KARTA

EGITEN DIONA D. JUAN INAZIO IZTUETAK
APEZ D. JUAN JOSE MOGELI,

Aita beakurtsu fraile Santa Teresakoak
Plauto euskaldunaren izenarekin izkidatu duen
obratxoaren ganean, zeña argitaratu duen Mogel berak.

BEAR DAN ESKUBIDEAREKIN

DONOSTIAN,

Inazio Ramon Barojaren moldiztegian,

1829 garren urtean

        On Juan Jose Mogel-eneko jauna.

        Nere nagusi ta jabea: irakurri det oarrez ta artezaz Plauto eskaldunaren izenarekin, eta Mr. Leclusek Baiona Franziakoan moldizki erazo zuen euskaldun izkuntzarekiko obraren esamesanagaz bedorrek azaldu duen librutxoa.

        Guziz asko ta txit begirakizun andikoak dira egin nitzakean oarkerak, ala Plautoren amar itz neurtuetan ikusten ditudan josiaskatuen aldean, nola euskarazko obraren esamesana bedorrek deitzen duenaren gañean, baña lagatzen diodalarik egiteko oni gizon jakintsunen iritzira egin dezaten esan dan nekeaz bear dan onesbedatzea, eta Mr. Lecluseri legezko eskubidea adiarretu dedin, aita fraile Bartolome Santa Teresako beakurtsuarekin ongien derizkion moduan, mugartuko naiz eskudatzera ukitzen zaidan zatian, ikusteragiten diodalarik bedorri, txit pisu gutxi edo batere ez duela izan bear euskaldun jakintsunen begietan, aita fraileak Mr. Leclusen obrari egiten dion erizmateak.

        Txit gaitz anditzat artu du fraile Bartolome jaunak Leclusen euskarazko obrari nik egin diodan andigotzea eta agertaratzen du begirunezkoak ez diraden itzakin izendatzen badu ere Astarloa jakintsunaren modera egokidea, zeña begirakizun guztiaz bear zuen irudikatu doaiñ eder onetan. Egia da errazago dana asko: ere ala onetan nola gañerako eginbide prestuetan mirestea, ezen ez irudikatzea. Mr. Leclusen obra andigotzeaz ez det egin besterik ez bada Gipuzkoar egiazkoa naizan aldetik biotzari dirakiona mingañaz jalkitzea, ikustearekin atzerritar argidore bortiz darraikari bat aiñ gogotsu ekiñik nekeaz ere oroitu bage ari dala, zeña iritsi dan zañik meenetarañokoak ezagutzera bere oarkera ta zentzu garbiko argitasuna beste laguntza bagetanik, beragati egiten dala mundu izkerazkoa miresteko diña, eta euskaldun bere erria ta erriko izkuntza maite dituzten guzien onesbedagarri.

        Bereala igarotzen da aita karmentarra nik 1824garren urtean Guipuzcoaco dantza gogoangarrien condaira edo historia, beren soñu zar ta itz neurtu edo versoen izenarekin argitaratu nuen obrari txirola jotzera, eta itztxo bat bakarra ere dauzkanetatik esan bage, egiten dalarik goz-itztun, gozo bage badarauskio onela «Erakidatzen naiz ni (esan bear zuek zertan) Iztueta jaunari menturaz gaintemango diozkala bere obra dantza... joku...-etakoagatik ezarpe beakurtsuak arako jende dantzari, ipintzirudi, eta ergel buruzpide berezkatura jaiera duen ark, eta ez du egilleak bere obragatik zer uste izan beakurtza geiago Euskal erri donedati oneskiagandik. Galde zaiezu beraren erritarrai esan dan obra dantzetakoaz agerriak eraztu duen ustegoa, eta ekusiko dezu engañatu ez naizana nere zentzuan».

