EUSKALZAINDIAN SARTZEKO
MINTZALDIA

PIARRES LARZABALEN MINTZALDIA

        Jendetasunak galdatzen du, kargu berri bat hartzen duen gizonak, eskerrak bihur ditzan, kargurat heltzen lagundu duteneri.

        Noizbait, Aman errege zaharra egin omen zen bezala, gogoetan egon naiz ni ere, nori ote nintzan ba zordun eskuararen alde bildu dudan kar eta atxikimenduaz.

        Euskalzaindiko lagun batzu entzun ditut, beren aitamen merezimenduen kantatzen, eskuara irakatsi ziotelakotz... Berehala diot ene aitamek ez dutela merezimendurik, eskuara badautet erakatsi... Zer nahi duzue irakats zezadaten? Ez zakiten ta besterik!

* * *

        Ni baitan, eskuararen eta eskualdungoaren amodioa, betan sortu eta azkartu izan dira, ez gure izaitearen adixkideri esker, bainan erdaltzaleri esker.

        Egun beraz eskerrak zor diozkat tipitan ukan dudan herriko errientari (Jainkoak bere lorian duela!). Hainbertze zanpaldi hartu izan ditut harenganik, hainbeste aldiz entzun «avec ton sale basque... Ganich de Macaye» eta holatsuko goxokeriak, nun, haren aiherkundez, berak hastiro zituen guziak bilakatu baitziren enetzat maitagarri.

        Ikasiak ikasi, oraiko egunean ere loriatzen naiz gertatzen direlarik eskuararen etsai amorratuak... Hek dira gure mintzaiaren adixkide hoberenak.

        Eskualduna baita, jitez, borrokaria, borrokatzeko pazka-emailek gutiago naute beldurtzen, ezenetz, azpiz eta satorka, gure ahultzen ari direnek.

        Eskerrak beraz ene errient izanari.

* * *

        Eta orai, ez bada gomeni apezak apeza jorra dezan, bizki tartean hortarako ausartzia hartuko dut.

        Bai, eskerrak zor diozkatet Hazparneko ikastetxean erakasle ukan ditudan apezeri.

        Etxe hortan sartu nintzalarik hameka urtetan, horko apezek gain-gainetik debekatzen zaukuten eskuaraz mintzatzea? Eskola bakotxak bazaukan ziri-mutur bat, «anti» bataiatua... «Anti» hura, eskuaraz mintzatzen zenari, eskurat emaiten ginion, eta nork ere hura izaiten baitzuen aratsean berekin, harek behar zuen berrogoita hamar aldiz idatzi erranbide hauxet: «Je ne parlerai pas en basque».

        Orroit naiz behin «anti» hura izan nuela, Manez ene lagun bat bere izenaz deiturik... Ez omen nion «Manez» erran behar, bainan «Jean». Geroztik, lagun hura deitzen nuen beti «Manez mecum». Hola, latinez mintzo nintzan eta ez nuen delako ziri haren ukaiterik.

        Oraiko egunean, gogo-ikertzale jakintsunek, zernahi erakaspen berri jalitzen baitaukute, diotenaz haurrean sobera zapan atxikitzen den barne-indarra, edo emeki talotzen da eta endurtzen, bainan berdin sumintzen, gotortzen eta, egun batez adinarekin, su hatsa lurretik bezala, oldartuz zapartatzen... Ez ote zaut eni ere holako zerbait gertatu? Ez ote naute naizen bezalakoa egin gaztetan ene nortasuna sobera zapatuz? Eskerrak beraz hoin jakintsuki eskolatu izan nauten Hazparneko apez erakusleri.

        Ene mileskerra zor diot beste norbaiti ere. Beste norbait hau, gutik dukezue hemen ezagutu... Gizon zahar bat zen, bizi Iriburukobordako pentzean oraino zutik den etxolan... Etxola horren inguruko pentzea, guk ginuen ardi pazkatzat negukotz hartzen. Horrarat joaiten nintzan, aitatxiren lagun, ardi zaintzerat, eta etxola hortan iragan izan ditut ene haurtasuneko orenik goxoenak.

