IRUGARREN ZATIA

Gipuzkoako 36 dantza motak bear bezala dantzatzeko,
irakaste edo instrukzioak, beren senaerakin.

GIZON DANTZAREN IRAKASTEA

        Gizon dantzak irten bear du plaza agirikora Erriko etxeko gelatik, Danboliñaren soñuan. Gela berean jarri bear du dantzak plazara agertu bear duen modu berberean, aurrendariari eskutik laguntzen diola erri bereko alkate jaunak, eta azkendariari batzartar prestu batek.

        Aurrenen azkenetakoak irten bear dute plazara beren txapelak eskuetan dituztela, eta ez dituzte janzi bear, alik eta lendabiziko bi zubiak egin arteraño, eta orduan ere agur egiñik aurrena alkarri, urrena dantzako lagunai, eta gero plaza guziari.

        Plazari jira osoa eman artean ez du aurrendariak asi-bear dantzatzen, baña pausoa egin bear du beti, soñuaren puntua zuzenkiro daramala. Erriko etxeko barandaren aurkezean asi bear du dantzatzen, toki berean arkitzen diraden jaun prestuetara begira, berai agur egiñik, eta gero, plazaren lau aldamenetan.

        Dakizkien aldaira edo mudanzarik ederrenak agertzean, egingo du zubia modu onetan:

        Aurrendariak altxatuko du bere ezkerreko besoa, lagunaren eskuikoarekin batean, eta oen bien azpitik igaro bear dute dantza artan dabiltzan guziak, nork bere txandan agur egiñaz, txapelak kendurik, aurrendariari. Lendabizi igarotzen asi bear duena da, aurrendariaren eskuko laguna, bere eskuiko besoaren azpitik jiratzen dala dantzaren atzerontz.

        Zubia egin bezain laister, irten bear zaio plazaren erdira azkendaria bere eskuko lagunarekin, aurrendariari, non biak aurkez aurke dantzaturik dakitzaten mudanzarik ederrenak, egingo duen azkendariak bere eskuko lagunarekin zubia, lenago aurrendariak egin duen bezala, gisa onetan:

        Azkendariak altxatuko du bere eskuiko besoa lagunaren ezkerrekoarekin batean, eta oen bien azpitik igaro bear dute dantzako guziak, lenago esan deran moduan agur egiñik azkendariari, nork bere txandan. Zubi oek badute beren senaera miraritsua, laister ikusiko dezuten bezala.

        Zubi oek biak egitean jotzen ditu danboliñak asierako zortzikoak, eta orduan janzi bear dituzte txapelak aurren-azkenetakoak, azaldurik daukadan gisan agurrak egiñik. Denbora onetan asiko da aurrendaria dantzatzen, eta onek bestek ez du dantzatu bear, alik eta, saltokako zortzikoak danboliñak jo ditzan arteraño.

        Baldin dantzariak badakizki soñu zar gogoangarri aietakoak, jo erazoko diozka danboliñari naien dituenak zortziko asierakoetan: orobat dantzatu ditzake, atsegin badu, kontrapasetan; baita saltoko zortzikoetan ere. Bañan ez badakizki soñu zarrak, asierako zortziko bi edo iru berriztutzean, joko du danboliñak dantza serbitzalleak irteteko deia, eta onen ondoren, andreen deieko soñu edo kontrapasak.

        Soñu au asitzean, aurrendariak, eta azkendariak kendu bear dituzte txapelak buruetatik, eta ez dituzte janzi bear, alik eta dantza guzia emakumez orniturik, bigarren aldiako zubiak egin arteraño.

        Dantza serbitzalleak, deiarekin batean dantzatik irtenik, joan bear zaiozka aurrendariari txapelak eskuetan dituztela, eta arratsalde onak eman ondoan, esan bear diote an arkitzen diradela beraren serbitzatzeko.

        Orduan aurrendariak agindu bear die serbitzalleai, dijoatzela azkendariagana, eta esateko aren partetik, autatu ditzala bien eskuetarako berak naien dituen etxeandre oniritzi bi.

        Azkendariak eranzun bear dio mandatari berakin ezen aurrendariaren egitekoa dan bezala, berezitu ditzala ongien derizkion bi, eta bata bere eskurako gelditurik, biraldu degiola bestea, zeñarekin naikidatuko dan ura.

        Eranzuera au artutzean aurrendariak agindu bear die serbitzalleai, dijoatzela erri bereko alkate jaunaren emazteagana, eta esateko aren partetik, egin dekiola atsegin beraren eskura dantzara etortzeaz.

        Eramango diote serbitzalleak etxeandre oniritzi ari mandatu gozo au, baita egiñ ere, txit modu eztiandian, eta emekitxo, zergatik guztiz minbereak oi diraden dantzara deitzen dituzten etxeandreak.

        Zenbat eta geiago naikidatzen duten emakumeak, plaza agirikoan aurrendariarekin azkendariaren eskuetan dantzatzea, ainbat eta aitzaki aundiagoak asmatu oi dituzte, alegia, nai ez balute bezala. Griña onetakoak geienak ezagutu izan ditut nik beintzat.

