IV
IPERNUA

        N.— Illunbe zeritzaion, batez ere, ipernuari. «Lurralde illuna, eriotzaren illunez betea, zori txarreko lurraldea, erio-itzala ta naspilla ta betiko latz-ikara berekin baitu». (Iob, X, 21, 22). «Ez ditezela erori illunbe artara» (Zintzo ildakoen Meza'n). Apokalipsin Babiloniarengaz esaten dana egoki zetorkion ipernuari. «Argiak ez au argituko aurrera» (XVIII, 23). Yerusalen zeru bezala, Babiloni ipernu iduritara yunate.

        Ipernua zer dan, Salomon'ek eta Yob'ek bezain ongi, nork adierazi lezaken? — Nik ez, beintzat; ez Dante'k ere. Onek, ipernuko ta zeruko berri bere gisa ematen, idurimena agortuazi zula esan liteken, eta iduri-gaiak ere bai. Batez ere alderakizunetan nor izan din ua aiña antzetsu? Itzala ta argia askotan ateratzen zetunan adibidetako. Nik ere maite zetunat, baña beste alde batera artu bear yunat ipernu ori. Etxunat asmaketa yardun bearrik, neronek ikusi dutana adierazten.

        D.— Ipernua ikusi al duk bada?

        N.— Bizi bizia gure matxinada ortan. Andik aldegiña natxin Prantzira, ta orain onara. Arrazoi zunaten Elias'ek eta Enok'ek, gogorragoak ikusteko nengola.

MATXINADA

        D.— Yakin nai ñukek an zer gertatu dan, ainbeste gauza entzuten baita.

        N.— Ara, neska, izugarria: ekaitzarekin alderatzen zetunate olako biurrialdiak, eta ua bai ekaitza! Nik ikusi dutan itsusiena bañon itsusiago. Bat zeukenat gogoan ikaragarria gure etxeko balkoitik. Agiz Ernio'tik agertzen diranak, Leaburu'ko Xaxtin muñoraño zuzen zetozin. Ia beti odeia Altzo mendik naiz Gaztelu mendik erakarri oi yunate berengana, ta gu lasaiago gelditzen gatxin, batez ere arri-erauntsia baldin ba'da.

        D.— Aspaldi ez omen yuk Orixe'n arririk egin.

        N.— Kalte egitekorik ez. Len lenago gertatzen zitxinan; bañan apaizak odeiari araoak esaten ditionetik etxunate ezagutu alako alakorik. Erriko pesta egunean asi ta Iraillaren 14'garrenera (Gurutzetik Gurutzera) apaizak etxun egunik utsegiten.

        D.— Zer ematen diote ordañez?

        N.— Etxe bakoitzak lakari bana babarrun.

                Niona: bat ikusi nenunan ikaragarria Erniotik ilkitzen. Berela zabaldu zinan Beizama aldera ta Aya aldera; bañan aizeak bete betean zekarrenan Napar aldera. Auts kolore antza zunan odei bildurgarri arek, ez oso beltza. Yesus amenean iritxi zinan gurera; baña lenengo xortak euri zitxinan, eta arri-bildurrik ez. Ala ere zenbait ale yalki zetunan, baña kalte egitekorik ez. Tolos-errian, Beterri'n, Goierri'n, zoko guzietan arto ta bada ta gari txeatu zetunan.

        D.— Gurean ez alare.

        N.— Ez; ordun ere Agiñegi'k eraman zunan Aralar aldera yasarik aundiena. Zer negarra baztarretan! Baña zer balio yun negar orrek, gero etorri zaigun matxinadarentzat!

        Oraingoan odeitzarra beste aldetik etorri zinan, obeki esan, odei ta odei Napar aldetik, ipernu beltzaren parekoak.

        Lenbiziko odeia Urkietan agertu zinan tontor zuri-gorri, Urkieta sorgiñ eder lerdenaren gañean.

        D.— Ederra sorgiña?

        N.— Gazte dala, bai; zartu ezkero biurtzen dun deabru itsusi. Aur politeri xorgin esaten zienagu. Beraz, odei zuri-gorri ori, barrenean beltza zinan, eta emeki emeki agertu zunan barrengo ustela. Odeiaren izena GEZUR-ZURI, gezurra zuri baita, Euskalerrian esana.

        Bigarren odeia Zotzune gañean kokatu zinan bel-beltza. Izena GEZUR BELTZ. Beste izenik etxun gurean latiñez calumnia dan orrek.

        Irugarren odeia Irumugarrietan, gorri beltza: izena GORROTO.

        Laugarrena Artxueta aldetik, gurutze oker baten antzera. Etzinan, ez Mikel Aingeruaren ezpata Satan'en buruzki; aldez beste, deabruak berak asmatu zunan gurutze parragarri ua, erlijioaren izena ebatsiz. Onek etxun izenik, itsusiaren itsusiz.

        Bosgarren odeia atzeragotik etorri zinan, Beriain alde artatik, Estellerri ta beeragotik yauzia: izena BIRAO.

        Odei guzien atzetik eta gañetik, Satan bera, deabru guziekin eta griña-buru guziekin.