        Delako gizon zaharra gabezian bizi zen eta ez zuen beldurrik edariaz, bainan ba haren eskasiaz... Onbor-su eder baten inguruan, gaztain batzu errez, luzaz eta luzaz, ahoa xabalik egoiten nintzan haren entzuten. Iñazio Beltza deitzen zuten. Karlixta izana zen eta gerla egina zuen Santa-Kruz erretor famatuaren manu-pean. Saski potor bat bete nezake haren gerlako kondaira harrigarriez. Haren solasek piztu ametsetan, frango aldiz, karlixta jauntzia soinean hameka Español «Beltzetarik» enganatu, tirokatu eta paloztatu izan ditut.

        «Aski zitekan beren lekutan egoitea eta gu, gure etxean nausi uztea» zautan artetik erraiten Iñaziok, liberalak aipatuz, Eta ere, boza goxatzen zuela: «Santa-Kruz, hura bai apaiza zela, motell!»

        Jainkoaren bideak ez baitira gureak, uste dut, adin hortan, edozoin sainduren bizitzak baino gehiago, Santa-Kruzenak zautala idekidura zerbait eman apez izaitearen bertute eta goratasunaz. Orduan ere bildu nuen betikotz kezka bat, gure Eskual-Herri maiteari zor litzaioken beregaintasunaren alde.

        Iñazio Beltzaren etxola zen, enetzat, egun guzitako terrentatik ihes-leku bat, lurkeriez goragoko gozatei bat. Etxola hartan dut goizik senditu, geroztik maiz frogatu dudan «ttipiaren handitasuna eta handiaren ttipitasuna»... Gizon zahar horrek ez zuen barne hutsa, ez berekoia. Bere biziko urte ederrenak, eta bere baitarik, emanak zituen bere Herriari... Ez zuen hortakotz saritzat ukanik, ez pentsionerik, ez gradu, ez xingolarik, bainan ba gabezia, desterrua eta ahantzpena... Ote da gure artean hanitz gizon, Iñazio Belzak bezenbat, bere Herriarentzat egin duenik edo egin lezakenik? Eskerrak diozkat... Ez dut nik izan hura baino erakasle hoberik.

* * *

        Bainan semetxi ongi ikasiak ez du ixilik uzten, ez eta goretsi gabe, bere aitatxi... Egia erran, Lafitte jaun kalonjeak hoinbeste semetxi badauzka, nun ez bainaiz ni, horren leman beraz altxatu opilen artean, kozkor xume bat baizik.

        Ez dut uste, lehen aldikotz jaun hori ikusi nuenean, horrekilatzeko bikea izan zen horren eskualdungoa, ez eta ere, andereri gertatzen omen zaioten bezala, itxuraren ederrak arraiatzen duken zerbait tirantza. Ez daut ere aitatxi hunek present handirik egin, salbu zonbait oren, tente potente, pazota baten zurkaitz egoitekoa.

        Bainan, nik irria maite nuen. Uztaritzeko ikaxtetxean sartu nintzalarik, nire apez erakusleak ikertu ninduen begiz eta bihotzez... Bat aurkitu nuen otsoa, bestea marrakaria, hirugarrena kixkila eta azkena kukusoketaria... Irri-egilea zen, bakarrik, Latitte jauna... Eta dautzuet ez zuela dudaz edo ezpain arrasaz irri-egiten, bainan gorputz eta arimaz, gerria zumea bezala plegatuz, karkailaz eta lurrari agurka.

        Bestalde, laster ohartu nintzan, Lafitte jauna ez zela eskualtzale pinpilin bat, ez bare bat, are gutiago aingira bat. Zonbaitek eskuara eta eskualdungoa zerbitzatzen dituzte hautsi-mautsika, inguru-minguruka, arrisku-artzeko beldurka... Horien moldea «zuhurtzia» omen da. Lafitte jaunak eskas zuen gisa hortako zuhurtzia... Denboraz, Caton zaharrak beti solas berak baitzabiltzkan, «Delenda est Carthago, Behar da errautsi Kartago». Lafitte jaunak ere beti lelo bera ibili du eta dabilka: «Behar da salbatu Eskual-Herria».

