ZEZENKETA

        Euskal-esnalea: eztezu istillu txarra jarri mutil-zarren artean zure zezenketa orrekin. Onak dabilz ba! Lengo egunian bildu ziran Txingor, Tximista, Bakallo, Kakutei, Belarri, Tropel, Tripa, Pipermin, Bizkaño, Muxugorri, Saieski, Trapu, Lepoluze, Aketo, Paxano, Malatrasa, Ollargi, Esteluze ta Belarriepel, ta berebiziko batzarra egin zuten.

        Bildu zituzten erri guztiko makilla ta kolorezko paperak banderillak egiteko; atera zituzten oietatik oe-gañeko gorriyak; lapurtu zituzten ikulluetatik zaldi zar guziyak, eta an ziaztik toriatzalle sartu biar dutela ta toriatzalle sartu biar dutela.

        Batzarre bat egin zuten; banekian nik arontz joan ezkero, zer aditua ta zer esana izango zala, ta ara joan nitzan ponografo eder bat besapian artuta ta Illunpe potograpistea nerekin nuala.

        An izan giñan biyok, batzarrean eta gero zezenketan. Toki aietan zer gertatu zan nai badezu jakin, irakurri esatera nuana.

Mutill-zarren batzarra

        Txing.— Jaunak!

        Tximist.— Nun ikasi ote du Txingorrek orren piñ itzegiten «Jaunak» guri deituaz?

        Txing.— Gobiernua kontribuzioa botatzera dijoakigu.

        Tximist.— Bota bear, gu bezelako Jaun batzuei.

        Txing.— «Jaunak» geralako ez.

        Tximist.— Zergatik ba?

        Txing.— Mutill-zar gaudelako.

        Kakuteik.— Ezkondu ta kittu.

        Txing.— Norekiñ?

        Kakut.— Or eztaude ba dozenaka, Joxepa Txepel, Mari Txori ta beste amaika milla neska zar?

        Txing.— Mari Txorik esan omen zuan juan dan igandian, gutako edozeiñekin ezkondu baño lenago, prakak jantzi ta soldadu juango zala.

        Trapuk.— A tonto zarrak!

        Tripak.— Nork eta Trapuk esan bear guri «tonto zarrak».

        Trapuk.— Bai esango're. Ez al dezute irakurten EUSKAL-ESNALEA?

        Beste guziak.— Zer da EUSKAL-ESNALEA? Lo dagoana esnatzeko asmazioren bat?

        Trapuk.— Bai.

        Beste guziak.— Gu ez gaude lo.

        Trapuk.— Ez esna're. Or dabil albistari ori bazter danetan esaten, urte berriz ezkondu nai duten mutill-zar guziai dotia ematera dijoala. Eta ori eztakiten mutill-zarrak, esna daude?

        Txing.— Egia ote da ori?

        Trapuk.— To; irakurri zak EUSKAL-ESNALEA'ren azkenengo zenbaki edo numeroa.

        Txing.— Arraiye arraiyia! Egia dek; zezenketa edo korrida andi bat ematera dijoala: orixe dala alderdirik egokiena diru asko ta errez irabazteko, eta mutill-zarrentzat dotia ateratzeko, korrida ori eman nai lukeala.

        Guziak, txalo joaz: Abeajondeiola EUSKAL-ESNALEA'ri eta protxu on degiela Joxepa Txepel, Mari Txori ta beste amaika milla neskazarrai!

                Txingor, Tximista eta Kakutei,

                Trapu, Tripa eta Tropel,

                ardo zaleak, edateko laiñ

                aste batian bi upel.

                Muxu-gorria, Pipermiñ, eta

                gañera berriz Saieski,

                oiek orrela ondo badabiltz

                mundua eztabill gaizki.

Mutill-zarrak eta EUSKAL-ESNALEA

        Mutil-zarrak.— Irakurri degu zuk argitaratu dezun idaztia.

        Euskal-Esnaleak.— Zer iritzi diozute?

        Mutil-zarrak.— Oso ondo; baña gerok egingo genduke toriadoretza, geiago irabaztearren.