        Amalau urte ditxin ekaitz ori asi zala, ta gogorrena, iru urtetan ibitu zan arren, oraindik irauten dula, iñork uste baño biziago.

        D.— Nola ori?

        N.— Guzia batean esateko luzetxo din, eta bakoizka asiko natxin mataza ariltzen, odeieri nagokala.

        Lenbiziko odeia gezur zuria; bigarrena gezur beltza. Ikusi edo entzun dutana esango yunat, guzia ez ba da ere zerbait. Ortatik atera, guzia zer ziteken.

        Gezurra, bai gezurra! Berak bialdu gindunan Zurien Buruxkilak gorriekin, eta askotan berak aitortua. Zuri esango zienat, paltso esatea bezala baita. Lenbiziko amabost egunetan mintza-errañu ta periodiku ago batez ari izan zitxinan: «Eup! Alde batetik gu, españar yatorrok; bestetik Marx' kume ta Euskaditarrak. Kuku oiek! Isastu bear zetuagu betiko gure lurretik. Or zegon Diario de Navarra, nai dunak irakurri. Zer ari izan zan lenengo amabost egunetan? «Garbitu bear ditugu betiko Marx'-kume ta Euskaditar guziak. Aiek alde batean; gu bestean. Orra muga zearo ipiñi». Muga berek ipiñi zunate eta berek oiu egin. Beraz, beraiek aitortuz, ez gindunan yoan gu gorriekin; aizatu egin gindutenan.

        D.— Zergatik esan dute, bada, ainbeste bider, aien eskutik yoan ziñatela?

        N.— Ba-dakin: guda asiera artan, zortzi eguneko lana uste zunaten Madril eskuratzea; bañan igaro zortzi, igaro amabost, eta bukatzeko itxurarik ez. Ordun zitxinan bildurrak. Ordun asi zitxinan esaten: zertako yoan zerate gorriekin? — Azal-uts zuriak! Muga guk ez-baña berek ipiñi zutela garbi esanik eta idatzirik utzi yunate. Au yun egia, au, ta oni muturra biurrituko dionik ez din agertuko.

        D.— Apaizgurasoek ere ez al ziten orobat esan?

        N.— Burua galdu zunaten aiek ere. Ta ondore txarra... guretzat, eta geroan, okerrago dana, erligioarentzat.

        D.— Eta, Errepublika ez al zan gaiztoa?

        N.— Garbi beza bere burua guk gurea bezala. Bañan esan bear unat: ez nitxon Errepulikazale biribil ere. Txorakeri batzuk egin zetunan; nai ba dun gaiztakeri batzuk aski nabarmenak: Gurutze Santua eskoletatik kenarazi, komentu batzuk erre, ta abar. Orrek atzerrietan biziro eragin zunan aren aurka; baña Gobernu txar ari men egin bearra zegonan, katoliku izanik. Aita Santu Piamaikagarrenak agindu-berri zionan Españiari ain zuzen, «otoitz egiteko, damutzeko, botoen bidez lege tzarrak uzkailtzeko; baña gudarik ez pizteko». Agindurik zegonan San Paul ezkero Elizan. Eta ordu artan Neron zegonan agintari. Gure egunetan Aita Santu Leo XIII'garrenak gauza bera agindu zienen Prantses katolikueri, ta olaxe Aita Santu guziek, urrenez urren, itz berberekin: otoitza, damua, botoa ematea; lege onez lege tzarra kentzea.

        D.— Ta zergatik esan zun Pi XII'garrenak, Urdiñen guda ori Gurutze-guda zala?

        N.— Bego, bego. Erroma bere irakatsien kontra ari ote da? Gaur Aita Santuak orobat uste ote du? Ortaz geroa mintzatuko.

        D.— Ta Españiko apezpikuek?

        N.— 1930'garreneko Artzai-gutun batean au esan zunaten: Gobernu ari, orduko ari, men egin bearra zegola, ta ez zala zillegi guda sorreraztea. 1933'garrenean berriro sendotu zunaten irakaskizun ori beste gutun batean. Etorri zinan 1936'garrenean Matxin bat, Mungi'koa baño biurrigoa, ta guziak arekin yoan zitxinan. Bitartean gure erri xumea ote otean, kezketan. Ikasiago ziranak, ez. Zer da au, esaten zunaten, len ala ta orain ola irakasten digute? Elizako Agintariak orrela ikusirik, gure aurka, gure gaztedia ezkerretara asi zinan. Bultza egin zionate Elizak aldegitera.

        D.— Eliza oin gaizki ote dabila, bada?

