GIPUZKOAKO DANTZA GOGOANGARRIEN
KONDAIRA EDO HISTORIA

beren soñu zar eta itz neurtu edo bersoakin,
baita berak ongi dantzatzeko
irakaste edo instrukzioak ere

        Soñuen gañean itz egin bear deran guzian, deituko ditut bei lenago zituzten izen egoki, txit berenkiakin, modu onetan:

        Minuetari esango diot, Alkate soñua.

        Zortziko dos por kuatrokoai, asierako zortzikoak.

        Seis por otxokoai, saltokakoak.

        Kontrapasari, andreen deieko soñua.

        Kontradantza dos por kuatrokoai, bizkai soñuak.

        Seis por otxokoai, saltarintxoak.

        Soñuen konpasai, puntuak.

        Beragatik oi da euskaldunen artean anziñako esaera bat, dantzarientzako guztiz egokia, gisa onetan:

                Dantzan asitzerako atera kontuak

                Dakizkien edo ez Soñuen puntuak.

        Ez dezu engurrutu bear enzulea, itzkai bati darraiozkan gauzak toki anitzetan billatzen dituzulako, zergatik beingo esanarekin bakarrik ongi aditu oi duen gizon baten ordean, izan oi diraden milla, amar aldiz edo geiagotan esan bear zaiotenak, baldin bear bezala buruan sartuko bazaiote. Beragatik nai izan det bada, zurari illtzea irmo sartu oi dion arotza irudikatu, zeña ari oi dan aspertu gabetanik zanpatzen, kolperik indartsuenak azken alderontz ematen diozkala.

        Guziaz ere, zein eta leku askotan arkituko dezun lenago esana berriztaturik, beti ikusiko dezu toki txit egokian eta guziz premiazkoan.

        Obra au izkribatzen asi nintzanean, esan izan ziraten euskara maite zuten gizon jakinti askok, bear nuela ezarri izkuntza berean, gaztelaniaren kutsu gabetanik. Baña ikusirik gure izkera gozoaren itz erazko anitz, gaurko egunean ez daudena usuan, oen ondorean ifinten ditut erdararenak. Egia da izango dezuna, irakurteko denboran, arazo piska bat; baña bidez, ikas ditzaketzu azturik arkitzen diraden zure etxapekoak, errazkiro.

Gipuzkoako danbolin eskolatu gabekoen izaera

        Munduan ezagutzen diraden soñu mota guzien artean, lenengoa da danboliña, zeñaren txilibitua —are gerozkoa bada ere— usatzen dan Euskalerrian historiarik zarrena baño lenagotanik, esaten diguten bezala gizon jakintiak: «Instrumento propio y peculiar del país que algunos autores creen ser la famosa vascatibia de los antiguos, como si dijeramos la flauta de los bascongados».

        Erriaren oslankai egokia eta berekia, zeña autoreren batzuek sinistatzen duten dala anziña anziñakoen baskatibia sonatua, esango bagendu bezala euskaldunen txilibitua.

        Ez da sortu eta asmatuko ere, euskaldunentzako oskalkai edo instrumento pozkarriagorik, nola diraden danboliña eta txilibitua.

        Orain dalarik berrogei urte, gutxi gora bera, jarri zuen txilibitua musikan Pepe Anton zanak. Arterañokoak ez oi zuten eskolatu bearrik beren langinza ongi ikasteko, ez eta beren anaia prestu jostatiai naierara soñuak jorik, nor bere atsegiñera dantza eragiteko ere.

        Danbolin oek izan oi ziraden, arako, errotaetako zaku biltzalle, etxeetako abelzain, basoetako ikazkin, mendietako artzain-mutil, beren eder etsiz, maisurik gabe ikasitako txilibitulari, eta bolingozo edo Dulzaina jotzalle aietakoak.

        Mutil gazte pozkarri oek —beren abereak zainduaz, eta langairik premiazkoenak egin ondoan— jostaldi ordez, ikasi oi zuten atsegingarrizko oskalkai edo instrumentu oek jotzen, bidez pozkidatzen zituztelarik enzunle guziak, baita ere, azkenik, mendietako aitzakin basoetako erreka zulo guziak ere, eranzuten ziezatelarik oek, beren jatorrizko ots gozatsuakin.

        Txilibitulari eta bolingozo jotzalle oetakoak, Gipuzkoako erri guzietan oi ziraden txit ugari. Beragatik izan da orube edo suelo maitagarri au, beti, ain jostatia eta pozkarria: ala lan egunetan, mendi, etxe-atari, eta basoetan, nola jai guziaz plaza agirikoetan.

