baña osabaren ondasunak bereganatuta ez bada berak irabazi zituanekin euskaldun batek lagunduaz.

        »Gure Jaungoikoak —esaten zuan—, kupiturik nere ez bearrakin, eman dit denbora gutxian beste askori eren bizi guztian ematen dien baño ondasun geiago, bada neronek irabazi ditudanaz gañera, len esan dedan euskaldun laguna il zan, eta, nola ez zuan seniderikan, nik berari nion legeagaitik utzi ninduan bere ondasun guztiaren jabe.

        »Badakizute ba; ni nago izugarri aberatsa, eta nere ondasunak izango dirade, nereak bezela nere anai arrebarenak; baldin uste dedan bezela, merezia badute.

        Ezin esan lezake zenbateraño zan Patxikon naigabea karta au irakorri zanean!

        Bere anaiak zekartzen ondasunak izan balira osabak utzi zituanak, berarentzat izan bear zuan, nai ta nai ez, irugarren zatia, baña ala ez izanikan ez zedukan eskubiderik ezertan, eta beldur zan, jakiñik Inaziok beran ibillera eta egintza gaiztoak, ez ondasunikan eman, baizik kontu estuak artuko ziozkala.

        Au oroitzen damutu zitzaion egin zituan gaiztakeriak; ez biotza bigundu zitzaiolako, baizikan anaiaren beldurrez, eta aurrera asi zan arreba eztitzen alegin guztian.

        Egun artatikan, orduan arte baño beste bizi modurik izan zuan Mikaela gaixoak... Ekarri zion neskame bat etxeko lanak egiteko, jantzi zuan burutikan oñetara, zer nai eta arekin eztitu zuan itz legunakin, eta, itz batean, kostea kosta, egin zituan alegiñak Mikaela pozik idukitzeko eta aztu eragiteko aurretik emandako naigabeak eta egun gorriak...

        Arrebak, ez jakiñik Patxin intentzio makurrak, sinistu zuan, Jaungoikoak, errukiturik berakin, ikutu ziola biotzean borrero ari, eta, berak uste ez zuala, asi zan Patxi maitatzen, azturik artu eragin zion gorrotua.