        N.— Ez yunat esango. Ba ditun apaizguraso batzuk, auts aundiaren tartean txingi antzo; bestela, esan, zitekenan Elizarik ez zala iñon ageri: Itxuraz aski itzalirik egon yun; baña Satan' ek etxun irauliko, bere gezur guziekin. Or yunagu Faulhaber, Munik'eko Kardinala; esan baitzition Hitler'i bereak eta bi. Etzunan ukitu ere. Zer ikasbidea oinbeste koldarrentzat! Or yunagu Españian bat bederen, Sevilla'ko Kardinal Segura; onek ere esan baitzitien urdiñeri ta Buruxkilari, esan bearrekoak. Beste oiek etxunate txintako aundirik atera. Atzerrian Kardinal Vidal y Barraquer'ek au esan zunan: «Españiko gorriek Elizak erre dituela? Zuriek Españiko Eliza galduaziko dute». Ori yun negargarri. Gezur zuria ta gezur beltza nagusi atera zitxinan. Baña zango laburrak zetunate, ta egiak atzituko zetun. Baizik ere, kalte izugarriak egin ondoren.

        D.— Egian negargarri.

        N.— Goazen barrenago ipernu ontan. Ipernua itzez mugatzeko «maitasunik ez dan tokia» esan yunate. Ori orrela ba'da, gorroto-lekua naski.

        D.— Yakiña.

        N.— Odei asarrea benetan. An zebillanan aspaldi Irumugarrietaren tontor. Esaten nionan gure Uxabia'ri: «etorri bear yun gudaren bat beltza». Geroz askotan esan omen yun: «esaten zuian gure mutillak, beltza etorri bear zula.»

        D.— Nola ezagutu?

        N.— Nola ez ezagutu? Zuri oiek ongi gerra-naiean zeudenan botoetan galtzen zutelako. Zer balio zunan Erroma'ren esanak? Aurre aurreko elezioak zitxinan. Ordun ere gezurra aurretik. Donostiko karriketan erruz itsatsi zunaten paper aundietan bi buruko erensugea: «La alianza marxo-separatista». Orduko egunkariak ikusi besterik etzegon gu bakarrik yoan giñala yabetzeko. Etxunaten elkartasunik nai ere gurekin. Antxe zegon paper aietan idatzirik, nai ditunak irakurri. Azken azkenean, bai, nai zunaten zuri oiek, galtzen zutela ikustearekin.

        D.— Zergatik etziñaten elkartu?

        N.— Etzinan arrazoizko geienak gutxiengana makurtzea. Guk atera genitunan ogeitatik amalua Aldun. Bi gelditu zitxinan peto, ots koloka, lenbiziko birundan. Aiek ere gure, zuri oiek egiaz katoliku izan ba'lira.

        D.— Nola ori?

        N.— Lenengoan peto egin zuten gorri oiek, bigarren birundan gurekin zunaten auzi; zuririk ez baitziteken atera iñola ere. Ordun, Apezpikua etxean ez zala, Ordezko egiten zun Jaime Verastegui yaunak, aski karlista, bañan ontan gizon zuzena oarkizun bat egin zienan katolikoeri, botoa guri eman zezaigutela, oben larriaren azpian, ezperen gorri oiek nausitu zitezkela. Zer gertatu? Edo iñori ez eman, edo gorrieri. Banaka batzuk eman zunaten, bai, esaterako, gure aide dan Aranzabe Ormaetxear (Araxes) yaunak. Au zala bide ez nindutenan ni pusilatu. Ondo zekiñate Tolosa'n E. yaun aundi batek, bigarren birundan, txartela agerian eraman eta sartu zula eltzera au esanez: «Yainkoarentzat balio izan ez dun ezkero, balio beza deabruarentzat».

        D.— Yesus!

        N.— Beste I. batek, amazazpi boto irabazi zetunan gorrientzat. Leaburu'ra yoan zinan txarte-zabaltzera, gorrien alde, yakiña, ta bere atzetik eraman zetunan nolabaiteko katoliku oiek. Lenbizi esan dutan yaun arek, eltzerako txartel bakar batzuk atera zetunan Donosti'n Apezpikua irainduz. Autobusean gentozela neronek berari entzuna; belarriak erne baikenduzkan batzuk besteentzako. Ala agertu zitxinan papertxo aietan olako Aldungaiak: «Don Mateo Mújica y Cabezotas».

        D.— Arren!

        N.— Bai esan ere maipuru zegon sozialista batek: «Guk ez dugu txorakeri oietan dirurik txautzen. Au ez da gureetako txartela», ta baztarrera bota, galbaiketa egitean. Elezioak galdu zetunaten eta gudara.

        D.— Gauzak itxura yuk.

        N.— Noren izenean? Yainkoaren izenean: GURUTZE-GUDA. Au guzia egia din, eta egi oni muturra biurrituko dionik etxun sortuko. Noren aurka Gurutze-guda? Katoliku giñanon aurka, katoliku indarra bi zati egiñik. Zortzi egunean garbituko gindutela-ta berek muga ipiñi zunaten, esan dutana, ta gu gorriekin sailkatu. Luza-bildurtu ziranean, ordun asi zitxinan: «zertako yoan zerate gorriekin»

        N.— Bilbao'ko Euskalduna'n, botazio aurreko itzaldian, Fal Conde, karlisten Buru zanak, au esan zunan: «Unión con los separatistas, ni para lo bueno». Antxe zegon        LA GACETA DEL NORTE, erre ez ba dute, beñipein. Calvo Sotelo'rena ere ezaguna din: «prefiero una España roja a una España rota». Zer katolikua! Españar, naiz prantzitar, naiz Euskaditar izan, Elizarentzat auzi txikiak ditxin oiek. «Queste sonno piccole cose» esan zionan Leo XIII'garrenak Comillas'ko Markesari, Pilipinetan ba zirala apaiz abertzale batzuk, eta, zentzatzea komeni zala esan zionean. Euskaldunari gorroto aundiago ziotenen gorriari baño. Or ez zinan besterik.