        Dantzarako mandatua artutzean asi oi dira esanaz, batean, ez dala arkitzen bear bezala apaindua, plaza agirikora, eta alako gizon prestu baten eskura joateko; bestean, obe diotela eraman gazteago, eta dantzara nola sartu bear dan obekiago dakiena; bada naiagoko duela dantzariak ere, bere atsegiñeko bat eramatea...

        Eranzun bear diote serbitzalleak ezik, ongi baño ere obekiago apaindua arkitzen dala batetik, eta bestetik, ez lirakeala dantzariaren aurrera beste emakumerekin aurkeztutzea ausartatuko, zergatik dakiten ziertoro, bera baizik, eramatea naiko ez lukeana. Hitz-txurikatze oek eta geiago egin bear zaiozkate emakumeai dantzatuko denboran, eta argatik beragatik da txit premiazkoa irtetea dantza serbitzalleak, emakumeai nola itz egin bear zaioten ongitxo dakitenak.

        Geroenean, atsegin aundiarekin eta pozkidaz beterik irtengo da etxeandre au dantzara, eta eraman bear dute serbitzalleak, erdi erdian, plazari jira osoa emanik, dantzaren atze aldetik barrena, aurrendariagana; zeñak bidera irtenik dantzatuko dituen beraren aurkez aurke, iru edo lau aldaira, dakizkien ederrenak; baña jira osoko kabriolarik egiten ez duela, zergatik txit itxuski dan andreen aurrean dantzariak berai atze aldea ematea.

        Ala, etxeandre onek, nola beste edozein emakume dantzara dijoanak, bertara sartutzeko denboran egin bear die agur, lendabizi dantzara deitzen duenari, urrena, eskuiko aldeko dantza serbitzalleai, eta gero, ezkerrekoai. Agur oek egitean sartu bear du dantzara, bere dantzariagana begira aurkez aurke, zeñak emango dion eskura mokonesa edo pañueloa; baita onek ere urreneko gizonezkoari.

        Mokonesa ematean aurrendariak bere eskuko etxeandreari, egingo dio itzez, goxoki, ongi etorri maitatia, lenago ankakin dantzatuaz bezala, eta ondorean esan bear dio, berezitu dezala azkendariaren eskurako, berari egokidatzen zaion moduko etxeandre prestu bat. Orduan esango die serbitzalleai etxeandre onek, azkendariari bere eskura nor eraman.

        Serbitzalleak eman bear diote aditzera azkendariari, beraren eskurako zein autatu duen, aurren eskuko etxeandreak. Gauza jakiña da naikidatuko dana azkendaria autatu diotenarekin, baña ez balitzake ere, premiazkoa da ekarri baño lenago berari esatea.

        Aurrendariari eraman dioten gisa berberean aurkeztuko diote serbitzalleak azkendariari ere, bere eskurako etxeandrea, eta onek etartu edo errezibituko du bere lagun aurrendariak bezala.

        Etxeandre oek biak dantzara eramatean, joango dirade serbitzalleen erdiak aurre alderontz, eta beste erdiak azken aldetik ornituko dute emakumez dantza guzia, eta au egitean, beren eskuetarakoakin sartuko dira dantzan, lenagoko tokietan. Orduan jo betir du danboliñak bigarren aldiako zubiak egiteko soñua, zeñetan egingo dituzten aurren-azkenetakoak beren eskuetako etxeandreakin, lenago bezalako bi zubi.

        Zubi oek egitean, jotzen dirade saltokako zortzikoak, eta orduan janzi bear dituzte txapelak buruetan aurren-azkendariak. Geroztik dantza dezake nai duen guziak.

        Baldin dantzak ibilli nai badu karriketan barrena, joko du danboliñak beraren soñu banaita gozoa, zeña dantzatuaz joango diraden plazatik karriketara, ostera biurtu ere bai plazara, dantza bukatzera.

        Karrikarik ez dan errietan, soñu ezagun au jotzean plazari jira osoa emanik, eserten dirade beakarri edo objeto onetarako egiñik dauzkaten jarlekuetan, non andreak eta neskatxak berekin eraman oi duten zerbait jan gauza, eta erriak ateratzen duen ardoarekin egiten duten guztiz atsegintasun aundiko arratsalde gosaritxo bat.

        Nere gazte denborako etxeandreak joan oi ziraden gizon dantza oetara, beren gonagañeko beltz arroak janzirik, eta arratsalde gosaritxoa egiteko esertzean, etorriko zitzaion nori bere neskamea, gona arroaren eske; zeñari au emanik jarriko ziraden nor bere dantzariaren aldamenean, azpiko gona, seda lisa, eta kalamankazko ederrak agirian zituztela.

        Ordu erdi bat bezala igarorik gosaritxo onetan, altxatzen da dantza soñu berekiarekin, eta plazari inguru bat ematean, txalo txalo egiten du aurrendariak eskuakin, baita danboliñak ere deia jo, azkendaria aurrerontz jirarik dantzatu derin.

