III
ESPURU'KO IKUSKARIA

        D.— Asia al duk lan ori?

        N.— Aspaldi. Etzekiñat xuxen zer urtetan, baña beste lan aundia egiten ari nintzala. Nolanai ere, etxetik aldegiterako egin nenunan sail dederra. Bai al dakin nola burura zitzaidan?

        D.— Ikus.

        N.— Udaleneko goiz batez argia zabal zegonan ni yekitzerako. Apaiz yauna erritik iru eguneko aldegiña baitzan, oiak atsegiñago artu nindunan biaramon artan. Loaz ederki berdindurik yeki natxin, bada. Leioa zabaltzearekin bat batean sartu zitzaidanan argia begietara, barrunbera, ezurretara, muñetara. Argia! Ez nengonan ain berandu yekitzen oiturik. Argia! Ain legun barrena alaitzen dun sorkaririk bai al da? Eguzki betea Aralar'ko Malloan. Agiñegi'n ere bai. Gure erria Eguzki Amandreak oraintxe eraiki yun lotatik. Gure balkoitik Narbaitzu'ko gañeraño, laño zuria zegon, itxaso zabal antzera.

        D.— Narbaitzu esan duk? Amaika bider ikusi nuian, eta oraintxe ere begien aurrean zeukeat.

        N.— Laño legor edo erreka-laño esaten dioten ortan igerika asi naia eman zidanan, leiotik gain artaraño. Errian zabaldirik ez dugula enparantza baizik? Orra or ia goizero, yantzi-erantziko zelaia. Maldar, arkaitz, sasi, beian erreka. Bolibi'ko gainzelaiaren milletatik bat ba'lu, bai erri xoragarria! Goiz artan ala zegonan, bada. Ez nedukanan begiak igurtzi bear aundirik, osotara esnatzeko. Gosaria gertu: Talo esneak eztiarekin. Asi naun muñoa gora, ta asi orduko an naun nere Tabor'ean, ots, Espuru'ko gañean.

        D.— Gogoan zeukeat Espuru ere, erriaren garai-aldean. Ez diat geiago ikusiko. Utzi nin betiko.

        N.— Ni ondo ezagutzen natxon, egunero ikusiz. Eguna artan, zenbait aldiz bezala, etzeukenan magalean ardirik, buruz gora etzanik, muturra galdorrera zutela. Goizago asi zitxinan argi billa, ta lañotik aterarik, gorago aldegiñak izaki. Oraindio Espuru'ri lurriñ-apurra zerionan. Ba nenbillenan arat onat, eguzkiak intza yan arte, buruari betiko gogoetak eragiñez. Alako batean, eseri natxin añar txuku batean, ipurpean zakurik gabe, egoa aldera begira. Orexaran errekazuloa laño zegonan, yakiña, ta aruzko aldean basoa erdi-argi gure gaztañadi aldean. Laño argal aren tartetik an emenka keadar zenbait agertzen, ots, txondarrak sutan, eta ke-mordo bat bizkorragoa, Basajaun'en pipa piztu-berria bailitzan. Txondarrak etzitxinan ageri. Eguzkiak zearka yotzen baitzitun, ke zuri zeritenan. Atsaldean, eguzkia etziñaldera iraultzean, urdin urdin biurtuko.

        Otsabio-gañean odeimordo lodixagoa ageri zinan, gorrixta, egagurdi antzera. Elias gizartetik eraman zuna zekarrenan gogora. Mendi galdorrak garbi zeudenan. Erri ta baserri orduntxe esnatzen. Espuru gañetik zer ageri din? Beizama'ko baserri bat, Albiztur, Ernio, Urkizu, Ernialde, Andazarrate, Izazkun, Leaburu'ko dorrea, Gaztelumendi, Berastegi-muga. Napar aldean Zotzune, Musairu, Unai-garate, Gorriti'ko Elosta, Urkieta, Aralar, Azkarate. Gipuzkoan sarturik, Agiñegi, Otsabio'k ingurua ixten dula. Onen azpialdean Lizartza'ko zenbait baserri, goietakoak argi, zokoetakoak ezin esnatuz.