        D.— Zuetako yende asko pusilatu al zuten?

        N.— Markiñabat bai, Aingerua bezalakoak. Zer gaztedi ederra, ederki prestaturik, uzten zietenean. Etsaientzako barkamen eske.

        D.— Ez al zieten uzten ori, ere?

        N.— Askori ez. Naparroan gertatua: gorri omen zan batek apaiza eskatu, ta txapelgorri ago-zikin batek: «Apaiza diok? Me c. e. D. oa ipernura berela, ta tiroz kali.

        D.— Arren!

        N.— Naparroan gertatua au ere. Bi gorri, apaizaren bidez Yainkoarekin onezkoak egiñak, Gurutze Santua eskatu muñ emateko, ta mojak, «zuentzat ez dago Gurutze Santua eskatu muñ emateko, ta mojak, «zuentzat ez dago Gurutze Santurik gorriontzat».

        D.— Gure Yaungoikoa! Ori ez duk siñestatzekoa.

        N.— Ez siñestagarri, baña bai egi.

NAPARROA LOTSAGARRIENA

        N.— Lotsagarrienik Naparroa gelditu yun biurrialdi ortan.

        D.— Bai, zera! Naparroa, katolikua, Yainkoaren aldekoa?

        N.— Aspalditxo, bai; gaur ez. Nik zekiñat nola dagon, irauli-berria bainum goienik barren guda aurre-aurrean. Joxe Mari Arana zanarekin yoan nintxinan Caparroso'ra aideak ikustera.

        D.— An ere aideak?

        N.— An, Mendabian eta Villafranca eta Villafranca Ebro'koan, ba ditxin Ormaetxearrak.

        D.— Nondik nora?

        N.— Bein karta bat yaso nenunan Caparroso'tik, apaizak esan ziela, olako ta olako Ormaetxea bat ba-zala, liburu idazlea. Apaiz orrek, euskeraz tutik etzekila, bakartasun artan, ez baitu lan aundirik Elizan, oinbeste milla lagun ditun errian, Santa Cruz apaiza irakurri zunan, eta irakurriz ikasi, oso poliki alare. Euskalerrira yoan gogo zunan «de entre estos infieles». Emakume bakarra ikusi genuan Joxe Marik eta nik, Meza entzuten astegunean. Apaiz onek, aide ote giñan esan ziela. Ainbeste aide baikera, ta ongi zabalduak, etzionagu elkarri kasu aundirik egiten. Galdegin zionat aitari, ta, aren anaia Manuxepe, Martzilla'ko zubia egitera yoanik, ango Perranda Insausti' rekin ezkondu zala, ta arengandik zirala. Aren billoba batek ba-zunan aurra bataia gabea. Moja sartzeko zegola, Errepulika etorri, ta komunista batekin ezkondu.

        D.— Yesu! Olako gauzak ekarri zetuan Errepulikak.

        N.— Ez, aurra, ez; orduko gaiztatua zunan Naparroa. Andre gaizto ori etxinan etorri Naparroara. Etzunaten atera Diputadu txar bat ere. Guzi guziak zuriak (ez katoliku piñak). Alfonso'ren egunetan ere igandeko Meza utzia zunaten askok Erriberan, eta goraxego ere. Mando ta idi ta asto, lotzen zetunaten igande ta yaiegun. Biraoa, berriz, aspaldiago zabaldua zinan. Emazteak ere ikusi zetunat biraoka.

        D.— Zer itsuskeria!

        N.— Izan ere. Naparroan irutatik bat bai ote da katoliko berorik? Erririk aundienak Erriberan baitaude. Euskalerrian ba-ditun, Saraitzu, ausaz katolikuena —Kristo esaten zionate bi lapurren erdian, eta lapur oiek Aezkoa ta Erronkari—. Urrena Ultzama, yende ona an ere. Besterantzean, Burunda ta Sakan-erria ala olakoak; Baztan aski otza: Araitz orobatsu; Larraun ere ez bero bero aietakoa.

        D.— Mundu guziak esan yuk emen, Naparroa erlijioaren alde atera zala gudara.

        N.— Gezurra. Txango artan ikusi nenunan Martzilla'ko azukre-ola geldi. Erriberan lanik ez, diru urria ta lanik eza, ta eziñegona. Orregatik eskeñi zienan Cuba'tar ezpain-aundi arek (arek sortuazi baitzun guda Iruñako emakume Aundi katolikuekin) yanaz eta yantziaz gañera zazpi pezta emango zitiela gudara atera nai ba'zuten; eta gero, Bizkai Gipuzkoetako paurriketan ogibidea ba'zuketela, angoeri kendurik. Ori din egia. Erlijioaren alde ta biraoka.