        Azkendari onek dantzatu ditzake nai dituen ainbat zortziko, baita soñu zarrak ere, baldin aurrendariak dantza artan dantzatu baditu, baña ez bestela; zergatik itxuski dan aurrendaria baño jakintsunago bere burua egitea. Bere dantza aldia egitean joko du txalo txalo, baita danboliñak ere deia, aurrendaria bere tokian jarririk, dantza bukatu derin.

        Dantza bukatzean, aurren-azkenetakoak beren eskuetako etxeandre edo neskatxak eramango dituzte, lenago zeuden tokietara, danboliñak alkate soñua joaz laguntzen dituela. Orobat jaun prestu oek, soñu berarekin eraman bear ditu danboliñak, andikan Erriko etxeko gelara ere, non, eman oi zaiozkaten dantzariai, esker aundiak eta anitz.

Oarkera edo adbertenziantza serbitzalleai,
eta neskatxak dantzara deitzen dituztenai

        Dantza serbitzalleak beti esan bear dio dantzarako deitua dan neskatxari. noren eskura joan bear duen: eta baldin baluke neskatxa ark, ezerago edo inkonbenienteren bat deitzen duenaren eskura joateko, eta ez badu serbitu nai, ez du arratsalde artan joan bear besterengana ere; zergatik guztiz irain gaiztoa dan mutillarentzat, berari etorri nai etzaion neskatxa bestegana joatea.

        Onelakoetatik ikusi izan ditut nik gertatzen aserre aundiak, borrokak, eta makilkak, ala era berean plaza agirikoetan, nola ondorean beste toki anitzetan.

Zubien senaera edo signifikazioa

        Gure asaba maitagarriak izanik aiñ gizon zentzu aundikoak, prestuak, eta beakurtsuak edo errespetableak, etzuten ikusi nai izan beren artean, beñere, suspitxa gaiztoko gizonik, eta aiñ gutxi, dollor prestuezik. Beragatik asmatu zuten, zubi ondroso oetan egitea, bertikuste latzalla edo erribista txit riguroso bi: bata gizonezkoentzako, eta bestea emakumeenzat.

        Lendabiziko bi zubi, gizonezkoak bakarrik egiten dituztenak dirade, baldin suertez ere dantza beakurtsu artan arkitzen bada, gizon prestuen tartean ezin ibilli litekean iraiñgarriren bat edo beste, besotik itxatsirik kanpora botatzeko.

        Beste bi zubi, andre edo neskatxakin egiten diranak, bere bat dirade, emakumeen bertikuste latzalla egiteko; eta baldin billatzen bada beren tartean neskatx edo andre lotsa galdutako bellaka, gizonkoirik, ipurt-konkorrean ostikoaz jorik, andikan kanpora aterazeko.

        Emakumeen bertikuste au egiteko, premiazkoa da txit, danboliñak beraren soñurik ez jotzea alik eta dantza guzia andre edo neskatxez ornitu derien arteraño.

        Lenago ere esanik daukat au bera bi aldiz; baña iritzirik txit denbora egokia orain dala ezagutzeko zeiñ utsaldi aundiak egiten dituzten gaurko eguneko danboliñak, nai izan dizutet berriztu.

        Ikusi dezute argiroki, gizon dantza bat bear bezela egiteko zenbat guzza, eta guziak oniritziak, jakin bear diraden; baita ere gure asaba zenzutsuak plaza agirikoetan nolako beakurtasun edo errespetua erabilli oi zuten. Ausartatuko ote zerate esatera orain, nuestros bailes son muy semejantes á una recua de machos? Ha txoriburu puztu ezjakin gizagaxoak! Zuek baño arreta aundiagoarekin begiraturik eta zuzenkiago ezaguturik esaten dute gure dantzak gatik, lenago izendaturik dauzkaran lau gizon jakintsun euskaldun ezak. Los bailes son graves y magestuosos, especialmente cuando empiezan los hombres solos egecutando muchas ceremonias y cortesias hasta que les presenten las mugeres, que entónces empiezan á bailar los que llaman zortcicos.

        Gizon gogoangarri oek, bi bider aundizkatuko zituzten gure dantza oniritziak, baldin ikusi izan balituzte oen senaera miraritsuak.

        Asko aldiz enzun izan diotet, arako aizebelats erausle txar aietakoai esaten dutela ezik, guziz itxusiak diradela gizon dantzako zeremoniak: batean txapelak janzi, bestean eranzi; bein batzuek besoak altxatu, gero besteak aien azpitik igaro; serbitzalleak, buru utsik, ixill mandatuetan dabilzala, eta onelako milla astokeria.

        Lenago aurkez aurke itzez ixildu izan dituran bezala iraingarri zital oetakoak, orain nai diotet berai, eta beren gisako guziai izkribuz esan ezik, oriek itxu, gor, motel ezjakiñak izana, ez dutela errurik gure dantza aundientsuak, ez eta ere, oek asmatu zituzten euskaldun jakinti maitagarriak.

        Gizon dantza ondroso au zeiñ gogoangarria dan obeki adierazotzeko, nai dizutet azaldu, beraren beste eginbide miraritsu bat ere, zeñarekin menekiatu edo obsekiatzen duten Gipuzkoako erri leñargitiak beren godartarien egunetan, batak bestea.

