I
DENUXI ETA NIKOLA

        Denuxi.— I aiz mutiko?

        Nikola.— Ni naun. Ez al naun ezagutu?

        D.— Neregatik bai engoken.

        N.— I ongi lengoa ago bada.

        D.— Ikusi ere ez diagu aspalditxo egin elkar. Zenbat urte bezala?

        N.— Berrogei ta lau naski. Zenbat aldiz elkar ikusi ere? Amar bat aldiz eta aietan urtean bein. Orixe'ra Pestaburura urtero yoatean ikusten indudanan. Eta yoan nintzanetan bein konturatzen asi nintzan eskero, ez nizuten kasu aundirik egiten senide bakoitzari; bildurrez egoten bainintzan gurasoek etxean geldiaraziko ete ninduten. Etzianan nik nai orduko etortzen irugarren eguna, andik aldegiteko!

        D.— Zergatik ori?

        N.— Ez al dakin? Bi urte nituneraño ez omen nindutenan eraman iñudearenetik etxera, ta orduko, nik ezaguera poliki. Ez omen nenunan etsitzen: «Au ez da gure etxea; amarengana yoan bear dut». Yaten ere ez omen nenunan. Nork adierazi neri aitamak nortzu nitun?

        D.— Gizagaixoa!

        N.— Azkenean iñudeari gaztiratu, ta an etorri omen amandre Mari-Axuntxi, ni bizkarrean eramatera. Lau orduko bidean mendiz. Oso maite nindutenan yende aiek, batez ere amonak, gerta oi dana. Askotan entzun nitenan guraso neuzkan aieri: «Guri etzaigu beñipein iduritzen ere, gurea ez dugunik. Geron lenbiziko aura il zitzaigunean ekarri genun bularrera. Berak ere ez du etxera griña aundirik gizagaixoak».

LEKUNBERRI'RA EDO

        Leitzako Erasoteko Bordetara yoaten nintzanero, beti lelo bera zunan Etxarri zapatariak: «Mutiko au zerea duzu»? Ta ordun berritzen zunan gertakari guzia: iru yaio giñala ta azitzera ekarri nindutela; i Areso'ra eraman indutela, ta etxean azi zutena il egin zitzaiela. Nik, berriz, alako naigabe bat ba nenunan, yende on aiek guraso ez nitulako, edo ez nitula esaten zidatelako. Egiazko gurasoak guraso nitunik ez siñestu nai. Esanago ta gutxiago. Ez diñat oben aundirik, nere ustez. Bestalde, gurasoek naiko aur ba-zunaten: amaika ongi elduak, eta bat eldugabe yaioa..

        D.— Beraz, anaia ba-dugula linboan?

        N.— Aita zanak esan zidanan. Bein edo bein, pestakoan, galdegin zidatenan etxean gelditu nai al zun, eta nik ez nenunan erantzuten. Etxekoak (Uitzikoak) beti zirika pesta aurrean: «Oraingoan geldiaraziko aute»; bañan amona Mari-Axuntxik etzunan beraizik artzen: «Ez dute naski, gure Nikolas geldiarazten lanik izanen!».

        D.— Oinbeste maite induten?

        N.— Oinbeste. Gero, eskolan aurrera nindoala-ta, esker ona ematen zidatenan. Eta, i nola gelditu intzan etxean?

        D.— Ni ez nintxian konturatu ere. Nonbait lenago ekarri, edo ik aiña ezaguera ez? Oartu nintzanean, bai «Napar Beltxa» esaten zidatean, eta ordun adierazi, Areso'n azia nindutela. Iri berriz «Napar koxkorra».

        N.— Etzitzaidanan batere goxo par-murritz ua. Nere buruaren eder-itxusi bizia izan diñat aspaldi artatik. Batzuk Uitzi alako erri itsa zala; beste batzuk, Orixe olako erri purtzilla zala. Nori siñetsi? Nere buruari. Yakiña. Ni Uitzi'ren alde. Aitona Zimurro'k au esan oi zidanan: «Orixe'n etsitzen dunak, ipernuan ere etsiko likek. Zutik egoteko ez diran maldar aietan, negarrez urtuko aiz, gizagaixo ori, txepetxa bezala». Amona Mari-Axuntxik, berriz: «Ikusi dituk ire anaiak Santi Kurutz egun aundiz, bata sorta-belarra bizkarrean eta bestea ardietan. Ez naski i bezala yantzirik. Uitzi'n eskola ederra emanen diagu, ta ez duk egin bearko oinbeste aztarrika.»

        D.— Berek ere ainbeste aur eta, nola yazten induten ain ederki?

        N.— Eskolan aurrenekoeri urtero soiñeko osoa ematen zigutenan, eta guzieri zerbait yantzi. Ni beti soiñeko berriz yoaten nindunan Orixe'ra.

        D.— Nondik atera oi zun eskolak, aur guzieri yantzi zerbait emateko?

        N.— Eskolak egin zitunaren illobak; bera ez bainun ezagutu Mariano Iriarte Osanbela. Mari Mikela izan nenunan nik lenbiziko ongille aundia. Ez al dakin? Orixe'n ikasi zunan pianoa Montes'ekin. Bai al dakin nola yoan zan ara?