        Tolosa'n sartu ziranean, ango emazteek , bai karlistenak ere, belarriak itxi bear txapelgorrien biraorik ez entzuteko: «Basatiak, zaute ixillik; gorrienak ere etziten emen biraorik botatzen». Orobat Elgoibar'en. Moja batek esan: «Gorriak emen zeudeño, ez dugu birao bat entzun». Orra Napar txapelgorrien erligioa. Ta oberenak omen zitxinan.

        D.— Gogorra duk orregatik.

        N.— Bai, naski, ta gu gorri gaizto. Ni lotzera yoan ziranak ere (urdiñak) Orixe guzia lekuko aldareko Yaunari biraoka, ta ni egunero Yauna artzen.

        D.— Emen etxuagu olako konturik aditu.

        N.— Yakiña. Guziak oien alde.

LOTSAGARRIEN LOTSAGARRIENA

        N.— Zenbat milla uste ditun kali edo akabatu ditutela Naparroan?

        D.— Batzuk eta besteak?

        N.— Ez; gorriak etxunate animarik il. Amalau milla zionate. Milla asko dirala bai oinbeste ez ba'dira ere. Otz otzean, gerrarik gabe. Prantses apaiz bat ari zinan gure buruzki ni an nengola, ta nik au esan nionan: «Zuk ez dakizu zer gertatu dan Espaiñian ez ta onontzago ere. Or daukazu sudurren aurrean Naparroa —bera Naparroa Barrenean bizi baitzan— ta ez al dakizu oinbeste milla dirala kaliak? «C'est la guerre» esan zidanan; ots, gerrako gauzak. Ez al dakizu Naparroan gerrarik izan ez dala minutu batekorik ere? Gerra ematera kampora yoan dala bere mugetatik ara? Ez al dakizu gorriek iñortxo ere il ez dutela? Etxunan arrazoirik itzuli. Itza bestera asi zunan: «baña, baña...» Ez dago baña'rik. Ez al zenidake neri barkaziorik emango aitortzean, gorriekin yoan omen naizalako ,? ta, bai. Beraz, zer ari zera gure aurka, gertatu dana yakin gabe. Besterik etzekinan gaizo arek: Españian komunista asko zala, ta il-bearrekoak zirala. Elizaren irakaskizuna al da ori? Ez al dakizu bosteun'etatik amalau beste Aldun'ik etzutela, ta aiek ere sozialisten laguntzarekin atera zituela? Prantzian ba-zenituten irurogeita amar baño geiago. Zergatik ez dituzute kalitzen? Gero, yakiña: Euskadi'ko Gobernutxoari irri egin nai. Ori yunate oiek: euskaldunik etxunate ikusi nai ere.

CASTIELLA

        Tafalla'n gertatua. Castiella baten semea gorpu ekarri zunaten Guadarrama'tik . Lurra ematera zoazala apaizak azken-otoitzak esanik, zanaren aita altxa guzien artean: «Nik ez dut otoitzik nai nere semearentzat; Tafalla'ko kartzelan daudenen buruak nai ditut nere semearenaren ordez.» Baita eman ere, irurogeita amabi gizonenak Bi aldiz ustu zunaten Tafallako kartzela olaxe.

        D.— Arren eta arren!

        N.— Orduntxe Iruña'ko Apezpikuak: «Ez ixuri aurrera errugabeen odolik!» Itsuskeri orrek oso beltzaturik utzi yun Naparroa. Ez al din au ipernu beltza?

        D.— Ongi ta bai!

        N.— Zer gerta ote liteke an, Buruxkilak agintea uztearekin?

        D.— Beraz, komeni ua gelditzea?

        N.— Luzeago ta makurrago; gorrotoa metatzen ari baita biotzetan. Gauza latz oiek ez ditun aztutzen, barkatzen ba'dira ere. Ik ere obe dun emen gelditu, zer gerta ere. Apaiz ta moja ta praile, senper ikusteko zudete; bi begietaraño sartu batzerate Biurriaren alde. Erlijio gaxoa!

        Asi zinan Aita Beltza ere bere taldearekin paper etatik zurien alde mintzatzen. Ez ditxin Iñaziotarrak bakarrik. «Arantzazu» agerkarian, lotsagarriro eman zionaten intsentsua Matxiñ orri, ta itsuski maxiatu zunaten euskalduna. Bai elkar-izketa nazkagarria iru euskaldunen agotan eman zutena! Iru oiek Izurrategi, Amolategi, Ondategi zitxinan asmatuak.

        D.— Arantzazu'ko praileak ori?

        N.— Aietxek. Beste praileak ere olatsu. Ez omen zunaten gurekin batean bizi nai. Gu etxera itzuliko ba'giña, zenbat zurikeri guretzat! Asiak ditxin loxintxaka, zer gerta ere. Izango ote lukete lotsaren izpirik Euskalerrian gelditzeko?

        Bakar batzuk edo asko ba ditxin atzerrian, Biurriari belaunik makurtu etziotenak. Oiek etxunate lotsarik bear beren errira sartzeko; bañan, erne! gure etsai diranak ere oien babesean sartu naiko baitute.