        Erri leial oek guziak dituzte alkarren artean adiskidetasun mamiak. Batzuek, mendietan bakite edo unio egokideak dituztelako, eta besteak, beren itzkai onkarri edo asunto interesatuetan anaiaturik arkitzen diradelako.

        Ain zuzenki, eta arreta aundiarekin gordakaiatzen dituzte Gipuzkoatarrak beren errietako jostallu egunetan, bakite, eta anaiatasun maitati oek, nola legerik aurrenengoenak.

        Jostallua ospatu edo zelebratzen dan erriko alkate jaunak, zortzi egunez aurretik gaztigatuko dio bere amameru edo alguazillarekin, auzoerriko alkate eranzukidatzen zaionari ezen, igaro deriela pozaldiako egunean beraren etxera bazkaitera, gero arratsaldean, oitura dan bezala plaza agirikoan dantza beakurtsu bat egiteko.

        Deitua dan alkate jauna, atsegin aundiarekin, eta ongi adrezturik, joango da bere lagunaren etxera bazkaitera, eta baldin berak ez badaki dantzan, eramango du dakien bat bere erritik, gelditu ez ditezen plaza agirikoan lotsatan, ala bera, nola jostallua dan erriko alkatea.

        Auzoerritar onek aterako du pozaldiako arratsaldean gizon dantza beakurtsu bat, erri bereko alkate jaunak eskutik laguntzen diolarik, eta eramango diote ari, onen emaztea, baita oni ere, arena, baldin jostallura joana bada. Oitura maitagarri txit oneski au, gaurko egunean ere Gipuzkoako erri leial askok zuzenkiro gordakaiatzen dutena, beraren berri ez dakitenak sinistatu dezaten egiazkoa dana, izendatuko ditut erri banaka batzuek:

        Billafrankan, Santa Ana arratsaldean, lendabiziko dantza egingo du Beasaingo alkateak, eta bigarrena Isasondokoak.

        Beasañen, Loinaz domekaz, aurrenengo egingo du Billafrankakoak, eta bigarrena Lazkaukoak.

        Lazkaun, San Prudenzio egunean, lenengoa Beasaingoak eta bigarrena Olaberrikoak.

        Olaberrian, San Juan Txikiz, aurrenekoa Lazkaukoak eta bigarrena Idiazabalkoak.

        Idiazabalen, San Blas egunean, lenengoa Segurakoak, eta bigarrena Olaberrikoak.

        Seguran, Amabirjina aboztukoz, Idiazabalkoak.

        Ataunen, San Martin egunean, Lazkaukoak.

        Lazkaun, Karmen egunean, Ataungoak.

        Zaldibian, Santa Fedez edo San Bruno egunean, zeña oi dan urriaren seian, Gainzakoak.

        Gainzan, San Migel egunean, Zaldibiakoak; eta bigarrena Baliarraingoak.

        Baliarrañen, Amabirjiña aboztukoz, Gainzakoak.

        Abalzizketan, San Juan egunean, Amezketakoak.

        Amezketan, San Bartolome egunean, Abalzizketakoak.

        Orendañen, Amabirjiña aboztukoz, Alegeriakoak.

        Alegerian, San Juanez, Orendaingoak lenengoa, eta bigarrena Ikaztegietakoak.

        Ikaztegietan, San Lorenzo egunean, aurrenekoa Alegeriakoak eta bigarrena Legorretakoak.

        Legorretan, Aszenzio egunean, lendabizikoa Isasondokoak eta bigarrena Ikaztegietakoak.

        Alzagan, San Migel egunean, Aramakoak.

        Araman, San Martinez, Alzagakoak.

        Isasondon, Amabirjiña aboztukoz, aurrenekoa Billafrankakoak, bigarrena Legorretakoak.

        Erri txiki guzietan gordakaiatzen dituzte oraindikan ere beren aurreragokoetatik artu zituzten oitura gogoangarriak; baña aundietan, zeñetan bear lirakean obekiago irozotu, aspaldi urruñatu zituzten jaioterriko dantza oneskiak, eta autatu, erbesteetakoak, beren iritzian geiagokoak diradelako oek, aiek baño.

        Zer gauza izan diteke egokiagorik eta onesbedagarriagorik done godartarien egunetan auzoerriak, ikusi dezuten moduan, alkar menekiaturik ain benazki maitatzea baño? Eta zer gauza mingarriagorik, bakite edo unio ain elkarkoiak eta itxatsiak puskaturik eta sakabanaturik ikustea baño? Uste det bada nik, biztanleen artean dan aurrenengo gauza dala, bakitea eta anaiatasuna gordakaiatzea, gure asaba maitagarriak erakutsi ziguten bezala.

GAZTE DANTZA

        Gauza jakiña da zarrak egin oi dituzten jostaketak, gazteak irudikatu nai izatea. Eginbide prestu erritarkiak irozotzea zenbat eta dan, oentzako, pozkidatsua eta atsegingarria, anbat eta da aientzako, gozoa eta txit naikidakoa. Beragatik jostallua ospatu edo zelebratzen dan erriko gazteriak, eskañi oi dio beren auzoerrikoari, dantza; eta onek egiten du, guziz esker onean, eta txit modu eztiandiarekin, lenago bere tokiko alkate jauna ikusi duen gisa berberean.