        Danbolin bat illzean, edo zartasunez soñu jotzeari uztean, beraren ordeerako agertu oi ziraden nonnai, txilibitulari oetakoak txit naroro; eta erriak autatzen zuen ark lendabai egin oi zuena zan, dantzaririk sonatuenagana joatea, Gipuzkoako dantza mota guzien soñuak, eta beretan arratzari kolpeak nola eman, ikastera; zeñari erakutsi oi ziozkan atsegin aundiarekin —eta erakuste saririk gabe—, danbolin on batek jakin bear dituen eginbide guziak, zuzenkiro, baita oraindik ongi dantzatzen ere; eta argatik oi ziran lenagoko danboliñak, ain ederki dantzan zekitenak.

        Denbora aietako danboliñak eta danzariak, ain ziran alkarren adiskide mamiak, nola gaurko egunekoak bata bestearekin diraden guztiz etsai aundiak, laister erakutsiko dizuteran bezala.

        Edozein errik, bere jostaldi edo festa egun guzietarako, oi zuen danbolin oetako bat, ogei edo ogei ta amar dukatean, eta egun beretan bazkatzearekin; baita erri bereko gazteria dantzara zijoatzenak pezeta bana ematearekin, urte guziko jaietan ere.

        Danboliñ oek, alogera edo salario geiago gabetanik jotzen zuten soñua, plaza agirikoetan ez ezik, ardangela, sagardotegi eta beste biltoki, gazteak jostaldiatu oi ziradenetan, alkateak gaubilla edo erronda egiñ arterañoko guzian; non ikasi oi zuten ongi dantzatzen, plaza agirikoan baño lotsa gutxiagorekin, gero beretan, naierara eta edertasunarekin ibilteko.

        Gazte saill batek artzen bazuen asmoa, erromeria edo auzoerriko festaren batera joateko, beti eramango zuen berekin erriko danboliña, onen soñu artuetan obeki eta seguruago dantzatzeagatik.

        Danboliña bizi zan errian, etzan ospatu edo zelebratuko ezkonzarik, soñu jotzera bera deituko etzutenik.

        Eztei goizean, joango zitzaien danboliña ezkonzaleai beren janzi etxera, eta emango zien alborada, aita done Inazio gure erritar maitagarri doatsuaren martxa gozoarekin, edo beste are lenagoko sonaturen bat joaz, eta lagunduko zituen elizara alkate soñuarekin; baita andik ostera janzi etxera ere, non egin oi zuten ezkonberriak beren barau ausitzea.

        Gosari txiki au egin ondoan, joango ziran plaza agirikora, eta aterako zuen dantza oniritzi bat ongien zekienak, zeñari eraman oi zioten eskura, ezkonberria.

        Dantza pozkidatsu au bukatzean, lagunduko zituen danboliñak Eztei-etxera, aurrena alkate soñua, eta gero saltokako zortziko ariñak joaz. Bazkalondoan, emango zuen gela berean alborada, gure asaba maitagarriak egindako azaña aundiak adierazo oi zituzten martxa gogoangarri aietako batekin. Au bukatzean, joko zuen soñu zar pozkarri sonatu bat, zeñari esan oi zitzaien Ezkonberriak lotaratzeko soñua.

        Baldin ezteiak baziraden erri barruan, joango ziran ezteizale guztiak arratsaldean plaza agirikora, non jostaldiatuko ziraden atsegintasun aundian, illundu arteraño; eta baldin baserrian, etziran geldituko zelai guziak barrena dantzan, arratsalde guzian; eta ala ere, etxerako denboran etzuten danboliñari dirurik emankizunik. Danboliñ eskolatu gabeko aien denboran, aste ta jai, nonnai, oi zan soñua ugari eta merke, zergatik etziran irtengo etxetik elizara ere, txilibitua gabetanik.

Lenagoko danboliñak zer gisaz soñuak
jo oi zituzten, argibidea

        Plazara soñu jotzera zijoatzen era guzietan, lendabizi egin zuten lana zan, alkate soñua jotzea. Laister esango dizutet zergatik.

        Alboradak ematera zijoatzenean, asiko zuten lendanaz saltokako zortziko pozkarri bat, eta bera joaz joango ziraden etxe-atariraño, non zortzikoa bukaturik, joko zuten alkate soñua. Onen ondoren, lenago izendatu dituran martxa gogoangarri aietako bat; eta akaballa emango zioten, saltarintxo pozkidatsu batekin.

        Donesoaita edo prozesioan jo oi zuten Amabost mirarien soñua esan oi zaion orazio kanta oniritzi bat, denbora donati oni txit ongi dagokiona.

        Alkate jaunarekin batzartar prestuai, elizara, erriko etxera edo beste edozein lekutara laguntzean, jo oi zituzten, denbora onetarako señalatuak ziraden alkate soñu, leun, garbi, gozoak.