        Gure jaun hau ez balitz apez egin, izanen zen arotz, beti ingudiari joka... Eta, izan balitz alimale, izanen zen ulitza, beti zizta eta zizta. Noizbait, nik uste bere joarearen soinua jabalduko ziotelakoan, lepotik eman zioten xingola gorri bat eta, bizkar gainetik, zamar belusadun bat... Bainan, bai zera! Joarea ez da eztitu... Izaitekotz ere ozendu.

        Horra nolakoa dudan nik aitatxi... Holakoa delakotz dut aitatxitzat hautatu... Luzaz bizi dadiela!

* * *

        Esker-emaite luzesko haukien ondotik, ordu da aipa dezadan Jean Elissalde edo Zerbitzari, egun Euskalzaindiko jar-lekuan ordaintzen dudan adixkide eta herritarra.

        Iragan Maiatzean egin ditu bi urte zendu zela, 78 urtetan... Azkainen sortu zen Malobaitan... Etxe hunen auzoan da Martzenea. Chourio hor sortu zen, Zerbitzari baino berrehun bat urte lehenago... Eskuaraz atera zuen «Jesus-Kristoren imitazionea» eta hil zen, Donibane-Lohizunen erretor egonik.

        Elissalde-tarrak ziren bost haur: hiru seme (bat apez eta bi guarda) eta bi alaba (biak ezkondu-gabeak: bat oraino bizi da).

        Ontsa ezagutu dut Zerbitzariren aita: Ganix guarda... Ganix guarda zen aingeru bat, errotik elizatiarra, uli bati minik eginen ez ziona.

        Elissalde familia eta gurea adixkide ginen, eta gainerat, lanean partzuerkoan ari. Alabainan, hek guardak ziren eta gu... kontrabandixtak.

        Ez pentsa gero bi familiek egiten ginituela tratu itxuxi beltzetarik. Gauaz, gure aita topatzen bazuen buruz-buru mendian, Ganix guardak oihuz erranen zion: «Kargak lurrerat, gizonak fuera!». Orduan, gure aitak segurki bere burua salbatzen zuen, eta ahalaz bere karga ere.

        Eta, ondoko igandean, bi gizonak emaiten ziren galerietan elgarren ondoan, eta biek zeruko Aita berari galdatzen zioten «egunean eguneko ogia».

* * *

        Elissalde apez gaztea, Uztaritzera igorri zuten bikario... Uztaritze da Lapurdiko hiri nausia... Uztaritzen, Zerbitzari luzaz egon da eta anitz laketu... Hortik joan zen hamalaueko gerlarat... Hortik ere Ameriketarat, diru eske, hango Eskualdunetarat, lekuko semenario ttipiaren eraikitzeko...

        Hor, Dassance jaunaren inguruan, maiz biltzen ziren orduko eskualtzale aipatuenak: Zerbitzari, Otsobi, Dufau, Saint-Pierre eta beste.

        Bizia, jendekina, pilotaria eta footbalaria ere baitzen, Uztariztarrek eta bereziki gaztek anitz maitatu zuten beren bikarioa eta hau ere, errotik estekatu zen heieri.

        Ez da beraz harritzeko, Jonas profeta bezala, burua handi eta gogoa hotz hartu baitzuen Liginagako bidea, harat erretor izendatu zutelarik.

        Liginaga duzu Xuberoko herri ttipi pollit bat, Atarratzetik hurbil... Ez zen hanbat lan Liginagan holako apez gazte ibilkariarentzat. Buru lanentzat aski zituen arats ixil luzeak. Hortakotz, aratsaldetan Liginagako erretora maiz ikus zitaken Atarratzen, horko gazteri pilotan erakusten, edo oraino, amorroin-arrantzan inguruko erreka garbi bizietan.