        Ta zer ananitasuna beren artean? Etxe batean nola bizi ote litezke salaketan ibilli diran oiek? Eta salaturik, eriotza yasateko arrixkuan utzi zitutenak. Ez da ipernua? Oietako bi etsai etxean elkartzen ba' dira zer zerua gero ere prailetegi ori!

        Bat nenunan adiskide Tolosa'n, Aita Otano Claret'arra. Olaxe illarazi zunaten.

        D.— Gorriak apaizak kalitzea gaizki zegok, baña zuriek eta erlijioaren ikurriña dakartenak?

        N.— Emezortzi ba-ditun Euskalerrian orrela yoanak.

        D.— Emen ez giñakian. Gorriena, bai.

        N.— Euskaldun ziralako, zuri paltso etziralako. Aski zinan ixilik egon ta besorik ez altxatu, euskaditar irizteko. Gorrieri baño gorroto aundiagoa zigutenan guri.

        D.— Ementxe ere gure Andre nagusia beti euskaldunen kontra ari zian buru gogor giñala. Miñ ematen zidean, eta nagusiagoari karta egin nioan. Arrezkero pakean utzi gaitik.

        N.— Mojetatik asko ta asko atera ditxin. Eziñ eraman iñola ere olako gorrotoa, ipernua. Elkar maitatuz zeru bear luketen etxe oiek, gorrotatuz ipernu biurtu ditxin. Ez al dago ondo ipernutik ateratzea?

        D.— Yainkoa serbitzeko pakea bear dik, anaiautsi ta aizpautsi esaten diranean artean.

        N.— Begoña'ko zurubietan beera nentorrela, yesuita batekin buru egin nenunan: «zer moduz bizi zera?» ta Munduak uzten nau, beintzat, Yainkoa serbitzen.

ILLENTZAT ERE GORROTOA

        Illentzako gorrotoa daukanak, ez al dauka barrenean ipernua?

        D.— Zertzuk gertatu dira?

        N.— San Cristobal'en nengonan, Iruñan. Meza emailea, pistola gerrian, Meza emateko yantzi zinan. Meza bukatu ondoan, «Un Padre nuestro por los mártires de España», asi zinan. Gorriak ez baitziran martiri, beraz, berenentzat egin zutenan otoitz. Yainkoaren alde odola emanak otoitzik etxun bear, iraiñ egiten baitzaio gañera. Bai ordea zenbait gorrik erantzun ere: «nosotros hemos aplicado por los nuestros». Ez al da lotsagarri?

        D.— Ta errezatu zuten?

        N.— Garbi alare. Ba zitxinan Meza laguntzen zekitenak ere. Geroz okertu, gizagaxoak. Zergatik illarazi, Yainkoagana ekarri zitezken gizonak? Eta auzirik garbitu gabe geienak.

        D.— Ik ere senper ikusiko uan?

        N.— Nereak etxun asko balio. Ogeita sei kilo galdu nitunan sei illabetean, baña bestela ederki egon nintxinan, lenengo zortzi egunetan ezik. Aietan bai, ipernu gorria! Erriberako koxkor aien artean sarrerazi nindutenan. Ago bakoitza ipernu, gau ta egun biraoka. Ta aldioro gaiztoz asmatuak: Yesukristo, aldareko Meza-ontzi guziak banaka, Ama Birjiña, izen guzietakoa. Zer zan ua! Etzunaten lorik ere egiten.

        D.— Gaiztoak al ziran?

        N.— Esan diñat, bada, onak eta emazteak ere orobatsu egiten zutela. Ez din ixilik uzteko: Birauaren kontra elizkizun bat egin zunaten Iruñan gazte katolikoek. Meza entzun eta abar, bazkaritakoan biraoka ari zitxinan, itzaldi oro biraoa baitute. «Zaute ixilik, basaziak, esan apaizak, zertako egin dugu billera au?, eta, «guk onez egiten dugu, baña gorriek gaiztoz». «Zerura yoaten ba'zerate ere, ango ikulluan ego bearko duzute». Nestor Zubeldia yaunari gertatua.

        Euskaldunen artera pasatzeko baimena eskatu nenunan, eta oiartzuarrekin egon nintxinan andik ara. Ua bai zerua, ipernuan ere! Berrogeita amabi gizon eraman zetunaten batean goiko kartzelara. Ta beikoan ere ba zitxinan. Bañan ez nintxinan ontaz ari: illentzat ere gorrotoa zutela.

        Ikus Tolosa'n gertatu zana: txapelgorri ta Margaritak beratziurren bat asi zunaten Sakramentinoetan. Irakurketa egiten zun praileak, azkenean au esaten, Elizak agintzen dunez: «zintzo ildakoen animak Yainkoaren errukiz, pakean atseden dezatela». Debekatu ori ere, «beratziurrena gurea da; guk gureentzat egiten dugu» esanez.

        D.— Beltza yuk ori!