        Zezenak, zezenkoak, idiak, eta beiak, jendearen jostaldiatzeko plazara ateratzean joko zituzten soñu anziña anziñako txit partikularrak: aurrena Zezenan soñua esan oi zitzaion txit gogoangarria, eta onen ondoren, saltarintxo pozkarriak. Guziak jostaketa oni egokidatzen zaiozkanak, eta mendietan, lenago, abelgorri oei beren zainak sarritan jo oi ziozkatenak.

        Danboliña bizi zan erriko edozeñek dantza zerabillen denboran, berari zer soñu mota eta nola jo bear zitzaiozkan, etzuen iñork esan bearrik; zergatik ongi zeikien naierakoenak, eta beardanezkoenak, onetzako zein ziraden. Eta baldin auzoerrikoren bat irteten bazan dantzarekin, lendabiziko lana esango zuen danboliñak galdetzea berari, soñu zarrak jotzea nai zuen edo ez; zeñari galdeera onekin emango zion aditzera, bear bezalako danboliña zana.

        Denbora aietan, soñu zarrak bear ibezala etzekizkien danboliña, doarik ere etzuten artuko Gipuzkoako errietan; zergatik dantzariak soñu zarrak eskatu, ta danboliñak ez jotzea, guziz irain aundia zan berari alogera ematen zion erriarentzako. Beragatik oi zan bada orduko danboliñan atsegiñik aundiena, soñu zarrak ongi dantzatzen zekiena plazan ikustea, nola oraingoen iguñik minkaitzena dan, iñork jotzeko esatea. Soñu zar oetan dago bada dantzariaren jakinduria guzia, obra onen laugarren zatian ikusiko dezuten bezala.

        Edozein erritan, egin nai zituztenean ezpata dantzariak, brokel dantzariak, jorrai dantzariak, edo beste gisaren batekoak, asko zuten danbolin oetako bati deitzea iru edo lau egunetarako, ikuste guzien naikidako dantzariak berak ongi erakutsirik, plaza agirikora ateratzeko; baita ere gertatzen bazitzaien utsegite txikiren bat edo beste egitea, laister asko, eta iñor gutxi oarketzen zala, zuzen eragiteko.

        Jakiñaren ganean egon bear dezute bada, arki al ditekean dantzaririk onenak ere sarritan izan oi duela danboliñaren laguntzaren premia. Beragatik iduki oi zuten orduko danboliñak, dantzarien txit arreta edo kuidadu aundia, begiratzen ziezatelarik oñetara, artezaz dantzan asitzen ziraden guzien. Onetarako da txit premiazkoa danboliñak dantzan ongi jakitea.

        Edozein soñu mota jo bear zutenean, lendanaz emango zuten aditzera arratzaren otsetik, zer gisatakoa izango zan jotzera zijoatzena.

        Zernai dantza mota plazan zebillen denboran, arratzaren golpeetatik ezagutu oi zan aixa aski zer gisatakoa zan, zer egoitzatan arkitzen zan, eta zer soñu jotzen zioten, ain zuzenkiro nola erlejuaren orduak ezkillaren otsetik ezagutzen diraden.

        Arratzaren kolpeetatik ezagutzen genduen, noiz erriko alkateari laguntzen zioten; arratzaren otsetik, prozesioa; arratzaren otsetik alboradak. Itz batean: arratzaren otsetik jostaldia, eta soñu mota guzi guziak.

        Txilibitua baño askoz lenagokoa da arratza edo danboliña, beraren izen egiazkoak argi eta garbi adierazotzen digun bezala. Edozein euskaldunek daki nola esan oi dan gure errian: dan dan jotzen dute atea; dan dan ari dira ezkillak; da da eman diozkat bi bellarrondoko. Soñu zarrak azaldutzean, adierazoko dizutet argiro, nola gure aurrekoak, danboliñaren otsean bersoak aboz kantatuaz dantzatu oi ziraden, txilibitua sortargitu baño lenagoko denbora aietan.

        Txilibituak eta arratzak ere, askoz aundiagoak oi zituzten lenagoko danboliñak, oraingoak darabilzatenen aldean.

        Gaztetxoa ninzalarik enzun izan nion nere jaioterriko artzai zar dantzari bati, nola Billafrankako plazan danbolinak jotzen zituen txantxakak, Ausoko gaztelua esaten zaion Zaldibiako mendi tantai batean dantzatu izan zituen naierara, ordu biko bidea dagoelarik plaza artatik mendi onetara. Au artzaiari aditua bezala, esan bear dizutet Ama Birjiña aboztuko egun batez neuri gertatua:

        Goiz artan Lazkaura ninjoala, Albitxueta esaten zaion muño tontortxo batetik entzun nituen argiro Orendaingo errian danboliñak ematen zituen alboradak, ordu ta erdiko bide arkitzen dalarik batetik bestera.

        Danbolin eskolatu gabeko oek jo oi zituzten soñu guziak ziraden gozoak, leunak, garbiak, eta ikasten txit errazak.