        Bainan, Manex batentzat, Xuberoa da pixka bat... purgatorioa. Bestalde, urteekin, gizon gehieneri sortzen zaiote sort-herri-mina, iduri balu bezala zahartasuna hobekienik goxatzen duela haurreko orroitzapen eztiez loratu lurrak.

        Beraz, Jaun Apezpikuak Zerbitzari atera zuen Liginagako zilotik eta ezarri Gerezietako kaskoan. Hola zeruari hurbilago zen gure apeza, bainan beste zerurik esperantza baitzuen, berriz ere, Jonas bezala, buruari hazka zuen onartu kargu berria.

        Horra nola ginen auzo gertatu hiru eskualtzale: Elissalde Gerezietan, Moulier Donoztirin eta nihaur Hazparnen.

        Beti eskualtzale, pilotatzale, arrantzari, Zerbitzarik Gerezietan iragan ditu urte lerroak... Gerezietarrez maitatua zen. Bere «urrezko ezteientzat», herriak pesta pollit hunkigarri bat muntatu zion... Frantziako telebixtak hura zuen hartu gaitzat, baserriko eskualdun erretor zahar baten bizitza erakusteko... Gerezietarat jo zuen Marella, Aita Sainduaren Pariseko nuntzioak, Besta-Berri nola iragaiten den hor gaindi ikusterat.

        Hil bezperan izana zen proosionez Garraldako mendian, berak han ezarri Ama-Birjinaren ondorat. Adixkide eta eskualtzale multxo batekin aratsa iraganik, ohean sartu zen beti bezala, bainan gehiago ez jeikitzeko. Gau hartan, Maiatzaren zortzian (1961), lur huntarik hegaldatu zen haren arima.

* * *

        Horra laburzki gizonaren bizitza, bainan nolakoa ote zen gizona?

        Noiznahi, Zerbitzari, Otsobi eta ni elgarretaratzen ginen, maiz gure etxean, Hazparneko merkatuz eta mahainaren inguruan.

        Orroit naiz noi,i, lehen aldikotz, bildu ginen hiruak. Arasalde bero batez, jo ginuen Zerbitzarik eta nik Otsobirenganat, behar ginuela hiruek karamarro arrantzan ibili. Otsobi han aurkitu ginuen baratzean, porru jorran ari zeta, azpi traste batzuen apagailu, sotana perde bat, pertala batetik gora estekatua, zapel zabal bat buruan... Iduri baitzuen zori haizatzeko mamua.

        Gu ikusi ordu, angeles zakur mutur motzen pare, orro ilun batean lotu zaukun ean eskuak hutsik heldu ginen, haren bizkar aratsaldea iragaiterat.

        Zerbitzarik saingatu zion errepusta, aleman artzain zakurren moduan, boza erre erlatz batekin erranez, zorretan zela gero eta gainerat judu zikoitz zahar bat zela.

        Horiek hola, joan ginen hiruak arrantzarat, Heleta eskualdeko erreka batetarat. Otsobik hartu ninduen bere ikasle eta xeheki argitu nola urean hedatu behar nuen uztai sareduna bere bakallau ustel apastarekin... nola ixil-ixila egon behar nuen, karamarroak beharri ernea baitu, arrain zamardunak uztai barnerat sartu artio.

        Bizpahiru arrain bildu zirelarik apastaren hegirat, uztaia uretik atera nuen brastakoan, bainan ez naski «maxtroak» irakatsi bezala, ezen ez nuen leihorreratu ez karamarrorik, ez eta... bakallau buztanik ere.

        Orduan zer gertatu zen, hobe dut ez salatzea. Otsobik ahantzi zuen ixiltasuna eta ahantzi... eskuara... Orroaz mintzatu zen. Espainolez, arabaz eta frantsesez.

        Nago ez ote zituen «eihar-otoitzak» bota... Iduritu zitzaitan haren litanien ondotik, inguruko hostoak zimeldu zirela, arbolak uzkurtu... Eta ni nintzan salun-xakur gaixoak, zin egin zuen, sekula santan gehiago ez zela sartuko bi tete handi horien arterat.