        N.— Ba yun beltzagoa. Neronek irakurri nenunan «Boletin Oficial del Obispado de Vitoria» dalakoan: «Solemnes Funerales por las almas de los Sacerdotes Fusilados por los rojos». Azkeneko au kendu ba'lu, etzunan oinbesteko obenik Apezpikuak. Gure aldeko apaiz gaizoentzat etxunate ezer egin, agerian, beintzat. Ez niken Gotzai aren larruan egon nai. Koldarkeriz egiña, bañan itsusia!

GURUTZE-GUDA

        N.— Gogoan al daukan Ebangelioan esana?

        D.— Eta?

        N.— Yainkoak egin lanak deabruari egoztea, Ispiritu Santuaren kontra dala pekatu, ta ez ditekela barkatu mundu ontan, ez bestean. Eta deabruak egin lana Yainkoari egoztea zer pekatu ote da? Orobatsu, itsusiago ez ba'da. Satanas gurutzearekin!

        Gezurrarekin asi zitxinan eta Yainkoa Egia bera din. Oiek, besterik kaliz asi zitxinan, eta Yainkoa, besterengatik il. Eta abar.

        Gurutze-guda. Nolakoa! Gogoan al dun gure lengusu Pantxika, Begiristainekin ezkondua?

        D.— Ago pixka bat...

        N.— Berdin zion. Aren seme bat sutatik etorri itxedotera, ta gure sukaldean Uxabia'k galdegin zionen: «zer irabazten duzute guda ortan?» Zer? Gutxi al derizkiozu? Bosgarrena ta seigarrena ta zazpigarrena libre atera ditugu, beintzat. Eta zortzigarrena, beratzigarrena ta amargarrena? Oiek ere bai. Ta bigarrena? Ori naparrak eta italianoak; guk eta moroak ez. Eta lenengoa, irugarrena ta laugarrena? Oiek agindu piñegiak dira soldadu batentzako».

        Españian bi uririk lizunenak bai al dakin zeintzuk esaten zituten? Iruña ta Salamanka, Buruxkila zegoanekoa. Naparroa gudak gaiztoago egin yun Errepuliak baño. Lotsagarri uke oinbeste zikinkeri aipatzea ere. Ori, Gurutzea paparrean zeramatenak. Gero, lapurreta, merkatu beltza, ta gañerakoak. Geroak yakingo zetun banaka, an gertatzen ari diranak, oraindik ere.

        D.— Zer bada?

        N.— Kartzelak beterik daudela; biriketako ta beste gaitz asko, zar eta berri, sortu dirala; gose gogorra dagola, (ni Caparroso'n izan nintzanean baño gogorragoa). Ortarako atera zitxinan mendira. Ta Gurutze antzean oinbeste eriotz eta zikinkeri egiteko.

        Apaizguraso oiek ori nai ote zuten? Orain ditxin miñak. Orain etxunate ontzat ematen Buruxkilaren yarduera. Lenaldi artan, nai zunan Aita Santuak Elizaren eta Españiaren arteko artu-emana; Buruxkilak ez; orain onek nai yun; bañan Erroma'k ez. Berandutxo konturatu ditxin. Apezpiku bat edo beste ixilka asi zaizkion yarkitzen; bañan oraindio geiago ditxin zuri-neri'ka ari zaizkionak.

        Erlijio gaixoa! Nekez altxatuko din gurean. Alakoak ikusi zetunagu!

        Oraingoan gure erria oso galtzeko zorian zegon, erri bezala ta kristau bezala. Gelditu dan fede-ondarrak altxaraziko al yun noizbait ere. Orain ere griñarik aundiena gorriengana ez-baña gure erriarengana zeukenate. Gernika txeatu zuten eran txeatu nai yunate Euskalerri osoa.

        D.— Ez al zuten gorriek erre?

        N.— Ala zabaldu zunaten zuriek, eta oraindik esan berria yun Buruxkilak itzaldi batean; baña berek ere ba-zekiñate gezurretan ari dirala. Kalaguri'ko apezpiku Fidel Garcia gertatu Paris'en praile batzuen etxean. Gernika nortzuk erre zuten galdegin, eta. «badakigu nork erre zun; baña geron artean elkarri so egiten diogu par-murritz batekin». Zer biotza!

        D.— Egia?

        N.— An zegon praile euskaldun batek entzuna Ta kontatu zulako, prailetegitik aizatu. Ta Silos'ko praile-etxean gertatu zana: Praile-nagusiak berri eman Gernika kixkali zutela, ta praileak esku-zartaka ospatu. An arkitzen zan praile batek esana, Prantzira pasa zanean. Eunka ta berreunka esateko ba'nituken, bañan obe genuken ipernu ontatik atera.

        D.— Ipernutik atera al diteke, bada?

        N.— Ez, neska; bañan idurikizun artu dugun ipernu ontatik ere nekez aterako gatxin.

        D.— Ala derizkiok?