        Zenbat eta nola engañatzen dan bada aita beakurtsua! Ezagun da beraren mesedea dana arako aizebelatskiro itz egin oi duten aietakoa, ezkillak enzun jakin bage nun, eta nere obraren berririk geiago ez duela ez bada izena bakar bakarrik debede edo fallo gogorrak bota dizkidana. Irakurri izan balitu oarrez ta artezaz Unzeta beakurgarriaren eta apez Elorza jaunaren ontzate edo aprobazioak, ikusiko zuen argiroki nolako begiruneaz etartua izan dan nere obra, non eta aita karmentarrak ukatu nai ez dien bi osansi oek nere obra doaingoakin ontzat eman duten Gipuzkoatar argidotar biai. Eta, zer esango du aita Bartolomek jakiten duenean Probinzia Gipuzkoako leñargitiak eta bere Ekautuak gallaldiatu nautela, lenengoak bere guziakiko Batzarre Bergarakoan erabakitzen zuela biral zekidala, igorri zitzairan bezela, esker-onezko itzkida bat nere obrari egin zion onesbedatzearen oroitgarri, eta bigarrenak agintzen duelarik, Unzeta jaunak bere ontzatetzean oartarazitzen duen bezala, Gipuzkoako orubean diraden erri guzietako gordeleku bakoitzean ifiñi derilla obra beraren araude edo ejenplar bat asaba maitagarriak erakutsi zizkiguten oitura gogoangarrien oroitzapenerako? Donedatitzat eta oneskitzat dauzka edo ez fraile Bartolomek Gipuzkoar leñargiti au eta bere Ekautua? Nor atzematen du orain bete betean aita Karmentarrak irugarrengo kantaren bukaeran ezarten duen Iriarteren ipuñetako itz neurtuak?

                Gorde beza bere erregalotzat

                Debede au Aslea batek

                Jakintsunak ezbadauka ontzat

                Barbullariak olagaratzea obe ez dek.

        Nere obraren ontzatetzalle Probintzia Gipukoakoa, bere Ekautua, eta aita Bartolome Santa Teresakoaren artean, nor da jakintsuna, eta zein barbulloa? Nik esan degiokedana da Mogel jaunari atsegin andietan arkitzen naizala aita karmentarrak olagaratu ez nauelako.

        Nere jakinduriaren gañean baldin aita Santa Teresakoak debedeak bota baño lenago irakurri balu nere obraren itzaurrea bederik ikusiko zituen argiroki gai onen aldean nik ditudan goitiristeak. Mr. Leclusez itz egitean esaten du aita fraileak 105 eta 106 garren orrietan: «Egiazki baldin euskarazko obraren asiera ezarri balu egilleak adieraki au, lagatzen det biotzetik erizmatera bigarren zati au, esaten zuelarik, bigarren zatiaren ordez, eskugarri edo manual euskarazko itzkuntzaren au, ezagutuko zuten jakintsunak beraren tolesbageko senzildea, eta enzungor egiñik beraren utsaldi zuzenkaitzaz, esker onduko ziozkaten bere fede ona eta ekai ontagitua, jakintzara duen amodioaren onesbedeagatik». Ezarri det bada nik, ez nere obraren asieran, baizikan beraren itzaurrean tolesbage ta buru makurtze guziarekin nere ezjakiña. Nola da bada aita beakurtsuak nerekin izatea aiñ barkazio gutxi? Zergatik tratatzen nau ainbeste gogortasun eta urruñekin? Baldin beraren mesedea urritu baliz ukatzera niri beakurtzarekin jakintiaren izena, zeñarekin ondratu nauen Mr. Leclusek onkai ez derala, ez nuen izango zer esanik, aitorturik daukaralako artoatzen deran bezala nere ezjakiña, tolesbage ta lokaberik andienarekin, baña aita fraileak segurutu bedorri eta bedorrek moldezko letran agertaratu duelako ez derala onkai beakurtzarik, eta ain gutxi nere obrak erritar oneski donedatien onesbedatzerik, ezin utzi izan det or¡ isillik igarotzen, zergatik eritzen nauen portizki nere arimako zatirik miñberaenean.