        Euskaldunen dantza mota guziak dituzte zeñek bere soñu banaita edo partikularrak beren bersoakin, esango dizkitzutedan bezala. Nola eta zertatik uste dezute bada iraun dutela ainbeste urteren buruan izkribu gabetanik, gure egunetaraño, soñu zar gogoangarri oek, ain zuzenki eta osotoro, eskolatu gabeko danboliñen artean? Ez bestela eta bestegatik, ez bada, aita onak beren seme maiteai aboz bersoak kantaturik, plaza agirikoetan dantzatuaz erakusten ziezatelako. Eta zer gisaz galdu diradela derizkiotzute ain soñu gozo, dantza miraritsu, eta berso gogoangarriak? Danbolin berri musikoetatik, zergatik ez duten nai, jo ez ezik, beren izen ondrosorik enzun ere.

        Ez da bada mingarri ez ezik lotsagarri ere, ezjakin uanditu oek ixekaz eta muxindurik beren ta gure erriko oitura ain maitagarriak urruñatu edo despreziatu bearra?

        Euskaldunen danza mota guziak dirade gaitzik gabeko pozkarriak, onestasun aundikoak, eta txit miraritsuak, zein bere soñu gozo, berso onetsi, eta senaera edo signifikazio egokiakin, laugarren zatian ikusiko dituzuten bezala.

        Edozeñek daki bada soñuak adierazo bear duena argiro, beraren bitartez egin bear dan zernai gauza mota; baita soñuarekin batean osekitu edo ejekutatu bear diraden eginbide guziak, zein bere ots egiazkoetatik zuzenki ezagutzen dirana, ere.

        Danboliña plazara soñu jotzera irtetean lendabizi alkate soñua jotzeak, du signifikazio txit egokia eta beardanezkoa. Soñu señalatu errespetuoso au enzutean, plazan arkitzen dan jende guzia oroitzen da Jangoikoarekin, Erregeren izenean jarririk dagoen erriko buruzari aundientsu aren agintza indartsuaz, eta bera aurkezean egon ez arren, lotsa eta beldur izaten dira legearen kontrako gauzarik ez ezen, bidegabekeririk txikiena ere iñori egitea.

        Izanik bada, alkate soñu miraritsu au ain premiazkoa danboliñak plaza agirikoan lendabizi jotzea, lenagokoak jo oi zuten bezala, ez du iñork aditu 30 urte onetan danbolin musikoen txilibituetatik. Nola nai dezute bada jo dezaten, baldin jakinduria gañez egiñik dariotela uste duten uanditu oen artean arkitzen ez bada bat bakarra ere soñu ondroso au dakienik?

        Donesoaita edo prozesioan jotzeko asma dezake iñork soñu egokiagorik, amabost mirariena baño? Bai jauna esango dute danboliñ musikoak, askoz ere ederragoak dira guk jotzen ditugunak. Zer dirade bada ederrago oriek? Ez besterik, ez bada andreak eta neskatxak dantzara eramatean jotzen dituzten soñu berberak. Ha zer gauza itxusia dan ori, denbora ain donati edo sagradurako!

        Alboradak dirade, azaña aundiak egin ondoan gizon gogoangarriak beren jaiotetxeetara biribillatzean, berai ongi-etorri maitatiak egiteko ifiniak. Beragatik lenagoko danboliñak asi oi zuten urrutitik zortziko saltokako ariñ pozkarria, eta au joaz joan oi ziran jaun prestu aien etxe-atarietara, non zortzikoa bukaturik, asiko zuten alkate soñu ondrosoa. Onen ondoren, azaña beretako martxa gogoangarri pozkidatssua; eta akaballa emango zioten atsegingarrizko saltarintxo batekin.

        Zortziko saltokako au etxe-atarira baño lenago asitzea, txit premiazkoa da beste gauza baterako ere: soñu erritarki au enzutean, oartzen dira alborada ematera dijoatzen etxekoak, eta baldin ez badute nai, irteten zaio bat danboliñari etxe-atarira, eta esaten dio ez an gelditzeko, zeña igarotzen dan beste toki batera bere zortzikoa joaz, iñor oarketu gabetanik norako asmoan zijoan. Baña oraingo danboliñ jakintsun oek, joango zaizkitzu etxe-atarira ixil ixilik, non asiko diraden bat batean turmoiaren gisa, erbesteetako soñu berri berritxu, gauza nazgarri itxusiak baizik adierazten ez digutenakin engurrutzen gaituztela. Gertatzen da askotan, soñu jotzen asi orduko etxe-ataritik biraltzea, lotsatzen diralarik, ala etxe berekoak, nola danboliñak. Lenagoko danboliñakin etzan izaten onelako ezerago edo inkonbenienterik.

        Beste gañerako soñu zar guzien signifikazioak ere adierazoko dizkitzutet argiroki zein bere tokietan.