        Euskal-Esnaleak.— Eta badezazukete?

        Mutil-zarrak.— Bai, egiñ degu aproba.

        Euskal-Esnaleak.— Nun?

        Mutil-zarrak.— Donostian. An esan digute, antziñako Kotxarasen kuadrilla diña bagerala.

        Euskal-Esnaleak.— Nork esan dizute ori?

        Mutil-zarrak.— Korridan begira egon zan toriadore batek; gero apaitan ari giñala, esan zigun.

        Euskal-Esnaleak.— Erderaz ala euskeraz?

        Mutil-zarrak.— Erderaz: estos trabajar bien kon kutxaras.

        Euskal-Esnaleak.— Ondo da. Nik ekarriko ditut ba zezenak, eta gañerakoak zuen kontu.

        Mutil-zarrak.— Ondo da.

                Ekarriko ditugu

                zezen beltz naparrak,

                laster astindutzeko

                gure mutill-zarrak.

Zezen-plazan (I)

        —Gobernadoria al degu jaun ori?

        —Gobernadoria? Bai ederki eman ere.

        —Nor da ba?

        —Ez dizut, ba, lenago ere esan? Txingor da ori, Txingor.

        —Nork esango zukean udaren erdian txingorra ikusiko genduela plazan!

        —Oraindik gauza arrigarrigoak ikusiko dituzu gaurko zezenketa ontan.

        —Ara, ara Txingor toreatzen. Gezurra zirudik Mendaron jaio ta ainbeste jakitea.

        —Jakin, jakin... bazterretik ari da toriatzen. Bildur pixka bat izan egingo du orregatik e?

        —Bazterretik... al bezela. Zuk ere, bi adar zorrotz oiek gertu ikusi ezkero, billatuko zenduke baztarra.

        —Eta ez al dituzu aditzen jendearen deadarrak?

        —Zer diote, ba?

        —Ara gizona. A la kartzel, a la ka... a... rtzel.

        —Zergatik ba?

        —Erdira ateratzen eztalako.

        —Badijoa...

        —Viva salao...! (Jendeak).

        —Baña nora dijoa gizajoa?

        —Zer ba? Erdira. Bestela.

        —Bestela zer?

        —Zer? Jendearen deadarrak...

        —Eta zezenaren adarrak?

        —Ara, ara... arrapatu du gizajoa...         Garraxika dijoa.

        —Zer dio, zer dio?

        —Ia, ia, ixo...

                Kartzelan asko daude

                oie ederretan,

                zezenak narabill ni

                larri adarretan.

Zezen-plazan (II)

        —Orixe da gizon lerdena. Gaztañak biltzera ote dijua? Arbolara igo gabe jetxiko ditu gaztañak, aga luze orrekin.

        —Ixillik zaude, emakumea. Orrelako gizon apañik ikusi al dezu gaztain-biltzen?

        —Apaña, apaña... Apainduria bai, baña pitxi utsezkoa; aizia buruan eta ibilli munduan.

        —Ezteritzazu aberatsa dala?

        —Aberatsa? Gaurko eguneko aberatsak praka luzetxoagoak ibilli oi dituzte, galtzak atzian zulorik badute estaltzeko're, baña orrek, gizajo orrek, ezingo du.

        —Baña ori pikadoria da.

        —Bai zezena ere. Aren adarrak atzetik pikatzen badu...

        —Ordia ori zaldi gañian joango da zezenagana.

        —Zaldiak nai badu.

        —Nai bearko. Bestela... Ara, ari zaio makilladaka xankame ura. Emango nioke nik orri illunduta gero gure etxe aldian arrapatuko banu.

        —Zer egingo du, ba, zaldiak joan nai ezpadu?

        —Bera juango al litzake pikadoria gañian duala zezenaren adarretara?

        —Bera ez da zaldia, ortarako.

        —Astua bai ordia.

        —Ara, ara, igo da pikadoria. Polliki ari da... Mutillak! Ori indarra! Makilla batekin zezenari atzera eragin...

        —Ez lizuke zuri eragingo, gauza bat buruan sartzen zaizunian.