        Esan diot Mogel jauna bedorri aita Bartolomek Mr. Leclusen obran egiten dion erizmateak txit pisu gutxi edo batere ez duela izan bear euskaldun jakintsunen begietan. Eta badaki nondik igarten diodan? ez izatetik aita frailea ez igaburtari edo sumulista ez itzen jaiotza ezagutzen duena, ez edolarik erdalduna. Goazen ikustera.

        Darauskigun librutxoaren 80 garren orrian aita Karmentarrak itz egiten du Mr. Leclusek euskarazko izkuntz guzierakoaren kontra ateratzen duen jarraikida txit txatar eta arkisuri batez; edota ni na¡z asto andi bat, edo aita Santa Teresakoa da ezjakin bat, zergatik jarraikida txit txatarra eta arkisuria ateratzen duena ez dan Mr. Lecluse, baizikan beraren mesedea: Mr. Leclusek ez du esaten beste gauzarik ez bada berak irakurri dituen euskarazko 16 garrengo bersikuloan lendabiziko kapitulu san Matiasenean ondoreatzen dala sentidu illun bat, edo okertu bat fraileak nai duen bezala, eta eraisten dio aitak «Da esatea Mr. Leclusen iritzian ez duela euskarazko itzkerak itzik sentidu argian iraulkeratzeko esan dan beretitz edo testo San Matiasena». Esan begit arren Jaungoikoagatik Mogel jauna zein da emen somagetzen duena? Mr. Leclusek itz egiten du bi iraulkera ikusi dituenengatik, eta dio ezik aurkeztutzen dutela sentidu illun bat; aita fraileak berriz ateratzen du jarraikida ezen Mr. Leclusen iritzian ez duela euskarazko izkuntzak itzik sentidu argian iraulkeratzeko esan degun beretitz San Matiasena. Nork zilibokatzen du emen Mogel jauna? Eukidatu beza farra al badezake!

        93 garren orrian dio aita Santa Teresakoak, ezik izkuntza euskaraz dakiten guzien artean dala ezaguna janaiortzaren boza, eta ez neolojikoz dakitenetan; ederra dek auxe! Nik diot, etzuen ezagutzen aita Larramendik janaiortzaren boza, beraz aita Larramendik etzekien izkuntza euskaraz, ez bada neolojikoz. Zer derizkio Mogel jauna? Zeñek ezkairo itz egiten du emen? Ni ote naiz edo aita Santa Teresakoa ote da? Aita Larramendik boz au ezagutzen etzuena ikusteko, aski du beraren Hiztegia irikitzea, eta irakurrri itz tenedor para comer, zeña dan aita karmentarrak janaiortzari ematen dion senantza itxurarik gabe.

        Ipuintzat dijoa au Mogel jauna eta enzun begit gogoz ta donarioz zerren dan goz-itztxo jostallua. Bedorren librutxoa irakurtzen ari nintzala nere aldamenean mullo iruten ar¡ zan atso zar ortz gabetu batek, nere irakurritik entzutean maisarditxoari deitzen diola aita beakurtsuak janaiortza, algara andi gozo luze bat egin ondoan esan zuen onela: maisarditxoari deitzen dio aitak janaiotza?

                Ha nere zorion ta poza

                bat bederik banu zorrotza!

                Esatea ere ez da lotsa

                (Dana dala)

                asmatu duen kalpar motza.

        Oroitzen naiz ni enzun izan dedala milla aldiz, izaerak ematen ez duena Salamancak biurtzitzen ez duela, eta ez dala ere asko oialuzeak arrastatzea eta jakintegietan anitz ergotizatzea ongi aritaditzeko, eta beatu beza emen gure aita frailea bere txintxarri guziakin, eta librugillearen izen andiagaz agertzen dala sumulista txit urri bat. Ote da suertez ere itzen jaiotza obeki ezagutzen duena? Ikus dezagun.