        Gazte dantza onetara eramaten dituzte, nork bere erriko neskatxa gazte maitati aurrenengoak.

        Plazan eseririk, dantza arratsalde gosaritxoa egiteko denboran, erriak ez diote zarrai bezala ateratzen ardorik; bañan leku bereko gazteriak, bai, bere gostuz, agertatzen debala bere prestutasuna, eta gurasoen eginbide ondrosoak irudikatu naia.

        Oitura gozo txit oneski onen bitartez, gazte gaztetanik egiten dituzte auzoerritarrak, alkarren arteko adiskidetasun mamiak ez ezik, anaiatasun txit itxatsi, irmo, iraunkorrak, ere. Zer pozkida, bete, ugaritsua, idukitzen duten zarrak, ikustearekin dabilzala beren errietako gazteak bakite edo unio ain maitagarri maitatian!

ETXEANDRE DANTZA

        Dantza mota oniritzi au da, jostallua bukaturik, auzoerrietako jendea etxeratzean lendabiziko arratsaldean, erri bereko etxeandre prestuak egiten dutena, beren senar maiteai aditzera emateko ezik, gizon arrotzak begira zeudela etzutela nai izan agertu dantzako jakinduria, atsekaberik ez ematearren, ala beren senar oneskiai nola kanpotarren emazteki maitatiai.

        Etxeandre modu eztiaundiko oek, ateratzen dute plaza agirikoan dantza beakursu pozkarri au, beres senar onetsiak eskuetatik dituztela. Eta erritar begirazalleak, ikustearekin beren nagusi ta etxekoandre prestuak dabilzala bakite edo unio ain amatuan, pozkidatzen dirade esan al guzien gañeko atsegintasunean; zeñarekin ematen dioten bukaera gozoa, erriko jostalluari. Gipuzkoako erririk geienetan da oitura, beren tokiko Done godartari edo Santu patroiak, iru egun lerrokoetan doaindutzea, ala ekintza eliztarrakin, nola plaza agiriko jostaketa pozkarri, gaitzik gabekoakin. Beragatik eman oi zioten, nere gazte denboran, laugarren arratsaldean jostalluari, bukaera pozkidatsu bat, esan deran etxeandre dantzarekin, edo bestela jorrai dantza miraritsuarekin; bere tokian ikusiko dezuten bezala.

ESKU DANTZA GALAIENA
BEAR BEZALA EGITEKO IRAKASTEA

        Plazan arkitzen diradenean zaldun gazteren batzuek dantzatu naiean, eta gizon dantza ateratzeko bear ainbat lagun osatzen ez diradela, esaten diote danboliñaki jo dezala esku dantza, eta joaten dira bi galai, neskatxak dauden tokira, txapelak kendurik, arratsalde onak emanda, deitzen dituzte beren eskuetara bi maiteen dituztenak, eta gañerakoak dantza erdira.

        Aurrendariak eman bear dio plazari jira osoa, dantzan asi gabetanik, deituaz dantza erdira neskatxa etorri nai duten guziak. Modu onetan biribillatzen dituenean plazan arkitzen diraden neskatxa dantzatu naikoak, irtengo da plazaren erdira, eta dantzatuko ditu nai dituen ainbat zortziko, baita soñu zarrak ere; baña ezin dantzatuko du ez dantzaren asierako soñua, eta ez andreen deieko edo kontrapasik. Aspertzen danean edo nai duenean joko du eskuakin txalo txalo, baita danboliñak ere deia, azkendaria, aurreronz jirarik dantzatu derin. Onek bere bat joko du txalo txalo, nai debanean, baita danboliñak ere deia, nor bere lekuetan jarririk bukatu dezaten dantza.

        Esku dantza au, esan deran bezala, ateratzen dute bi galaik, neskatxa askorekin, eta berera lendabizi sartutzen dan mutillak, joan bear du aurrendariak darabillen neskatxaren urrenekoaren eskura, bigarren dijoanak berriz, azkenekoak darabillenaren aldamenekoagana. Geroztik, joan diteke edozein, berak naien duen argana, eta neskatxak ezin ukatuko dio eskurik, etsairik aundienari ere, zergatik plazara irtenik dabillen nor baño nor joango zaion irrikaturik.

        Dantza onetan dabilzan neskatxa guziak, gizonezkoz ornitu ditezen artean, ezin eraman dezake iñork beste neskatxak dantzara; baña geroztik bai, edozeñek nai duena.

        Gizon dantzaetan bezala ez da esku dantzaetan egon bearrik, saltokako zortzikoen itxoroten, dantzatzen asitzeko; ekin dakioke bada edozein, gogoak dionean.

        Dantza au bukatzean ez da alkate soñu bearrik neskatxak beren tokietara eramateko, gizon dantzan bezala.