ARGI TA ILLUN

        Zabaldu zetunat ene paperak lanari ekiteko asmoan. Illuna ta argia gai. Asmoetan nintxinan aspaldi nere lanik bikañena gaintzea. Bi sail neuzkenan egiñik: Argi ta Illun; bestera, eza ta baia; diranak oro bi oietara saildu baititezke.

        Bet-betan, alako eziñegin bat, ezaldi bat, askotan bezala. Ni bai nintzala illuna ta eza! Illunaldi bat gertatu zitzaidanan buruan eta illaldi bat biotzean. Iñoiz bañon ezerezago neukenan nere burua. Zerbait aundiren ametsak bein edo bein arrotu ba'nindun, ametsondo astun arek bai ongi zapaldu ere! Len ere alakoetan gertatua ni, yasa igaro arte utzi nai nenunan eginkizun ua. Zeru-muga gero ta beltzago ageri zinan. Aurreko lan aundian, amabostaldi osoa egin nenunan olako ekaizpean. Letari idaztera Aralar'a yoan nintxinan. Berreun bat bertso Artxueta'n egiñik, buruak uko egin zidanan. Etxera etorri, ta txango ara, txango onara, geroenean ahapaldi osoa etorri zitzaidanan burura, ta aren urrena aril osoa, batere korapillorik gabe. Oraingo goibelaldi au noiz artekoa ote?

        Zeri eldurik ez; obeki esan, bai, Yainkoa inguruan, bakartasunean, barrenean; bañan ari eltzeko ere ez nintxinan gai. Mallorantza begira Aralar'ko Aingeru aundiari otoitz egin nai, ta kemenik ez. Ezpañak pikez yosiak bezala. Begiak yasotzeko ere indarrik ez. Guzi au ezari emana nengonan. Ezaguera nunetik izan ditudan bakarraldi, naigabe, illaldi, erorialdi, etsialdi... guziak iraultzen asi zitzaidanan idurimena. Luzaroko ekaitza, esan nezakenan. Bein baño geiagotan etzanak arindu oi zetun olako larrialdiak; naigabe aundiak loa baitakar berekin. Begiak itxirik yarri naun, bada, eskuak belaunetan antxuma, okotza kolkoan, loaren mendeko gertatu naiez, bañan ez nindunan artzen.

        Sostean, mintzo otsa. Gizon umotu bat artzai yantzian. Ez-ezaguna. Oles egin neri, ari al nintzan, — Egon bai, nik esan. Lanerako asmoan, ordea, paper oiekin? — Bai asmo ta ez gogo. Zu nora? — Onaraño, gaur beñipein. — Nondik etorria? — Arako mendi artatik. Baitakizu Unai-Garatez eskuñetara Urkietapean dagon aitzulo ua: an egin dut lo, intzetan lo egiteko ez baitzegon atsegin. — Nor zaitugu, arren? — Ez dut erri yakiñik, etxe yakiñik; ola nabil aspaldiko urteetan munduz mundu, ta ibilliko ere. — Nor zaitugu, bada? — Muño ontara zenetozela, burura ekarri nauzu. — Ez al da? — Mendi gain artan odeia ikusi baituzu egagurdi antzera. Elias zaitugu, beraz? Ba nuke zure bearra, kemen apur bat emango ba zenida Eliseo'ri bezala.

        Eli. Beltzagoak ikusteko zaude, enetxoa, gaurko au baño. Ni ere bai, munduaren azken-aldera. Elizak eskatzen du. Ezazu biotz!

        Eli. Zer ipiñi duzu paper ortan?

        N.— Argi ta illun. Ba-duzu, naski, bi gauza oien berri, oinbeste egun argitzen eta illuntzen ikusi baitituzu ta ikusiko. Ta animagan ere argialdi ta illunaldi naiko.