        93 garren orri eta darraizkionetan itzegiten du aita karmentarrak sardia eta sardiskaren itzengatik, eta Mr. Lecluseri txirola jotzen diolarik txit agitz, ta maisuaren gisa dio ezik «Sardia da boz sinkopatu konpondua bi aditza edo berbo euskarazko oekin "sartu" eta "atera", eta esan nai dute lenengoak "entrar" eta bigarrenak "sacar". Beraren usua da ziertzak errazkiro sartzea». Engañatzen da bada erdi erditik aita beakurtsua. Emen bai esan nezakeala nik beraren mesedeak Mr. Lecluseri baño zerbait bide geiagorekin «Au da ez jakitia euskararen lendabiziko ezagupenak». Sardia ez da konpontzen sartu eta ateratik, baizikan sartu entrar eta di silaba frekuentatibatik, eta esan nai du "sartu usuroro" eta ez "errazkiro" aita fraileak segurutzen duen bezala. Bestela or dago bere erritar Astarloa jakintsuna, zeñak ez nauen gezurtatuko Apologiako 76 garren orrian.

        Sardiskaz itzegitean esaten du aita beakurtsuak «Iduki ezazu aurkezean ez dala sardiska euskara, zergatik ska ez dan gure izkuntzaren azgarria». Gerta diteke ez izatea aita Bartolomeren euskararena, iñolaz ere bear duelako izan txit urria, baña euskararen itzkuntzakoa dana ontzatetzera noakio bedorri Mogel jauna. Esan begit, euskarazkoak dira edo itz oiek aska, arraska, piska, biska, kezka, eska, neska? Baietz esango du bedorrek, baña aita Santa Teresakoak esango du ezetz, zergatik ska ez dan gure izkuntzaren azgarria; dionez, euskarazkoak dira edo ez kaska motz naskagarria, irriska ari, milliska zak eta beste berreun bedere gaiari dagozkion bezala ezarri nitzakeanak? Ala izango dira bedorren arauz, baña ez dira izango bedorren adiskide karmentarraren arauera, zergatik ska ez dan beraren itzkuntzako azgarria.

        87 garren orrian esaten du aita karmentarrak «Yanaldia vuelta de comer... Yanaldiak ez du esan nai ez birunka ez iraulka ez oen antza duen beste gauzarik, baizikan jaten dagoeneko egoitza edo denbora» Auxen bai auxen! Ezagun da aita Santa Teresakoak aditaratzen duena franzesez, euskara ta gaztelaniaz bezala. Bada jauna tour de manger ez da buelta jatekoa, baizikan jateko aldia, eta ori bera esan nai du erazkiro. Yanaldia dator de yan comer y aldia bez, ez bada ikusbide Larramendiren Hiztegia bi itz oetan, egia da aita karmentarrak 72 garren orrian dionez Hiztegi Larramendirena arkitzen dala gabendaz betea, eta ala gai onetan nola gañerakoetan izango du menturaz obetandutzeko asmoa.

        Bedorrek galdetzea nai nuke nik Mogel jauna bere adiskide Santa Teresakoari zer esan nai duten oraingo juan aldian, etorri aldian, ibili aldian, joan aldi bakoitzean, etorri aldi bakoitzean, ibilli aldi bakoitzean? Ikusi nai nuke nik nola iraulkeratzen dituen itzera oek, zer moduz konpontzen ote duen beren egoitza, aditza mugikor oekin. Baña zer iraulkera ta zer konpontza al dagike itzen jaiotz-billatzalle aiñ urri dan batek? Ikus dezagun edolarik ote dan erdaldun obea.

        77 garren orrian esaten du aita fraileak «Beñere ez bukatzea litzake baldin tratatuko banuke nik egitera "un detalle por menor" (gutxizka piskazka) Mr. Leclusek bere obran ixuri dituen erratu ta utsune egopearrena, batez ere gramatikarren gañean, non ikusten ditudan ainbeste s manerarik bagekoak nola oker esan ta jakinezak, itzegiten duen gaiaren gañean». Segurutzen diot bedorri Mogel jauna izango litzakeala ere beñere ez bukatzea baldin nik naiko banuke egin adierazte bat bakarrik bedorrek azaldu duen librutxoaren utsaldi zuzenkaitz gramatikarren gañean, beragatik asiko naiz bakar batzuek siñalatzen detalle por menoretik zeñari gaztelarrak esan oi dioten albarda sobre albarda, eta guk berriz

                Txalma txalma gañean

                Arto lizundua maiean

                Atorra zikiña jaiean

                Eta neska zarra ezkondu naiean

                Ez datoz eder gaiean.