MARI MIKELA IRIARTE

        Uitziko Otsanbelako alaba. Gaixoak aurretan edaten ikasi omen zunan, eta gaitz ori sendatzeko sendagai bat omen zinan, ua artu ezkero gorroto artzen baitzioten edariari.

        D.— Zer sendagai zan ori?

        N.— Muxu-Larru izena ematen ziotenenan. Bai omen zinan sendagille prantses bat Muxu Lerrua (Monsieur Le Roy), eta arengandik izen polit ori. Arekin kentzen omen zunan moxkorra gure Montes'ek. Bitartean musika irakatsi omen zionan beste zerbait eskolarekin. Orregatik edo, ni yaio nintzanean eta Uitzira eraman nindutenean, Mari Mikelak bereiziki nindunan maite. Denentzako zunan biotz ona gaixo arek.

        D.— Eta nondik ikasi zun gure erri kaxkarraren berri?

        N.— Montes zana Gorriti'n apaiz egona baitzan gu Iruñako Eliz-barrutiko giñala.

        D.— Gorriti! Gogoan zeukeat berekotxeko Matolok esan oi zuna: «Kristauak Orixe'n bizi baño Gorriti'n il obe dik».

        N.— Zer Paris Gorriti, gero ere!

UITZI TA ORIXE

        D.— Ni Uitzin bein izan nauk i ikusten, eta ez diat ango oroipen aundirik. Etxe ederrak bai.

        N.— Nik ez diñat esango zein politago, baña neretzako ba yun bakoitzak bere zorapidea. Nik, beñipein, Uitzi'ren bearra izan diñat. Nere lenbiziko euskal-eskola gure sukalde ua izan zinan. Artaz egiña diñat liburu bat: onezkero bidean din. Ango belardi, baso, ikazkin.... Igandean alaiago zinan Uitzi garai artan orain Pestaburuz baño. Ezatugu diñat ingurutxoa iru tokitan batean ateratzen: erriko enparantzan, Marieneko larraiñean, Irurte-Txabalean. Plazaola'ko burni bidea egin zunaten eta, agur ango alaitasuna! Lekunberritik ere etortzen zitinan igande atsaldea pasatzera.

        Orixe'k ere ba yun bere zorapidea. Dalako Uitzi-liburu ori an egin nenunan, eta adiskide batek au esan-zidanan gure balkoiean zegola: «Emen poema ori egiteari ez diot esker aundirik ematen; neronek ere errex egin nezaken balkoi txoragarri ontatik».

        Zeru geiago ageri din Orixe'tik bai. Asi Errazkingo Mallotik, obeki esan Baraibar'ko ta Uarte-Arakil'go muga basotik eta Aya'ko Andazarrate ingururaño ba yunate begiek zer ikusi. Aralar, Urkieta, Narbaitzu, Agiñegi. Beizama'ko basoak Albiztur, Urkizu —azpialdean egiten zetunan bertsoak Lizardi zanak—, Ernio, Zelatun, Andazarrate. Napar aldera zotzune Musairu, Unai-Garate. Zer arrano-arkaitza gure etxea! Esan dudan adiskide orrek, «Egal-Ontzia» esaten zionan; iduri baitu egan astea doala. Aldapa pikoa, zelairik ez, erriko enparantza baizik. Neguan an zegon errekondoan Lizartza, atsaldeko ordu bietarako eguzkirik gabe. Gu berriz argitan atsalde osoan, eguna aurreratu arte. Inguruz polita Orixe, etxez ez ainbeste; lurrez oso nekea lanerako. Bakartasunean bizitzeko, aukerakoa. Urte ederrik eman nenunan 1931'tik 1936'era! Bitartean aita zanaren eriotza. Etxean gertatu nintxinan. Ezaguera osoan zegonan. Arritzekoa —gaur euskeraz itsusi dana— azkenetan iketan asi zitzaionan Yesukristori: «Ator, ator lenbailen»!

        D.— Yainkoak zerua diola gizagaixoari. Ta Uitziko aiek il al ziran? Aspaldi. Zapataria nik amasei urte edo nitula. Andik luzaro gabe ama arroxa. Aiek ere amar aur izan zetunaten, eta guziak gazterik il itxinan, bi ezik. Sukalde doakabea! Beti ubarrazkian.

Gaur bei bat il, bihr urde bat, urrena aur bat; azkenean aitamak. Alako yende onik ez nenunan arkituko billa ibillirik ere. Nik ere alde egin nenunan eta ez gurasoen etxera, txori galdu onek.

BI AMONA

        Amona Mari-Axuntxi, aita zapatariaren ama, oso emakume yainkozkoa zinan. Arengandik ikasia naun otoitz egiten, gaixoak etzekinan irakurtzen. Ni eramaten nindunan balkoiera, Gurutze-Bidea irakurri nezaion. Zenbat malko ixil! Nere Yainko-Bidean ez diñat uste ark aiña iñork eragin naunik. Ua izan nenunan lenengo irakasle.