        Eli. Gorriak ikusteko nago azken-egunetan, gizonen Argi dan aren alde yokatuz.

        N.— Lege Zarrean bai al zenuten Yainko-Semearen berri?

        Eli. Zuek orain bezain garbia ez, bañan aski zearo mintzatu ziran Iragarleak. Guraso ta Iragarle ta anima zintzo, Etortzekoaren ikusmin aundiz geunden. Ain zuzen, an ninduzun Yaunaren eriotz-atsaldean, Golgotako illunaldia ikusi ezkero, Abrahan'en egongu artara eragin bainidun Yainkoak Tabor mendira bezala. An ikusiko zenun zokoen argitasuna, gaur goizean ez-bezalakoa. Moise, Abrahan, Isaak, Yakob, Isaias, Dabid... ordurarte illun baitzeuden edo itzalpean beintzat, Etortzekoaren itxaropideak argi-xinta bat egiten ziela. Bet-betan, eguzki eder biurtu ziran, eta Yauna Bera Tabor'en bañon argitsuago. Askoz ere. Guzien ikus-naieko Yauna, oro maitagarri, oinbeste mendez zeruari goizeko intza bezala eskatu ziotena, an ikusi zuten, gorputz, anima ta yainkotasun. Zer esan ote zezaken Petiri'k orain? «Egin detzagun emen iru txabola; emen ondo gaude». Etzekin zer ari zan gizagajoak. Neri parre eragin zidan. Lege Zarreko guraso aiek ba-zuten ordurako, gizon egin zalazko berri. San Yosepe'ren Yan Bataiariaren eta Simeon Xarraren bidez; bañan begiz ikusi zutenenan, an ziran pozak eta argitasunak!Simeon «Nunc dimittis» kantari asi zan, eta Dabid «in domun Dominin ibimus».

        N.— Eta Yaunaren eriotza?

        Eli. Atsalde beltza! Itzalirik nengon iñork ikusten ez nindula, orain emen nere lagun au bezala. Miñ eman zidan ixeka itsusi arek, Eli, Eli entzun zutenean: «betorkio Elias, yaregin dezan».

        N.— Eta zer geiago?

        Eli. Adierazi ez diteken gauza da . (Au esatean kupitu egin zan gizagajoa).

        N.— Laguna zer aldetan daukazu begiak zorroztu dezazkiodan? (Ordurarte arontz-onontza erabili nitun; bañan ezkuñera keñu egin zunean, zuzen begiratu nun, illunbetan adiskideari begiratzen zaionez). Egun on, zuri ere, esan nion, eta mintzo bat atera zan ni begira nengonetik: «Gogorrak ikusteko zaude urte asko gabe. Ezazu biotz!» Au esatean biak itzali zitzaizkidan, Elias'en gorputza ta Enok'en mintzoa.

        Baña ni kementsu gelditu nintxinan nere paperekin. Kemen eman zidatenen. Zer ikusteko ote nago? Baña, datorrena betor, ez dezadan ukatu lengo biderik. Gogorretan sartuko naunak, ateratzeko indarra ere emango zidan, iñolaz ere.

EZA TA BAIA

        N.— Ainbeste gauza galdegin nai nitionan Elias'i, baña musu-uts gelditu nintxinan.

        D.— Zer galdegingo ioan bada?

        N.— Elizarengaz zerbait. Nik ola neukenan asirik: «Prima omnium creaturarum», ots, sorkari guzietan lena dala Eliza. Gero berriz, iru tokitan banatua dagola: zeruan, lurrean, Garbitegian, irurak Yesukristoren argiak argitzen ditula, Bera baitugu munduaren argi, gizonen argi. Eliz ortan dagon anima bakoitza nola argitzen dun ere bai, berezkiro.

        D.— Ontaz pozik entzungo yuat esaten dukana.