ESKU DANTZA NESKATXENA
NOLA EGIN IRAKASTEA

        Neskatxa ongi dantzan dakienen bat edo beste arkitzen danean plazan, bere dantzako jakinduria agertu naikoa, gaztigatuko dio danboliñari jo dezala esku dantzaren soñua, eta onek zortziko bera asitzean, artuko ditu eskutik bera dagoen tokian arkitzen diraden lagun guziak, eta emango dio plazari jira osoa, dantzatzen asi gabetanik, deitutzen dituela beste neskatxa an dauden jostaldiatu naikoak, dantzaren erdira.

        Modu onetan biribillatzen dituenean, bere lagun dantzatu naiko guziak, irtengo da plazaren erdira, eta dantzatuko ditu nai dituen ainbat zortziko, baita soñu zarrak ere baldin badakizki, baña ez andreen deieko soñurik, eta dantzaren asierakorik.

        Esku dantza oetan ez da egiten zubirik, gizon ta andre dantzaetan bezala; zergatik, ala, dantza aurrena darabillen galaia nola neskatxa berak, ibilten diraden —esan deran bezala— plazaren jira guzian deika dantzara sartu nai dutenai, eta gisa onetan, beren aurkezean datozenai ezin egin dakiotekean bigarren aldian, bertikuste edo errebistarik.

        Saltokako zorzikoak asi artean, ezin joan dakioke dantza aurrena darabillen neskatxari, eskura, gizonezkorik; zergatik txit itxuski dan neskatxa dantzari ark bere gaitasun edo abilidadeak agertu ditzan artean, gizonezkoak eskua kendurik galeragitea.

        Asko aldiz ikusi izan det nik, ederki dantzatzen duten neskatxai, plazara dantzarekin irten bezin laister, mutill ezjakin lotsagabeak eskua kendurik, atsekabeturik utzitzen, ala dantza darabillen neskatxa, nola begiratzalle guziak; beragatik, onelakorik gertatzean, ez dio neskatxak eskurik eman bear, alik eta saltokako zortzikoak asi arteraño.

        Soñu pozkarri oek asitzean joan dakioke neskatxari eskura, mutill edo gizon, dantzan ongi dakiena, baña ez bestelakorik, zergatik gauza egokia ez dan, dantzari on eta ederrari, moldakaitz ezjakin batek eskua kentzea.

        Edozein gizonezko joaten danean aurrena dabillen neskatxagana, bear dio oni, txapela kendurik, emekitxo eskatu eskua, eta ezin ukatuko dio, baldin bear dan denboran joaten bazaio.

        Gizonezko onen urrena dantza artara dijoan beste edozein, onen kidekok, joan bear du azken eskua darabillen neskatxagana, eta eskatu berari eskua, lenago esan deran moduan.

        Oen ondoren lenengo dijoatzen beste gizonezko biak, joan bear dute: batak, aurren eskuko neskatxaren urrenekoagana, eta besteak, azken eskukoaren aldamenekoagana. Geroztikoak, sartu ditezke berak naien dituztenetara, besteak bezala agurrak egiñik nork bereari; eta ezin ukatuko dio neskatxak eskurik, esanik daukadan bezala.

        Dantzara sartu bezain laister, asi diteke dantzatzen, nai duena, esku dantza oetan, baña ibilli bear dute guziak modu eztiaundiarekin, zilipurdika eta albo joka gabetanik; zergatik txit itxuski dan plaza agiriko batean zatarkeria mota oenik egitea.

        Ez da txit urte anitz, usario likits iraingarri gaizto au Gipuzkoako plaza beakurtsuetan sartu digutela, lenago izendatu ditudan txoriburu puztu dollor ezjakiñak; ez bestegatik, ez bada, berak ez dakiten gauzari ixeka eta urruña egin nairik, gure oitura gogoangarriak betiko galtzea ereikatzen dutelako.

        Dantzan ongi dakiena, ez da beñere asiko aztalka ta puzka batari bulza, besteari erkoro, izulamilka, astoak udaberrian zaldalea iragazten oi dabilzan bezala; baizikan egingo ditu bere alegiñ guzi guziak, nondik eta nola ederkiena dantzatuko duen, eta zer gisatan ongiena argitu edo luziturik, begiratzalleai atsegiñik geiena zerekin emango ote dien.

Danboliñai irakastea, esku dantzai
soñua nola jo bear dioten

        Esku dantza irtetean, jo bear ditu danboliñak asierako zortziko txit ezagun, leun, garbi, denbora onetarako anziñako gure guraso jakintiak jarri izan zituztenak, ikusiko dituzuten bezala musikan ezarririk, beren tokietan.

        Oen ondoren joko ditu saltokako zortzikoak, baita soñu zarrak ere, baldin dantzariak eskatzen badiozka. Dantzariak txalo txalo egitean, bear du danbolihak deia jo, gizon dantzaetan bezala, baña ez alkate soñurik, neskatxak beren tokietara eramateko.

EDATE EDO KARRIKA DANTZA

        Dantza mota au egiten da errietako Done godartari edo Santu patroien egunetan, baita ere diakinde edo funzio aundiak dituztenean, arako, gizon prestu goienengoak beren etxeandre oniritziakin dantzara irteten diradenetan, eta ez bestetan.