Danboliñ eskolatu gabekoen denboran
Gipuzkoan egin oi ziran dantza eder oniritziak

        Gipuzkoan txit erri gutxi ziran danboliñ oetako bat etzutenak. Baziran erriak, txikitxoak izan arren, biña eta iruna zituztenak. Ezagutu ditut Amezketan eta Idiazabalen iruna, Lazkaun ta Ormaiztegin biña... Eta erriaz gañera etxadia edo barrioetan, nork daki zenbat? Donostiako barrioetan ikusi izan ditut zortzi danboliñ, jai guzietan soñu jotzen lana zutenak. Esaera dagoen bezala Danboliñaren etxean guziak dantzari, Gipuzkoan denbora aietan amar urtez goitiko geienak zekiten zortzikoa bear bezala dantzatzen. Beragatik egin oi ziran ainbeste dantza eder, oniritzi, nola azalduko dizkitzutedan.

        Orube edo suelo maitagarri onetako jostaketa agiriko quziak, nonnai izan dira beti txit sonatuak eta ongi onesbedatuak. Egia onen argibidea, arkitzen da Españiako historiadore jakintiak agertaratu dituzten obra gogoangarrietan, gure ama Gipuzkoarekin bere seme maiteoi horore aundiak egiten dizkigutelarik, ala ere.

        Gaztelako esande edo konseju goienengoaren aginduz ibilli izandu zan D. Gaspar Melchor de Jovellanos Españiako probinzia guzietan, anziña anziñako joku gisa eta plaza agirikoetan egiten ziraden jostaldia mota guzien billa, bear bezala ezaguturik, eta txukinkiro apaindurik, Dierria edo Nazioari argitaratzeko.

        Gizon gogoangarri onek 1796 garren urteko uztaillaren 11 garren egunean agertaratu zuen oroitzapen edo memoriaren 80 garren orrian esaten du onela:

        Oroitzapen au eskribitzen ari giñadenean, ez genduen ezagutzen Euskal erria, ez eta beraren dantza igandeorokoak ere; baña 1791 garren urtean toki berean egin genduen bidaje batek, eta 1797 garrenean berriztu genduenak, teretxatu zigun oarketzeko atsegina, baita segurutu ere geiago ta geiago, jostaldi agirikoen gañean lenago izkribatu genduena. Arritzekoa da ziertoro, zein ongi egokidatzen diraden jostaketa senzill oetan, eraena ta moldesia libertadearekin, atsegiña ta pozkida eta gereska alaitutzen dituena. Antxen da ikustekoa, erri bat osoa, ez adiñen berezi edo distinziorik gabe, laisterka ta saltoka danboliñaren ondoren, eskuetatik guziak alkarri itxatsirik, ain osotoro lagatuak lasaitasunera eta pozkidara, zeñean izango litzakean guziz sorra oarketzen dituena, geldituko baliz partatu gabe beren pozkida gaitzik gabekoa. Onenbeste aski da gomendatzeko pozaldi agirikoek, gizon sentigarri guzien begietan; baña Egokintsu edo Filosofoak ikusiko du beretan, jatorrizko bakundea, emakinza eta pozkida etorkiarra, zeñean azkarriatzen duten gozatzen dituen erria, eta oraindik baita ere anaitasunaren bakitea eta erritarkide irazekia bat egiten duena bere bizitegilleen artean. Zein erraz ez litezkean iritsi, zabalzearekin bakarrik bitezarde edo instituzio ain senzilloak maitagarrizko ondasun berak beste probinziaetan!

        Ezin esango du iñork, gure erriko jostaketa gaitzik gabeko pozkarriak aundizkatzen dituela gizon gogoangarri jakintsun onek bera euskalduna dalako; ez eta berari ditxekan onkarri banaita edo interes partikularren bategatik ere; baizikan zentzu aundikoa, eta ekai edo intenzio onekoa izanik, adierazo nai diolako mundu osoari, euskaldunen jostallu agirikoak diradena beste toki guzietan egin oi dituztenen gañekoak. Beragatik esaten du ain irmo eta egiazki, beste probinziaetan zein erraz iritsi litezkean ondasun ain maitagarriak.

        Españia guziko probinziaetan ibilli bazan ere gizon jakinti au beretako dantza eta jostalluak ikusten, bakar bakarrik naikidatu zitzaiozkan Euskal errikoak, zergatik ezagutu zuen argiroki, oetan arkitzen zana pozkida ornitu, gaitzik gabekoa, eta anaitasun guziz maitagarria.

        Gure errian igande oro egin oi diraden dantza bakar jakin jakin aiek ainbesteraño andizkatzen dituenean, noraño igoko ote zituen gizon gogoangarri onek, baldin gertatu baliz ikustera, Euskaldunak, nork bere errietako Done godartari edo Santu patroien egunetan, Gorputzetan, Diakinde edo funzio aundietan eta Iñauterietan, egiten ditugun anitz dantza mota oniritzi, eta jostallu pozkarriak?