        N.— Geroago. Gañera, Eliz ortan dagon anima bakoitza, bataioaren bidez Eizari izenik eman ez ba dio ere, gogoz Eliz ortako dana, Berak argitzen dula. Are geiago: bataiatu gabe il diran aur aiek ere argitasuna yunate berenezkoa, ta guk orain bañon obeki ezagutzen yunate Yainkoa. Zertako oiek illunpean ezarri, ipernurik ariñenean ere, Dante'k bezala, ta ez argitan beñipein. Txori ta egazti guzi bañon areago baitira.

        D.— Gure anaia linbokoa ta doatsu dirakela al derizkiok?

        N.— Ez gu zeruan bezain doatsu, baña berekiko pekaturik egin ez dutenak, ipernutik baño zerutik urbillago ipintzea arrazoizko ziduridan.

        D.— Beraz gure anai gaxoa re aski doatsu izango?

        N.— Geroago ortaz ere. Agertu zitzaidanan ua ere Espuru'n, eta esan zidana, bere tokian adieraziko. Lenbizi ipernua arrotu nai ñuken.

        Ezaren eta baiarengaz asi natxin. Ortik egingo diñat bide gaitzera, ta ortik ipernura.

        Eza ta baia, illunaren eta argiaren pareko ditxin. Illuna zer dan esan bearrik etzegon, argirik eza baita. Beraz, ezer ez.

        D.— Ez adila sartu pilosopietan.

        N.— Albait ez, aurra. Argirik eza ezer ez dala bai al ago?

        D.— Bai.

        N.— Asieratik eta etorbururik bai al dezake?

        D.— Ez, naski.

        N.— Bai al dakin Manes edo Manikeu?

        D.— Iñoiz entzuna yuat izen ori.

        N.— Ua ere ni bezala asi zinan, argia ta illuna, ona ta gaitza aztertu naiez, Yondoni Yoanes'en Ebangelio'tik. Illuna ta argia bi gauza zirala, obeki esan bi zergauza aglegia; ta guk ez-gauza dala ta uste yunagu.

        D.— Yakiña.

        N.— Argi ta on danak iturburu Yainkoa dun bezala, illun eta gaitz danak iturburu deabrua zula asmatu zunan. Beraz, onaren eta gaitzaren iturburu, bi ipiñi zetunan: onaren Yainkoa, ta gaitzaren Yainkoa. Eza zerbait dala iduri al zain?

        D.— Ez; ezer eza, alegia.

        N.— Ederki esan yun ezer-eza. Eza beti zerbaiten eza baita. Eza ba diñagu Euskalerrian gizon egiña, ipuietan, bañan ez natxin ortaz mintzo. Eza bera ezin asmatu zezakenagu iñola ere, ik esan dunanez; ondasunik eza, osasunik eza, ta abar. Gabea ere orobat, zerbaiten gabea. Itsutu danak, begietako argiaren gabea yun, zerbait izanaren gabea. Izana izen txarra! Utsa ere nonbaitor. Beterekin yun ikuskizun.

        Bai edo ez dionak, dan ala ez dan zion. Beraz bai, ez, itz soil auek ez yunate baliorik; da esateak ematen zien beren balioa: zillarra da, urrea da, iruria da, ez da ikatza; au ez da ori. Ortaz ez-izana baño lenago, naski, zer-izana.

        Ala ere ba yunagu pillosopu bitxia: lenbizi ezaren berri omen yunagu, ta ezaren bidez baiarena.

        D.— Nola diteke ori?

        N.— Yoan eta billa! Beraren itzekin esango yunat alde aldera: «Gizonak maiz izan oi ditu zenbait ezaldi, goibelaldi, muziñaldi, naigabe...Olako ezaldi batean artzen du ezaren ezaguera, ta ortatik gero baiarena.

        D.— Bai bitxi dala!Neronek ere igarri zioat.

        N.— Zer nai dun bada? Heidegger yun izena. Bai ozena!