        N.— Bai, zoritxarrez. San Cristobal'go itzaletik atera nintzanean, atadiko gorrotoa ikusirik, au gogora nenunan: «Qui non diligit, manet in morte». Laguna maite ez duna, illik dagola. Beraz, zenbat eta zenbat illotz, zuti zebiltzanetan! Ikaratzeko zinan, bai. Irabazten zebiltzanetan! Ikaratzeko zinan, bai. Irabazten ari ziranak, betiko nagusi zirala uste, txapel-gorriek batez ere. Oso siñesturik zeudenan iñork etzila konturik artuko. Dabid'ena gogora nenunan: «non est qui requirat». Galtzen ari ziranak, aldiz, noizpait etorriko zala aien txanda ere. Asko ta asko kristau zintzo, ixil, elkarturik zeudenan aurren-berri artan. Aiek, bai, bizi zitxinan. Gero, urrituz ari ditxin.

        D.— Zergatik ori?

        N.— Berandutzen baitu aien txandak. Oraindik ere ba ditxin amar, ogei, berrogei, Abrahan'en zintzo aiek baño geiago; aiengatik barkatuko al zaion gure erriari.

        D.— Zuek zeren obena duzute i bezalakoaek?

        N.— Baña zuri oiek, oinbeste eriotz egin ditiguten zuri oiek... gure erritar ditxin, Naparroa ukatu nai ez ba'dugu. Jauntxoaz aspertzen asi ditun, edo ongi asperturik zeuden; bañan obenik egin zutenik etzaien iduritzen. Gero baitaratuko ditxin, Dabid'en antzera. Ari Natan bezala, aueri ezuztekoa etorri dakidienean, «zer egin dugu?» esango yunate. Banaka banaka ba-ditxin ala ere, baitaratu diranak. Ordiziako ardandegi batean arro arro txapelgorri batek: «xixpa onekin oinbeste kali ditut», eta etxekoandreak: «Yesus! Ez daukazu zaku txikia konpesatzeko!» Bertan konturatu ta naigabea egin zitzaionan. Nere adizkide Larreko medikuari gizon bat yoan Iruña'n oso gaizki zegola. Ongi aztertu Irigarai yaunak, eta, zuk ez daukazu ezertxo. Berriz yoan biaramonean. «oso gaizki nago». Berriz miatu ondo ta ez daukazu ezertxo. Bai Don Permin, nik ez-egiteko asko egin ditut, eta andik atera zanean, illik erori.

        Bitartean itsu zeuden geienak.

        D.— Eta gureak?

        N.— Gureak bi aldetara: batzuk, ordañak eman bear zaizkiela gure txanda datorrenean; besteak, barkatu bear zaiela. Ez ditxin geiegi auetakoak. Guri kendutako ondasunak gureganatzea arrazoizko din; bañan ortik aurrera, begira neurria non dagon. Oinbeste eriotz ezin apendu, aiek bezala izan nai ez ba'dugu. Eta, batzuk batzuk, erantzunbearrik geiena duten nagusiak, nola bizirik utzi? Erria bera asaldatuko litzakela. Ola ari ditxin esaten.

        D.— Yainkoa lagun, dakigula! Zer gertatu bear ote du?

        N.— Obe dun, bai, ik emen gelditu. Larrañeko garaia iraultzen danean, etxunate bizirik utziko, ez apaiz, ez moja, ez praile, ez goragokorik ere, atzematen ba'ditute. Geienak Biurriaren alde atera baitziran, eta bekokiz. Amaika yoango ditxin iges! Batzuk asi zaizkigun zurikerian, batez ere praileak, gure txanda ba'letor ere.

        Baña, luzatzen yun, eta gure yendea on izatez aspertzen ari din. Gure gazteria ezkerretara, gero ta geiago. Aski bultza egin zionate. Siñeste aula zutenak, orain aulago. Santu antzekoak ere ba-ditxin; ez bat bakarra. Oiek galaraziko al yunate Yainkoak Dabiden agoz diona: «Neque enim manebit sceptrum impiorum super sortem iustorum, ne extendant iusti ad iniquitatem manus suas», ots, gaiztoen zigorrak ez dula luzaro iraungo zintzoen gain, zintzo oiek okerrera ez ditezen.

        D.— Oiek gaizto? Oiek omen ditxik katoliku, Biurri aurretik dala.

        N.— Len esan yunatana, izena ostu ta ikurriña, Satanas'ekin. Ez al dakin Biurri'k matxinada baño len «Yainko gabeko amar agindu» argitara zitula? Ez al dakin iru eskomikuren azpian dagola, agerirako beintzat?

        D.— Baia?

        N.— Lenbizikoa, Aita Santuak nazitarren kontra egin zun Enziklika Ezpañian argitaratzea debekatu zulako; bigarrena, beste Enziklika bat eten eta eten, berak nai bezala eman zulako; irugarrena, Sevilla'ko Kardinalari Artzai-gutun bat zabaltzea galarazi ziolako.

        D.— Bai omen yuk animako Gurasoa. Meza entzuten omen yuk egunoro.

        N.— Antola ditezela ua ta aren animako gurasoa. Ez niuken aien larrupean egon nai. Beren kolkoan eta Yainkoaren aurrean zintzo ba'daude, gañekoen aurrean etzeuden ala.

        Ez dedila luzaro egon oien zigorra gure gain. Buka dedilla ango gorrotoa, ango ipernu bizia.

        Gu ere atera gaitezen, ipernu kixkalgarri ontatik.