        Hola ziren Zerbitzari eta Otsobi, biak izaite gotor baten jabe, maiz elgarrekin, ez bakarrik biltzarretan, bainan ere erreka-hegitan, oihanpe onjotsuetan, bazter bidexketan, bainan beti gaizki uztartuak.

        Ez uste izan ahatik barne dorpekoak zirela... Sagarroia bezala, azala ziren «ote-mulko», bainan mamiz «haragi-xuri».

        O, zonbat bazkalondo ez ditut goxoki heiekin iragan, dena irri pollit, solas lehun, kondaira zahar eta pertsu... sekulan nehoren kontra gaxtakeriarik gabe!

        Ordu hetan zen hobekienik senditzen eta jastatzen bi gizon horien haurtasuna, onezia eta jauntasuna.

        Bainan, gizon batzu ere baitira, aroa bezala, gorabeherakor, zonbat aldiz ez ditut aurkitu biak goibelduak!

        Ez zen beti errex zilatzea zer lanok zioten kopeta marratzen. Ez ziren ere biak berdinki mutur handitzen: Zerbitzari zen pindartzen, kaxkartzen, errabiatzen... Otsobi aldiz sumintzen, bultatzen, erotzen.

        Besteak beste, hobe zen, askotan segurik, Zerbitzarirekin pilotan ez hastea. Ez zuen jo handia, bainan segura, zaila zen eta aintzina gobernatzalea... Ahatik, ez zituen bere nahi, pilota segurki onak baizik, bainan ere dudazkoak. Holakoa zelakotz, asko partidetan, jo-erreferak ez ziren bakarrik egiten pilotai, bainan ere mihiz.

        Ez dakit egia edo gaixtekeria hedatua den Hazpandarrentzat fama: Triperoak direla, haro handikoak eta trufariak... Eskual-Herrian muntatzen balitz izen-goiti-emaileen akademia nik uste Hazpandarrek ereman lezaketela lehen prima. Dena den, ikusten baitzuten Zerbitzari zela maixko herritik kanpo, Hazpandar batzuk, auzo gisa, beren ziliporta bota zioten eta bataioa eman «Nunbait».

        Uste dut Zerbitzari balin bazen zakur ihiztorra, zela ere ate-zakurra. Lekuko hor dira haren buru-lan lerrokada luzeak. Ez dira hoinbeste paper zirrimarratzen maiz nunbait ibiliz, bainan maiz bulegoan egonez.

        Ba Zerbitzarik anitz idatzi izan du bere bizian. Begien aintzinean daukat oraino haren eskribu eder, oni plegatua. Lumalari kriketa zen, bai-ta ere langile artatsua. Bere burulanak beiratzen zituen liburutegian, kaier batzuetan etzanduak edo izkirioz, edo axturraz nunbait inprimatutik bilduak... Obra horiek zainduak dira ximenki bere Hendaiako iloba baten etxean. Han ukan ditut eskumeneko.

        Argitaratu dituen lan ezagutuenak dira: Ama Maria Paionekoa (1930),. frantsesetik itzulia, Bahnar deitu salbaiak (1936), Dourisboure, Bezkoiztar misionestaren frantses obra, eskuaraz apailatua, Atsotitz, zuhur hitz, eta erran zahar (1936), iburuxka, Ixtorio saindua (1943), San Fantses Xabierekoa.

        Bestalde, agertu gabeko edo han hemenka lanez moldauak, kausitu ditut asko kaier... Huna horietarik zonbaiten tituluak: Nere Kantore, Pilotan, Sor-lekua, Gerla denboran, Kaixima, Eskualdun kantikak, Gaxuxa, Premu.

        Liburuez kanpo, Zerbitzarik idatzi izan du kazetetan, Gure Herrian, Gure Almanakan, Egutegietan.