        Beste amona Maratiste, beste sukaldekoa ama Arroxa'ren ama. Biak sukalde banatan bizi itxinan: alaba sukalde txikian nerekin eta ama aundian. Ni geienetan beste sukaldean nintxinan, zerbait yaten edo edaten. Artalde ederra ziñatenan. Amaika Gazta-Mami ta gazura eman zidanan gaixoak!

BI AMA TA BAT ERE EZ

        Arroxa Aristimuño nenunan iñude: «Ama Arroxa», nik egizko ama uste nuna. Ta uste ori nork kendu, oraintxe ere...! Onela esaten erakutsi zidatenenan: «Ama Arroxa ta ama Mañazi». Ire ta nere amak zer-euki gutxi, ta amar aur ordurako: bi bixki aldi, irukiak, gero bakarka lau, onik yaioak. Etxera iñuderik ezin ekarri. Orra naiko naigabea arentzat eta neretzat. Gu bion aurreko arrebak etxera ekarri al izan zunan iñudea, ta nik ikusi nenunan ire izeneko illoba, iñudea bañon ama maiteagotzen: begien aurrean baitzedukan beti.

        Ortatik gelditu zaidan beti biotzean ezin betezko utsa.

        Bai al dakin zer gertatu dan Suizan orain bi edo iru urte?

        D.— Eta?

        N.— Emazte batek bikiak ukan, etxean ez-bañan erdi-etxe batean. Aur oiek garbitu ta aldatzekoan bietan bat besteren amari eman, eta arena onenari. Berton ez baitaratu —ez baita ain errez yaioberrian ezagutzen— eta garbitu aurrean amak ikusi ez; berenak bezala artu. Ari orren itxinan azitzen, bata larruzuri, illegorri, bestea beltxeran. Biki ziranik ez ageri. Ik eta nik ere ez diñagu alako antza aundirik, agoan ez bestetan. Orixe'ko Juandagireneko mutiko bikiak ere ala ditxin: bat gorri, bestea gaztain. Esaten ari nintzana, amar bat urte zitutela au gertatu: Corpus egunean, ama bakoitzak aurrak prosesiora bialdu Suiza'ko uri berean. Bikien ama Bazterretik begira zegola, ara non datorren larruzuri illegoria. «Adi zak, seme» amak, eta semeak: «Ez dakit prantsesez, andrea». Urruti gabe beste semea, lengoa bezalakoxea, etxean azia. Asten dun ama gaixoa buruan iraultzen: «Erdi-etxean trukatu ete zidaten?» Galdegin ta galdegin, alako egunetan alako tokitan nork-eta aurra izan zuten etxe artan, eta beltxeranaren amaren aztarrena artu yunate. Yoan zaizkion mutikoarekin eta etxeko airea arek ere. Argitasun guziak oro bat etortzen. Bai al dakin biki diranak zertan ezagutzen diran ziur?

        D.— Zertan?

        N.— Illeko gerlian. Illea ebaki ta gerlia aztarrenatu; bikiak bestek ez omen diñate gerli bera. Illegorri aietan ala gertatu. Yoan onen auzitara, ta seme bakoitza egiazko amarenera igorri. Ama gaixo auek ba zunaten burrukarik aski berekiko, bularreko aurrak uzten. Iñudeekin ere gertatzen baita, amak baño maiteago izatea, ta aurrak orobat. Eta seme auek? Nik nere buruz irizten zionat, bañan etzaidan iduritzen ondo egiña dagonik. Noizean bein egiazko amarenera agertzea —ni Orixe'ra bezala— ederki zegon; bañan amar urteko mutikoak, ustez ama zutenarengandik bananeraztea, gogor iduritzen zaidan. Ama Arroxa ta ama Mañazi batean agertu ba'lekizkida, nor lenik musukatu? Lazgarri dun, bai; baña biotza nagusi.

        Nere bizi guziko utsaldia: bi ama ta amarik ez. Biotz zekena dutala esan ziñadate; ez dutala biotzik. Nik zekiñat ongi zenbat aldiz biurritu bear izan dutan. Biotz bat arkitu nai nerearen atsedenerako, aurtzaroan eta gero ere, ta arkitzen ez. Nik ere aragiz egiña diñat eta amaren ordaiña billatzen ibilli arren, umezurtz gelditu naun. Amaren musu bat etzekiñat zer dan.

        Lagunartea etsai izan diñat oraintsu arte. Oraintxe asi zaizkidan esker ematen eta kutun artzen.

        D.— Ez uan goizegi: obe dik noizbait beiñere ez baño.

        N.— Amaren sabelean bi etsai; zuek ere ni ala ninduzuten. Gero beste lagunarte artan?

        D.— Zer gertatu zitzayian?

        N.— Bego, bego...

        Urrena, bizibearraren burruka. Beude, beude naigabe oiek..! Oraintxe asi nain bizitzen berri berri. Osasunez beiñere bañon obeki. Zartzaro polita ete datorkit? Ameriketara etorri naun, gazte nintzaken gisan.