        Edate dantza gogoangarri au egiteko eta beraren soñu banaita edo partikularra jotzeko bear du agindu alkate jaunak, eta ez bestek; zergatik soñu au jotzearekin egiten zaion txit horore aundia dantza darabillenari, eskañitzen diolako erri leñargitiak, jaun prestu ari bere dantzako lagun guziakin batean, galantiazko arratsalde gosaritxo edo errefreskoa. Beragatik agintzen du alkate jaunak soñu au jotzeko, eta ez dantza darabillenak.

Dantza onen senaera edo signifikazioa

        Dantza atsegingarri au, edateko soñu pozkidatsua asi bezain laister, irteten da karrika guziak barrena ojuz ta irrinzika, saltoka eta gora oñka edo brinkoka, aditzera ematen diotelarik erri leial ari, guztiz asko naikidatu dutena beraren prestutasunezko eskañia. Esan al guzien gañeko pozkida ornitua agertuaz ibilten dira etxe-atari guzietan, gizon ta andre, galai ta neskatx jostati oek, pozkarritzen dituztelarik, arako, plaza agirikora ezin irtenik erakai edo motibo egiazkoakin beren etxeetan gelditu izan oi diraden aiei.

        Badakigu ziertoro nola asko eta asko egon oi diraden plazara atera gabetanik beren etxeetan: batzuek dulo edo lutoak dituztelako, besteak beren adiñ edo edadean txit aurreratuak daudelako; onelako, eri arkitzen dalako; alakok atsekaberen bat izan duela...

        Gertaera oen guzien berri ongi jakiñik gure asaba maitagarriak jarri zuten oitura miraritsu au bere soñu ezagunarekin, zeña enzutean, txit gutxi gelditzen diraden Gipuzkoan, arrastaka bederik, leioetara irten gabe. Modu onetan gozaeragiten diezate bada obei, atsegiñezko pozkida ornituak, beren anaia maite jostatiai.

        Egiazki, nor izango da ain sorra eta mukerra pozkidatuko ez dana ikustearekin bere anaia maitatiak joan zaiozkala etxe-atarira jostaldiatzera, oroiturik artzaz, eta jakiñik arkitzen dana plazara ezin irten ditekean gisan?

        Bai nere erritar maiteak. Zuek uste dezuten baño eginbide prestuagoa, eta arrigarriagoa da, dantza gogoangarri onen senaera edo signifikazioa.

        Begira ezazute oarrez eta artezaz, oitura edo usario maitagarri au jarri zuten gure asaba oneskietara, baita ere gaurko eguneko dantza berriak, gela itxietan gabaz egiten dituztenetara; eta ikusiko dezute argiroki, batzuetatik besteetara dagoen banaita edo diferenzia ikaragarria.

        Aiek etziran betetzen, ez eta ere gelditzen plaza agirikoan, beren buruak eta ikustera joaten ziraden guziak pozkidatzearekin; baizikan naikidatzen zuten, oraindik etxeetan zeuden guzi guziak atsegiñgarriztu zitezen ere. Eta oek berriz, jartzen dituzte dantza egiten dan atean gudari edo soldaduak, beren eskupeta, baioneta, eta alfajeakin, ez iñori uzteko an sartzen, baldin ez badaramazki txartela, eta soñeko modakoak.

        Ikusirik eginbide oek biak, bata bestearen ain urruti daudenak, zein euskaldun izango da kupidaturik, biotza negarrez erdiratuko ez duena, oroitzean bere asaba maitagarrien prestutasunaz, eta beren erritarrai agertzen ziezaten amodiozko naitasun irazekiaz? Eta denbora berean, nor suak eta garrak artuko ez du, ikustearekin, gaurko eguneko anaia bere berekiak egiten dituzten dantzaetara sartutzea ez ezik, begira egotea ere debekatzen dutena? Ha uanditu gizagaxoak! Ez dek ez zuen zañetan arkitzen, euskaldunen arrazako odolen piskarik ere. Euskaldunen griña beti izan dek, egunaz, plaza agirikoetan, erri guzia pozkidatzea gaitzik gabeko jostaketa ondrosoakin; eta zuena berriz, gabaz, gela itxietan, zerok bestek ongi ez derizkion zatarkeri nazkagarriak egiñaz, guzion egille aundia iraindutzea.

EZPATA DANTZA

        Ezpata dantza gogoangarri au da, denbora guzietan beti Gipuzkoatarrak txit maite izan ta izango dutena; zeñarekin menekiatu edo obsekiatzen ditugun, ala geren errietako batzartar jaunak nola orube edo suelo maitagarri onetan, egiteko aundietara, anitz bider igaro izan diraden Españiako gizon goienengoak, eta era guzietan beti biotzetik maitatu ditugun Erregeak. Baita munduko errege guzien gañekoa dan egiazko gure Jaungoiko Jauna ere, Gorpuz egunetan donesoaita edo prozesiora ateratzen dutenean.