        Nola utz aipatu gabe Zerbitzarik Eskualtzaleen-Biltzarrean ibili duen lan balios, ixil, luzea!... Primeri buruz haurrek idatzi lanak, milaka eta milaka zuzendu ditu... Hetaz eta herrika, artikulu jostakin eta jakintzadun frango argitaratu... Hetaz ere, Eskualtzaleen-Biltzarretan asko mintzaldi erne eta maleziatsu atera.

        Zerbitzari ez da izan bere buru-lanetan, sail bakar baten ibiltzale, bainan lau bost sailetan entseatu izan da.

        Ene iduriko, lan hoberena egin du, ez bere baitarik pentsatzaile eta sortaraztaile bezala, bainan besteen itzultzaile eta xoko-mokoen miatzaile bezala.

        Uste dut Zerbitzariren teatro lan edo antzerkiak eta haren pertsuak ez direla hain egokiak, nola baitira haren kondaira laburrak... Hauk ditu bere oroitzapenak, edo bazterretik ikasiak edo erdaratik hartuak.

        Zerbitzarik maite zuen pertsua, bai eta pertsu-ditxoka artzea. Bainan pertsulari bada, ez da olerkari. Pertsuen zango eta lerro-buruak zuzen dabilzka, bainan haren ateraldiek ez dute zimenduz pertsulari direnen mamia, bortitza, pindarra edo grazia.

        Haren teatro-lan edo antzerkiak ere ahul dira josturaz, mugimenduz, barnatasunaz eta jokalarien nortasunaz.

        Bainan Zerbitzari, zer erle baliosa han hemendik bildu xurru-burru batzuetarik, ezti gozo baten moldatzeko!

        Zer itzultzale ernea, erdarazko obren mamia errespetatuz, heien erdal-kotsurik gabe, eskuaratzeko!

        Zer ikertzale lantsua, lehen gertatuen oraikoeri salatzeko!

        Zer eskual hazi ereile alaia, haur eta gazteen, plazerrez hantzeko eta tentatzeko!

        Ez mia Zerbitzariren buru-lanetan gotorraren indarra, ametskeriaren ilunpea, espantuaren karkara edo sarkorraren zizta, bainan leunaren goxoa, irri-mirriaren ñirñira, izariaren argi eta garbia, bihotzaren maitasuna.

        Zilarra, irakur-errexa, jendekina, orokilakoa, ez gora eta ez barna, bainan axal apaindua, ez sisti-sasta, bainan, xixti-xaxtakaria, horra nolakoa den Zerbitzariren luma... Nolakoa gizona, halakoa lana.

* * *

        Jaun eta andereak. aski eta sobera luze izan den mintzaldi hunen bururatzeko, zor dautzuet, apeza alabainan, mixterioaren fruitua.

        Ez uste izan kito zireztela eskuararekin ni, egun huntan, ezarriz ohorearen zapan, Ohore hau, makila bat gehiago izanen da ene eskuetan, eskuararen zerbitzatzeko... Hanbat gaxto makila hau zuen bizkarrean baliatzen badut... Emaileak ez ote du hartzaile izaiten jakin behar?

        Nik ere, emanen ordainak egun hartzen ditut... Bestetaz aski irri eginarazi baitut, onartu dut bestek irrigailu ibil nezaten... Eta gainerat milesker diotet purgatorio huntan sartu nauten guzieri... Hola ikasiko ahal dute zonbaitek egiazko Eskualdunaren jendetasuna noraino gora ditaken... Baitute beharra!

        Bainan ikusten dut ene aitatxi zilarra ez dagokela gehiago lekuaren gainean, bere besoetako haur gaixoa kontsolatzeko hersturarekin...

        Mintza zaite beraz, aitatxi... Errazkitzu golkoan dituzun guziak... Ar zaite egiaka, eta ere, musean bezala, gezurka... Badakizu berdin artzen! Erran nahi dut musean... Bainan, beti errazu gauza bera: Eskualdunak, izan gaiten eskuararen Zerbitzari!

(Gure Herria, 1963, 323-339)