        Nere pozkidarik aundiena litzake bada, Jovellanos bezelako gizon zentzutsu, eta ekai onakiko batek, Gipuzkoako dantza mota guziak, zein bere soñu zar gogoangarri, itz neurtu egoki, eta senaera miraritsuakin bear bezala ezagutzea, mundu osoari argitaratzeko, zenbaterañokoa dan beran aunditasuna.

        Gipuzkoako plaza beakurtsuetan, ezagutu izan ditut nik dantza mota, nor bere soñu ezagunakin dabilzala txit goaikiro, eta guziz onestasun aundian, señalatuko dizkitzuteran bezala, jaio ziraden denborako izen egoki beren berenkiakin:

                1. Gizon dantza.

                2. Gazte dantza.

                3. Etxeandre dantza.

                4. Galaien esku dantza.

                5. Neskatxen esku dantza.

                6. Edate dantza.

                7. Ezpata dantza.

                8. Brokel dantza.

                9. Pordon dantza.

                10. Jorrai dantza.

                11. Azeri dantza.

                12. Bizkai dantza.

                13. Kuarrentako erregela.

                14. San Sebastian.

                15. Galantak.

                16. Txantxakak.

                17. Eun dukatekoa.

                18. Betronio txikia.

                19. Betronio aundia.

                20. Azalandare.

                21. Erregela zarra.

                22. Eun da bikoa.

                23. Amorea Margaritatxo.

                24. Erribera.

                25. Punta motz.

                26. Ondarribia aundia.

                27. Ondarribia txikia.

                28. Napartxo.

                29. Ormatxulo.

                30. Upelategi.

                31. Txipiritona.

                32. Erreberenzia.

                33. Txakolin.

                34. Mizpirotz.

                35. Graziana.

                36. Billanzikoa.

        Dantza mota oek guziak egin oi zituzten Gipuzkoatarrak, nere gazte denboran, beren asaba maitagarriak irudikatuaz erakusten ziezatelarik seme oneskiai, gordakaiatzen zuzenkiro, sorterriko oitura eta usario gogoangarriak.

        Jatorrizko jostaketa pozkarri oen irozotzera irten oi ziraden plaza agirikoetara, egun otsaundikoetan, gizonik aurrenen aurrenengoak, beren etxeandre maitatiakin, non jostaldiatu oi ziraden beren naikirara, eta ikusle guzien atsegiñera.

        Gipuzkoako gizon prestu aurrenengoen galanteorik aundiena izandu da, orain 30 urte ingururaño, beren jaioterriko dantza oniritziak, plaza agirikoetan, modu eztiaundiarekin dantzatzea.

        Egia ziertoro au oraingo gazteak sinistatu dezaten, señalatuko ditut gizon gogoangarri aietako banaka batzuek, zeñaren izenetatik etorriko diraden ezagutzera argiro, Gipuzkoako etxalderik goienengoak ziradena.

                D. José María Lardizabal.

                D. Joaquin Areizaga.

                D. Manuel Sarobe.

                D. Pedro Manuel Urrestieta.

                D. Lázaro Manterola.

                D. Martín Garmendia.

                D. Juan Baustiata Ubillos.

                D. Domingo Ubillos.

                D. Juan Cruz Sempertegui.

                D. Felipe Urreta.

                D. José Ignacio Unceta.

                D. Francisco Arteaga.

        Guziak dantzari jakintsunak eta txit egokiak. Ha nor legokean atsegingarrizko gizon pozkidatsu aietara begira!

        Gipuzkoatar maitagarri aiek, zenbat eta naitasun aundiarekin egurastutzen zituzten egunaz, plaza agirikoetan, baserritarren dantza oniritziak, anbat eta maitaroago gozatu oi zituzten jostallu gauetan, Erriko etxeko gela beakurtsuetan. Gela aundientsu oetara biribillatu oi ziraden zar prestuakin batean, gazte jostatiak, non emango zioten jostalluari akaballa txit pozkidatsua.

        An irtengo zan bata billanziko atsegingarria dantzatzera, bestea, txakolin txistosoa; ura, ezpata dantza ondrosoa; au, azeri dantza pozkarria; Urliak dantzatuko zuen kuarrentako erregela; Sandiak, galantak; Berendiak, San Sebastian; onelakok, azalandare; alakok, napartxo. Itz batean: etziraden geldituko, zekitzaten gaitasun aundiak alkarri agertu arteraño.

