Hartz pasüa

 

      Ez dü aspaldi, gure bortü oihanetan, bazebilan hartz ontsaxko. Bedatxetik larrazkeneala, nonahi hanko bidexkak barat genetzakean. Orai hanitx apürtürik dira. Gizona üsnatzen den bezain sarri, ixil ixila baztertzen dira eta beren bidea egiten düe.

      Animaleko ihizea da hartza. Gibeleko zankoak lüzeago beitütü aitzinekoak beno, gibelaldeaz gorago da eta üdüri dü horrek indar berezi bat emaiten deiola, bai ebilten delarik mütürra lüzatürik, bai xütitzen delarik. Hortakoz ere ehikiago petigora igaiten da behera eraisten beno. Gaztaina kolore biloz jauntsirik dago eta, oihanean ülün beita, ez da betik errex haren ikustea. Hala hala iratzetan, larrazkenean gorritzen ari direlarik. Omen, süaren beldür da. Beraz artzainek eta egürkariek surdakei bat sakolan goititzen düe, ordü dateanean pizteko. Behin beno haborotan entzün düt, zauritürik delarik, gaitz gorritan jarten dela eta deüsek ez dezakeala eden; lotzen da ordüan hamabots zentimetrako zühaintze zanko bati, izei, leher edo bago, eta adarxka balde iharrausten dü. Hobe han gainti ez izatea!

      Oihanaren barnen, güne bustietan eta botxe baten aldepean, agertüko zaitzü haren atzak; gibeleko zankoenak, biribil, hogei bat zentimetraxko bat erdiz erdi; aitzinekoenak, hersixeago, bena lüzeago, azuzkülüek egin ziloak lürrean sartürik.

      Azüzkülü horietarik bateki dütü erhaiten; lasterkarazten dütü, lepoala jauz eta, itze bateki bezala, adarren artean bürü garkoitx gibelean txistatzen.

      Bere neguko lozorrotik iratzarri ordüko, oihanetik elkitzen da. Bedatse elürra hurtzen ari denaren erditan, gaitzeko zankaztak egiten dütüe haren ürratsek.

      Hazten da ahabe, arraga, marüxa, zühaintze axalki eta ezti basa jatez. Belar püntta sortü beno lehen, ezkür kari da.

      Agitzen zaio noizean behin betaldi baten biltzea. Bere eiheraren minaren igaranarazteko aragi ondoan doa, eta ardiak dütü, bortüan, ehikienik atzamaiten.

      Arren, maxela batetan edo ere oihanaren barnean, ediren dezakezü ardi larrü zonbait: bospasei, hamar bat, ez bada haboro. Ardi ontsaxko hilik badelarik, hori izan daiteke hümeen lanegina; beren amaren ondotik, txostakatzeko bezala erhaiten dütüe. Azüzkülüaz xüxen lahardekatürik dirade, eta gero eijerkitto biribilkatürik. Erditan joaltea, prefosta zapartatürik, txintxak herotsik egin ez dezan: hartzaren lehen lana, ez beitü herotsa maite.

      Horra zer gaizkiak egiten dütüen hartzek artoler. Hartakoz, artzainek uste düe behar dütüela horietarik beren hontarzünak begiratü. Gaixtagin bat balitz ogen egilea, hedexuriak zale gibeletik eta behar lüke ordaritü. Hartzak ezin beitira holaxetorik bahit eta, ihork ez ditzan erho, beniareki zaintürik beitira, nola bühürt ditake artzainak? Beren armak hartü eta, xüxen den bezala, bortxak hortaratürik ixilka tirokatzen dütüe.

      Beste ihize balde, hartzak ber bidea beti jarraikitzen dü. Ihizlariek herexak ontsa ezagützen dütüe, eta badakie non igaraiten den, norat dabilan, zoin bazterretan düan bere egongia eta logia. Holatan, badoa hartza Erronkariko, Santa Graziko, Larraineko eta Otsagiko bortüak gainti. Lekü bereziak badütü han hor, goikerritan, eta «Hartz pasa»k deitzen dütüe. Hoietarik bat Larrainen.

      Har ezaze Bürkegiko arroilatik goiti, harat Orrirat bürüz. Heltüko zirae Txistupeala eta han goraxeago berehala Hartz pasa joko Hüilantzeareki, halere, üngürüak artareki ikert itzaze, zer agit ere. Uste gabetarik, ihizea han izan leiteke, bere pasüalat bere azken jauziaren egiteko. Eta ordüan!...

      Güne hori ontsa ikertürik züan Larraineko ihizlari batek, Ahetseko etxeko semeak. Hau franko gizon azkarra zen, ordü hetan bazirenak bezala! eta ihizlari haütüa. Izan zedin erbi, basahüntz, orkatz, orein ala basoilar, ürzo, trida, bilagarro, bazakian hoien berri. Bat begistatzen züaneko, ez zitakeon itzur: xüxen tirokatzen zan, eta han berean zagon txinkortürik.