        Ez det arkitzen Hiztegi Ikasolakoan itz inconocible, zeñegaz aita fraileak usu egiten duen 49 garren orrian, beraz boz au irten da beraren burutik, beraz aita frailea da boz-asmatzallea edo neolojista, beraz eri da ta mintsu alere Mr. Lecluse jakintia tatxatu nai izan duen zaiñ utsaldietakoan, berriztatzen duelarik nazkatzeraño esan dan boza berarekin arpegian emateagatik.

        81 garren orrian Mr. Leclusez itzegitean, esaten du «Quien le metio en maestro». Nork sartu zuen maisuan. Esan bear zuena maestro maisutzan. Ez bada ikus dezala gramatika Ikasolakoan.

        118 garren orrian «La descripción que hace (Abade Bidassouetek) con título de geografía está muy ignorante». Onela itz

egin oi dute franzes paziagille ta txikiratzalle gure errira datozenak zu dago txist asko jakiña jauna, ni dago ezjakin batere. Beraz erdara mordollo.

        70 eta 71 garren orrietan «Con unos sales ironicos». Gatza emagokia da gaztelaniazko itzkuntzan Gramatika ta Hiztegi Ikasolakoak diotenez. Beraz maisu andiari utsaldia arrapatua. 74 garren orrian «Pues dígale Vmd. que las lea la gramatica y vocabulario doble...». Beste utsaldia bat mendia ainbatekoa. Badakustgu bada Mogel jauna, aita karmentarra ez dana erdaldun obea sumulista eta itzen jaiotzbillatzallea baño, ote du suertez ere bere itzegiteko moduan begirunearekin kortesiaren onkairik? Asitzen nain irakurtzen irugarren karta bedorri itzkidatu diona eta arkitzen naiz itz eztitsu gozooekin 117 garren orrian «Y á saber que Vmd. me había de incomodar tanto con sus impertinentes preguntas y superiores pretensiones á mis facultades». Zer iritzi Mogel jauna? Zer goxotasun aita frailearena! Zer eranzunkida gutunekoaren modera dan berarena!

        Begien aurrean dakusku argiro aita fraile Santa Teresakoa dana billegidari guziz txarra, euskara ezagutzen ez duena ta are gutriago erdara, ez edolarik bere eranzunkidan duela itzkera begirunezkoa ta kortesa, zeña arkitu oi dan azkera sarritango ta traturik gutxiena ere jende ongi aziakin izandako edozeñegan, beragatik da bedorren adiskidea jakiñez bat izateaz gañera, moldakaitz andi bat. Esanik dago beraren erizmateak utsbetatu dezakean lekuan Dieronde edo Republika asko jakiñekoan. Bedorrek Mogel jauna iñolaz ere eresiarik onenakin eta ekasi senzildezkoagaz animaturik nai izan ditu argitzera atera aita fraileraren txintxarriak, eta ikus beza otseztatzen dutena dumba zarren gisa. Sinistu ere du bedorrek etzala iñor ausartatuko txist bat egitera ere guzia jakintsun dan baten erabaki ezarkatsien kontra, baña oroitu bear zuen bedorrek ez dala aski itzkidatzea, ez moldeari izer eragitea, begirunezko izen ondroso au onkaitutzeko, badirala ere jakintsunen izenekoak jakintsunak izan bagetanik nola deitu oi diegun ille bagekoai kalpar motzak, eta

                Soillki atze epakiak mandoai

                Euliak zerekin kendu ez dutenai.

        Bedorrena da beti, eskuetan muñ egiten diolarik