        —Zuri berriz etzaizu beiñere buruan ezer sartzen, eta kito.

        —Zezenari sartu zaio ba pika... Oi, oi... Asi zaite Aita guria esaten.

        —Zertako?

        —Asi zaite beñepiñ.

        —Baña zertako?

        —Eztet esan zu bezelako buru-gogor gutxi izango dirala?

        — Tira ba, tira... Aita guria... nola zeruan ala...

        —Naikua da. Gañerakua ara an.

        —Nun?

        —Lurrean.

        —Bai, zeruan baña geiagotan ibilliko dituk lurrean oiek ere.

        —Gu bezela.

        —Ara, ara... orain gauza pollita.

        —Zer?

        —Ez al dezu ikusten bizikletan datorren ori?

        —Zertara?

        —Zezena pikatzera.

        —Obe zukean automobillean etorri. Zer ari dira jende oiek?

        —Patata-jaurtika.

        —Nori?

        —Bizikletako pikadoreari.

        Jendeak.— Fuera ese cobarde, ladrón, jitano, bandido, fuera, fuera...!

        Auek ziran jendearen deadarrak, eta etzuan izan geiago esan bearrik; an zijoan tximista bezela plazatik kanpora; baña arri batek jo, eta eraman zuten ori ere gaixotegira.

Zezen-plazan (III)

        —Ara emen Trapu. Planta asko zezenari urrutitik.

        —Bai ttentte jarri dala e?

        —Egaka asiko ote dan nago.

        —Zezen mutur-motz orrek arrapatzen badu bai, egin bearko du egaka.

        —Aurreskua dantzatzen ari dala esan liteke, oñak biurtuta.

        —Bildurrak egiten dio ori, bildurrak. Eztezu ikusten dar dar nola dagon?

        —Zu ere orrela egongo ziñake an beian bazeundeke.

        —Ni? Zurekin ezkontzean ez nintzan ikaratu, ta zezenak ikaratuko nau? Ederki eman ere!

        —Ara bestia berriz. Zer nuan ba nik ikaratzeko? Orain damutu al zaizu? Nere atzetik ibilli ziñanian etzenduan orrelakorik esaten.

        —Begiak itxita ibiltzen da orduan eta...

        —Eta zer?

        —Begiak itxita dabillenian, nork daki nun erori litekean?

        —Jolasean esaten dituzula ez baneki...

        —Ara, ara, begira.

        —Zer da?

        —Ez dezu Trapu ikusten? Bi banderillak zezenari jarri bearrean, bat jarri dio.

        —Ta bestea?

        —Bestea bere buruari.

        —Bere buruari ala bere bizkarrari?

        —Ederra dek!

        —Bi banderillak zezenarentzat ekarri, ta bat bere bizkarrean sartu. Ondo! Orrela ikasiko dute piku oiek aragi-barruan burniak nolako miña ematen duan.

        —Zezena poztuko da beintzat.

        —Poztu? Ara dantzan nola dabillen burla egiteagatik.

        —Bai, Tripa lagun duala, galtzak ia erorian.

        —Adarra tripatik sartzen badio, betiko kenduko dizkio Tripari izeneko miñak.

        —Nungo miñak?

        —Izenekuak, emakumia: tripakuak.

        —Zezen mantxoegiak ekarri dituzte iñori adarra sartzeko.

        —Orain pizkortuko du Tripak.

        —Nola?

        —Tripa-barruan su eginda.

        —Triparen tripa barruan?

        —Zezenaren zezen barruan?

        —Ez, emakumia, ez. Entendituko ote dezu ainbeste aldiz esanda: zezenaren tripa barruan. Begira, begira, suzko banderillak sartu dizkio.

        —Astua, alako astua... Zezen gixajua. Berari sartuko niozke nik zeretik...

                Zezenak berak baño

                mutill-zar kuadrillak

                bearrago dituzte

                suzko banderillak.

Zezen-plazan (IV)

        —Et, et, et...

        —Zer degu, emakumia?

        —Ez al dezu Tximista zibiri-zaburuan ikusten? Eroriko da gizajua... Ara... et... et...