      Hartza ere ihiztekatzen züan. Bena besteentako ez bezala, horrentako ez züan ihizorik hartzen. Zoin nahi tzakürrek, haren herexa üsnatzen düan bezain sarri, beharriak bai büztana aidean, harritürik eta ixila ixila, lasterra hartzen dü eta, ikare barrastaz, xüxen xüxena etxerat biltzen da. Bestalde, hartza hartza beita eta Ahets Ahets beitzen, honek ez zan ordan armarik ere hartzen. Doi doia bai axkolta bat. Jentea harritürik beizagon haren ausartzeaz, hau erraiten zeien:

      — Holako ihizea ez dezakeat hün-üntik erho, hareki bürüz bürü borrokatü behar diat.

      Horra zerentako egürükitzen züan bere pasüan.

      Pasü tzarra, alabadere! Han zen gain gainean, pikatabürü bat üdüri. Nornahi laztüko zen hantik sogitean, hain beitzen itsusi eta lüze, basa, behera bürüz: hiru ehün kanaren altexea! Zonbat petxü ez da han agitü! Bortükariek malte düe goilürretan ebiltea. Bena begireizüe sasu orotan lanoari, hain beitta tink, zeren egin dezakezüen zale ürrats oker bat; ebiari eta elürrari ere, zeren uste gabetarik lerra zintekeaen. Hola nola haizü izan den ontsaxko, larrütü den baxan eta arrabaski. Noren axola lüke han hartzak? Beraz güne hura züan Ahetsek haütatü haren erhaiteko.

      — Nik zanko eta begi honak ükeitez! hor nüzü nahi hartzareki borrokatü, zion.

      Ezi, Ahets, han, ez zen beldür. Pasü erdi erditan jarten zen, xütik, haidürü. Zoinen handi eta eder zen, ekiak, jeikitzean edo sartzean, bortü tini gainean, haren itzala lüzatzen züanean esküin edo exker! Zoinen handi eta eder, arrastiri hastean, bere makilari bermatürik, üdüri züalarik zelüko eta lürreko hütsünetarik jelkitzen zela, bortüan ez beititake berez zelüko eta lürreko bazterrak, haboroziz ez itsasoan zelüko eta huretakoak. Hor, arren, Ahets nausi Zen, nausia.

      Eskü esküinaz axkolta bat tinkatzen züan; ahüntz larrüz troxatürik züan exkerra. Hartza jiten zenean, bidea moztürik beitzüan, gibeleko zankoetan eraikitzen zen, leitak zorrotz ageri, aztaparrak lüzatürik ürratzeko. Aide gaitza züan, egiaz! Gaixo Ahets! zonbat nahi gizon tieso izanik ere, hartzaren eretzean opatü txar bat üdüri züan.

      Bena gizona bühürri denean!... Han ziren biak berbera, bürüz bürü, algarri so. Hartza, bürtaz, beti xüti, ez zen igitzen bere lekütik. Ez zaitekean ere, bere pasüa han züanaz geroz. Ahetsek behar züan abiatü eta hüilantü: ürrats ttipi bat, beste bat.

      — Ohartemak, ez behaztoporik, gero

      Orano jauzi bat eta emaiten zeion usukitzera bere beso exkerra, ahüntz larrüz üngüratürik züana. Hartza, aldi oroz, besoari gahatzen zeion, eta usuk eta usuk, tira eta tira!

      — Ontsa lot hadi.

      Azkenekoz, ordü zelarik, indarrak biltzen zütüan, bere axkolta altxatzen züan, eta bürüa erdiratzen zeion. Doi doia, arrama bat erantzüten zen, eta hartza, kolpü bakoitx jorik, baxalat bürüz piko erorten zen. Holaxe, jadanik, bazüan sei ehorik.

      Azken hilabete haietan, artzainek ardi ontsaxko galdü züen, batek bospasei, besteak haboroxe, beste batek hamazazpi. Nola eden? Ez züan horrek iraüten ahal!

      Gaü hartan, zelüa zohardi tipil zen; argizagia xuri xuria, biribil, argi bai, Orri gibelealat galtzera zoana. Nonerebeita, egün goxoaren abioa, agorrila azkenta hartan. Ordüan, gizona joan zen; aldi hontan ere goizik, argitü gabe, ihizlariek ohi düen arabera.

      Igaran egünetan bezala, hartzak, bere erhokatik landa, joko züan bere pasüalat bürüz. Argitzeko, gizona han zen, jarririk. Orriko zankoetan, zer bakea! Zer segürtantxa, bere goratarzünaz zaintzen zütüalarik, eta bortüko hats hozpilak bularrak hantzen eta hantzen deitzülarik! Oro ixil!

      Haatik, bürfada bat! ez hain hürrün: ata, hartzak ez dü bere jitea salatzen. Hona, bere betiko ürrats pezüan petigora doala.

      — Bertan. zazpi ozke axkolta iguinean, zion berartan Ahetsek.

      Eta pot bat emaiten deio.

      Bi bürkideak orai bürüz bürü daüde. Ahets, beti bezala, so hikika. Hartza, ekürü, xütik, aztaparrak aitzina elkirik, so ohil. Ahets hüilant. Hartza ahüntz larrüari lot. Biak borroka...Üdüri. haatik, beste aldietzaz beno lüzazago. Arrama lüze bat; oihü bat ere bai, Orriko botxek, hirutan, lautan...aranatzen düena, latza!

      Hartza tronbilkatü zen baxan; eta Ahets hareki batean. Biak han porroki ziren. Zer agitü zen? Herritarrek. «Hartz pasüa»-n, ediren züen axkolta, iguina erdiratürik.