        Gizon gogoangarri oek bazekiten ongi teretxarik onena noiz zan, beren jaioterriko oitura eta usario gozoetako dantza eta soñuak erakusteko. Beragatik jabetu oi ziraden denbora aiñ egoki eta baliosoaz, artean plazara irteteko beldurraz arkitzen ziraden zaldun gaztetxoak, bear bezala irakasirik ipinteko.

        Orduko Gipuzkoatar prestuak etziraden lotsatzen, goienen goienengoak izan arren, nekatzalle oneskiakin batean bilzarkidaturik, beren asaba maitagarriak irudikatuaz, plaza agirikoetan jostaldiatzea; ez eta gela beakurtsuetan berai, zekitzaten gai onesbedagarriak erakustea ere.

        Gauza jakiña eta egiazkoa da ziertoro, gizon zar, prestu, aurrenengoak, plaza agirikoetan beren sorterriko dantza oniritziak egitean, biztanle guziak pozkidatzen diradena; baita ere gazteak, arreta aundiarekin ikasirik irudikatu nai izaten dituztena, ez alere eresia gutxirekin.

        Beragatik gordakaiatu izan dirade Gipuzkoan gure egunetaraño, ainbeste dantza oniritzi, pozkidatsu, eta soñu zar gozo, gogoangarri, batere izkribu gabetanik.

        Egun otsaundikoetan zar prestu aurrenengoak egin oi zituzten dantza mota guziak, gazteak irudikatzen zituzten urte guziko jai arratsaldeetan, erriko alkate jaunarekin apezaitaren aurkezean; baita iñoiz meza nagusi ondoan ere.

        Gazteak, dantzatzeko eresiarekin, eta zarrak, oek ikusteko pozkidaz beterik, jai guzietan bilzarkidatu oi ziraden plaza agirikora, bidez meza nagusia eta bezperak enzuten zituztela jaiera aundiarekin; non jostaldiatuko ziraden guziak illunzeraño, beren atsegiñera, eta txit modu eztiaundiarekin; baita etxeratu ere guziz muga onean.

        Jostaketa pozkarri, gaitzik gabeko oetara zuten eresiaren bidez, batu oi ziraden ekinza eliztar edo ofizio dibinoetara, txit sarritan: enzuten zituzten sermoi onak eta anitz; aitorgoratu edo konfesatzen ziraden maiz aski, eta bizi oi ziraden Jaungoikoaren beldurtasun aundian. Beragatik gertatu ez oi zan, denbora aietan Gipuzkoan, orain ainbat gaiztakeria mota.

        Itxas gizonak, dendalariak, tonelgiñak, ermentariak, zapatagiñak, eta beste gañerako anaikide edo kofradiak zituztenak, nork bere langintzako done edo santuen egunetan, egin oi zituzten guziz dantza aundientsu anitz eta txit pozkarriak, beren emazte oniritziak naierara egurasturik, ikusle guziak atsegintasun aundian jostaldiatzen zituztela.

        Done doatsu oen biradamunetan, berriztu oi zituzten jostaketa pozkidatsu gaitzik gabeko berak, nagusi ta etxekoandre prestu aien seme ta alaba maitatiak, morroi ta neskame beargilletsuakin batean, agertzen ziotelarik alkarri amodiozko naitasun irazekia, zeñaren bitartez egin oi ziraden beren denbora guzirako adiskide mami, eta bizitzen ziraden anaiatasunezko bakite edo unio txit itxatsi batean.

        Done godartari edo santu patroien egunetan, eta Gorputz egunarekin, txit erri gutxi izango ziraden Gipuzkoan, ezpata dantzari ondrosoak egiten etzituztenak. Baita iru edo lau urteren buruan brokel dantzari ikusgarriak ateratzen etzituztenak ere.

        Orain 30 urte ingururaño, legezko usario zuten Gipuzkoan bizi oi ziraden gizon ezkondu guziak, ezpata luze anziña anziñako bana zuzenkiro gordaikaiatzea, eta nor berearekin Gorpuz goizean erriko etxera aurkeztutzea. Baita, alardea zuten arratsaldean, zein bere eskupeta garbiarekin plaza agirikora bilzarkidatzea ere. Nere aur denboran, dantzatu oi ziraden Gorputz egunean, Elizan, ezpata dantzariak, lau aldiz, modu onetan:

                1. Meza nagusi aurrean.

                2. Donesoaita edo prozesioa egitean.

                3. Bezperak asi baño lentxeago.

                4. Oek bukatzean.

        Elizara sartutzen ziraden bakoitzean, Aldare nagusiaren aurrera iristean belaunikatuko ziraden, atabal danbolinak ixildurik, nork bere otoiz moduak egiteko, eta ondorean dantzatuko zuten iru aldareen aurreetan, guziz onestasun aundian.

        Lendabizi dantzatu oi zuten Aldare nagusiaren aurrean, erreberenzia esaten zaion soñu zar, txit beakurtsu bat, zeña danboliñak beñere etzuten joko, beste tokitan. Beragatik arkitzen da soñu au gaurko egunean txit aztua, oraindik bizirik badago ere, ikusiko dezuten bezala.