        Ezaldi oietan ezagutu yunat, bai nere ezer-eza edo ezer gutxia; bañan aldi oietara baño len ba nenunan baiaren berri. Bularreko aur bati, len lenik baia agertzen zaion, dan gauza. Koxkortzen astearekin, guzia bere nai yun: dana bere dula uste. Ez dan'ik eta ez ditekenik etxun uste, berari bai iduri ba'zaio. Urrena, bera ere norbait dala, usteko yun «Ni, nik nai dut; eman neri.»

        Diranak, bai, zerbait izan arren. beren muga ba yunate, Yainkoak ezik. Yainkoa bakarra din ez-izanik gabeko zer-dana, izanik dana, izanez biribilla, ez-izanik naste ez duna. Yainko ez danak, zer-danarekin ez-dana naste yun. Gauza askotan izatekoa din: onago izatekoa, yakintsuago izatekoa, orain ez dan zerbait izatekoa. Pozik yardun nezaken pilosopi ontan, bañan iretzat nekagarri uken. Itza bestera.

GAITZA

        N.— Ezak etxun iturbururik Yainkoagan, ezta gogorakizunik guregan. Gaitzak bai ordea nolabait. eta batez ere gaiztotasunak, gaiztoek ezetz nai ba'lukete ere.

        Gaitza zer dan? Osasunik eza lenbizi, ta ontasunik eza gero. Ederki zetorren au, Yesukristo baitugu animako osasuna: salus, salvator.

        Gaitza illunarekin alderatzen yunagu: «Ardi orrek, bei orrek, begia illun dauka». Eta Naparroan esana: «Abbé de Leun, diruek galdu ta begiek ulun».

        D.— Orixe esan polita!

        Gaiztakeriaren zorigaitza argirik eza; ontasunaren zoriona, argia. «Gaiztoaren argia (zoriona) itzaliko da» (Job, XVIII,5). «Gaiztakeria ari dunak, argia gorroto du». (Ioan, III, 20). Gaiztoa «illunpean dabilla, ta iñork ikusiko ez dulakoan, aurpegia estaltzen du». (Iob. XXIV, 15). Aurrek oi duten bezala. Gorderik daudela iduri zaien, eta izu-ikaraz beterik zeuden aitzullo batean bezala. An barrenean sortzen dan soñuak, larritu egiten zetun. Agertzen zaizkien iratxo its aiek, izua sarrerazten zieten. Gaiztakeriak berekin baitu gibel-bildurra, Salomon'ek diona.

        D.— Zer da gibel-bildurra?

        N.— Itz egokia. Atzetik zer etorriko bildur dirala. San Paul'ek Epesokoeri: «len illunpe ziñaten, orain berriz, argitasun».(Eph, V, 8). Erromakoeri, berriz, utzi detzatela illunpelanak eta yantzi ditezela argiz, ots, Yesukristo gure Yaunaz. (XIII, 13, 14). Yondoni Petiri'k: Yaunak «illunpetik argi arrigarrira ekarri gaitula» (I Pet. II, 9). Dabid'ek: «zintzoeri illunbetan argia sortu zaiela. (CXI, 4). Isaiasek: erotzaren itzalpean zeudeneri argia agertu zaiela. ( Is, XI, 1).

        Pekatua bai eza ta illuna ta gaitza! Ua sendatzeko Yainkoarn Semeak eriotza yasan bear izan baitzun. Gaitz ortan il ezkero, betiko gaitz biurtzen din. Or naiko illuna, naiko eza, ta okerrago dana, naiko gaitza. Pekatua zer dan ezagutzeko, ezaupiderik oberena Bere eriotza eman zigunan. Gauza bai illuna, illunaz yardun nai ba'dugu!

        Illuna ez dala ezer; eza ezin dugula asmatu; gure okerkeri au beintzat etziteken asmatu. Zenbaitek ezin asmatu omen yunate ipernuko oñazea betiko nola diteken. Yainkoaren eriotza bai dala ezin-asmatuzkoa! Beraz, gaiztakeria ere bai. Ori gaitza!