        —Bai, larri dago, ezin luzaroan iraungo du. Zezenak pazientzi apurtxo bat balu, laster luke Tximista adar artean.

        —Zezen gaxua...

        —Tximista gaxua esan naiko dezu.

        —Ez, ez ,zezen gaxua esan nai det.

        —Eztakit ba zergatik.

        —Ia. Zezenari bi adarren tartean tximista erortzen bazaio, ia, nor izango da urrikarri, zezena ala tximista?

        —Ez nuen uste orrenbeste zekizunik.

        —Emakumiak beti dakigu gizonak uste baño geigo.

        —Nai bai. Ara, ara, erori zaigu Tximista. Arrapauko du... arrapauko du zezenak.

        —Bai ederki eman ere. Zezenak tximista arrapatu? Oñ ariñak biar ditu.

        —Ba izkutuan sartu ezpalitz larri ibilliko zuan.

        —Zer ari da beste ura berriz?

        —Oi! Trapu anka-makillak jartzen.

        —Jarri ditu. Orain trapu gorria ta ezpata artu ditu. Orain brindis egitera dator Trapu.

        —Trapu gorria itzeitera?

        —Ez, trapua ez. Trapu. Ixo... ix... o...

        —(Trapuk). Siñor presidente: brindo por tú, por todo el konpañia de polka, de palko; por los buapos mutil zarrrez de Euskal-Euskalea, de Euskal-Esnalea, ene!; por la Joxpa-Mari. mi puttura marida, y por toros los del plubico, del pu... blico... del publico, arrayoa!, menos de Marichori, que en allá arriba se está erriendo todo el arratsalde de mi... de mi... mototsa; no, no, de mi... cómo es pues?... de mi coleto..

        —Ederki itzegiten du gero e?

        —Oso. Mingaiñ ariña du Trapuk.

        —Bai, trapuzkoa.

        —Ia, ia, ankak ere ariñak dituan. Asi da zezena pasatzen.

        —Orduan usai txarra banatuko du.

        —Muletaz pasatzen esan nai det.

        —Esan zazu ba esan nai dezuna. Nik ere pasako nuke or goitik makil gañetik. Mendaroko kontua bezela da ori.

        —Nola da, nola kontua?

        —Bein xexenak izan omen ziran plazan, eta Galtzaundi'k ikusi nai, ta joan omen zan. Baña bildurtia izan, eta beetik ikusten atrebittu ez, goraxegotik ere ez, zezena etorriko zalakoan goragotik ere ez, ta tellatura joan omen zan. An exeri zan ankak plaza aldera zintzilik zituala, ta zezena azpitik pasatzen zanian... ankak igo egiten zituan Galtzaundi'k, zezenak arrapatuko ote zizkion bildurrez.

        —Komedi pollita izango zan. Ara, orain dijoa ezpata sartzera... eup! kale!... Berriz... tira tira... e... up!... uts! Gizajua izarditan dabil. Ia berriz... oraingoan... rau! Ederki motell, lenengoan!

        —Zuti gero ezpata utzi're.

        —Bai agudo iges egin ere. Begira nola dijuan egiñ-alan, zezena atzetik duala.

        —Botako du...

        —Ez, ia erorian dabil zezena... Ara... ilko da... il da.

        —Bien, Trapu, portatu aiz.Urrengo zezenketa Madrillen emen dute.

        —Madrillen? Diru gutxi aterako dute andik EUSKAL-ESNALEA'rentzako. Dana dala, dijoazela beintzat urruti, emen eztegu orrelako astakeririk bear da. qq.

        —Zu ere erderaz Trapu bezela?

        —Ez, ni euskeraz ta bertsoz.

                Orra gure kuadrilla

                zer moduz dabillen,

                urrengo korrida du

                emango Madrillen.

                Bijuaz eta bitez

                ondo izan beti,

                baña ibilli bitez

                gugandik urruti.

                Ainbat egoki gera

                izango gu emen,

                zenbat urrutiago

                oiek gandik, Amen.

Euskal-Esnalea, 1914