        Zezen illzekoakin jostalluak egin oi zituzten errietan, iñon ere ziraden zezen, zezendari, eta zezen-illzallerik onenak billatzeko ainbat arreta oi zuten, iru dantzari Gipuzkoatar, arki al zitezkean egokienak, biribillatzeko; zergatik jostallu egun bakoitzean, egin oi ziraden iru gizon dantza ondroso, modu onetan:

        Eguerdi arteko zezen gudande edo korridaren aurretik bat; arratsaldean, gisa berean, bestea; eta zezenak bukatzean irugarrena.

        Dantza aundientsu oetan aurrendariari lagundu oi zion eskutik, erri bereko alkate jaunak; eta azken eskukoari, batzartar prestu batek.

        Aurrendariari eramango zioten eskura, alkate jaunaren emaztea, eta ari zegokion bat, azkendariari. Gañerakoetara berriz, arki al zitezkean etxeandrerik prestuenakin, beren alaba onesbedagarriak.

        Edozeñek daki jostallu aundiak egin oi diradena, ospatu edo zelebratzen dituen erriarekin, toki bereko biztanleen hororerako. Baita ere, biztanle oek, eta batez ere aurrenengoak, nai izaten dituztena agertaratu beren buruak, leku agirikoan, ikusleak jakin dezaten, nor, nongoak, norenak eta zer gisatakoak diraden.

        Gizon dantza oniritzi oetan ezagutu oi ziraden, bada, naierara, eta txit argiro, ala erriko buruzari ta nagusi prestuak etxeandre beakurtsuakin, nola oen seme ta alaba oneskiak beren doaiñ maitagarriakin.

        Diakinde edo funzio atsegingarri oek gozatzera bilzarkidatzen ziradenak beren etxeetara joatean, lendabiziko berria emango zuten, Urliak egin du zezenen aurreko dantza, eta Sandiak ondorengoa. Ark dantzatu du Berendiaren emaztea, eta onek alakoren alaba.

        Jostallu agiriko pozkarri oek, zeiñ eta diraden onesbedagarriak, aiñ atsegiñezkoak eta oniritziak oi ziraden, arako, lenago izendaturik dauzkadan txilibitulari, eta bolingozo edo dulzaina jotzalle aiek.

        Maisurik gabetanik, beren eder etsiz ikasitako oslankai gozatsuak joaz ibilli oi ziraden erromeriaz erromeri, jostallurik jostallu, zezenik zezen, artzai-mutil gazte, mardul, guri aiek, esan al guzien gañeko atsegintasunean.

        Jostallua zan errira sartutzen ziradenetik irten arte guzian, etziraden geldituko gau ta egun, beren kideko lagun maitati anitzekin batean, plazatik karrikaetara, ardandegitik ardandegira, jantokitik jantokira; batzuek soñua jo, besteak dantzatu; ura irrinzika, au ojuz; beren pozkida beteaz enzule guziak partatu arteraño.

        Zezenak jokatzen zebilzan denboran, jarriko ziraden barrera gañetan, unetik unera, non ariko ziraden beren artzai soñu gozatsuak joaz, pozkidatzen ziradelarik enzuleak oslankai erriaren bere berekiak aditzean, ainbesteraño, nola plazan zebilzan zezen ta zezendariak jokatzen ikustearekin. Baña oraindik, askoz ere, atsegintasun aundiagoak, eta are ikusgarriagokoak oi ziraden mutil gazte jostati pozkarri oek, erromeriaetan.

        Erriaz kanporako jostallu gaitzik gabeko oek, nola ospatu edo zelebratzen ziraden soñulari gozatsu aien toki txit beren berenkietan, egurastu oi ziraden naiera guziko lokabe edo libertadearekin. An, ots egingo zioten batari, jende samalda batengana; bestea eramango zuen, ballera batek; au deituko zuten mulsutasun batera; ura joango zan, beste bilgoboillara. Modu onetan, nor bere adiskide mamietara sakabanaturik, igaroko zuten erromeria egun guzia: ala berak, nola toki berera bilzarkidaturik arkitzen ziradenak, naikidatu al zitekean pozkidatsuena.

        Baldin bedere arkituko balitz iñor oraingo gazteen artean sinistatu nai ez duena jostaketa oek guziak egin oi ziradena Gipuzkoan, nik emen azaldu dituran gisa berberean, galdetzea dauka nere adiñeko edozeñi. Ez det batere beldurrik lotsatuko nauela, zergatik egiazkoak diraden argiro, eta nik bezala ikusi ta ezaguturik, ongitxo gozatu izan dituzten asko gaurko egunean bizirik arkitzen diraden orube maitagarri onetan.