        Dantza ondroso, pozkarri, au, anbesteraño sartu izan zaie gogotan berarekin menekiatu edo obsekiatu ditugun Españiako gizon goienengo jakintiai, non andizkaturik, igo izan diguten goienengo mallara, argitaratu dituzten kondaira edo historia gogoangarri anitzetan.

        Gauza jakiña da, gizon aurrenengo oek ikusten dituztena egun guzietan, dantzari ederragoak eta egokiagoak, azitetxe edo seminarioeran maisu jakintsunakin, diru askoren kostuz, ikasten duten aietakoak, baña ala ere, gizon zentzutsu eta ekai onakikoak diraden bezala, argitaratu nai izan diote mundu osoari, nola Gipuzkoan edozein persona andigitar igarotzean, errietako alkateak deitu bezain laister, irteten diradela, nekatzalle eta bestelako langille prestuetatik, bat ezpata dantzari, ongi dantzatzen dutenak eta egoki janziak, inongo maisurekin ordurik igaro bagekoak izan arren.

        Guretzat beti gozatsua eta atsegingarria dan dantza gogoangarri au, arreta aundiarekin gordakaiatu ta oarrez erakutsirik utzi izan ziguten gure asaba maitagarriak, aditzera ematen digutelarik berarekin argiro, nola etsai arrotz kaltarkiak urbiltzean, Gipuzkoatar sendagaill edo balore aundikoak, beren buruz, aitarren seme alkargana baturik irten oi ziraden, ezpata luzeak artuta, atabal danboliñakin, oen soñu pozkarrian dantzatuaz gaizkille txarrai astinaldia onak emanik, berak lenbaitlen erritik kanpora botatzeko pozean. Baita biraldu ere, etorri izan diraden era guzietan ala ere, arin, eta larri aski, berriz etorteko gogoak ongitxo kendurik!

        Ezpata dantzaren mugida guziak daude esanaz nola eta zein azkar peleatu oi ziraden gure aurrekoak beren etsaien kontra, baita ere, garaitu ondoan zer gisatan emakintzatu edo entregatu oi zioten beren nagusiari kanpo lokabetua edo libratua, igaro zedin beldur gabetanik toki berean.

        Nere gazte denboran Gipuzkoako erri guzietan egin oi zan ezpata dantza, Korputz egunetan, eta Done godartari edo Santu patroienetan. Beragatik oi zekiten ain ongi dantzatzen. Baño orain ainbesteraño aurkitzen da aztua eta naspillatua, non ezin asmatu duten erdietan, ez zubi bat nola egin, eta ez ezpatak zein eskutan artu ere. Gabetasun ain aundi au zertatik datorkioten oarketu deralako, nai det ifini emen irakastea edo instrukzioa, egin dezaten lenago bezin aixa eta egoki.

Ezpata dantzariai, irakastea

        Ezpata dantzariak bear dute beren buruzaria edo kapitana, eta ez du onek ezpata bearrik. Azkendariak bear dituzte txiki biña, erraz erabilli al ditzaketeenak, baita mokones edo pañuelo txuri txikiko biña ere, ezpatak eskuetan artutzeko. Beste gañerako dantzari guziak bear dute, ezpata luze bana.

        Lagun gutxi batutzen diraden errietan, jarri oi dira bi lerrotan, baita irutan ere; baña egokiena da lautan jartzea, modu onetan:

Buruzaria

        Pedro        Martin        Agustin        Joakin

        Juan        Bernardo        Fermin        Andres

        Domingo        Matias        Inazio        Simon

        Antonio        Franzisko        Tomas        Mateo

        &c.        &c.        &c.        &c.

        &c.        &c.        &c.        &c.

        Guziak artu bear dituzte nork bere ezpatak eskuiko eskuetan, eta ondorengo lagunenak, punta aldetik, ezkerrekoetan.

        Buruzariak artu bear ditu eskuiko eskuan, Agustiñekin Joakiñen ezpatak punta aldetik, eta bere bat ezkerrekoan, Pedrorekin Martiñena.

        Zubia egin bear dan era guzietan, buruzariak altxatu bear ditu beso biak buruaz goiti, eta ezpatak esku batetik bestera aldairaturik, jarri bear du dantzarietara begira; baita igaro ere lau lerroen erdi erditik, besoak al duen goratuena dauzkala, azkendariak dauden tokiraño.

        Lendabiziko lerrokoak, zeña diraden Pedro dagoen tokikoak, igaro bear dute modu onetan:

        Pedrok altxatu bear du eskuiko besoa buruaz goiti, eta igaro bear du kanpoko aldera begira, ezkerrerontz, burua sartutzen debala bere eskuiko besoaren gañetik eta ezpataren azpitik.

        Juanek bere bat altxatu bear du eskuiko besoa buruaz goiti, eta igaro bear du beso onen eta bere ezpataren azpitik, eskuirontz, eta barrura begira.

        Domingok egin bear du Pedrok bezala.

        Antoniok, Juanek bezala. Oben ondorengo guziak ere gisa berberean igaro bear dute, batak alde batera eta besteak bestera.

        Bigarren endanakoak, zeña diraden Martin dagoen tokikoak, igaro bear dute, modu onetan:

        Martiñek altxatu bear du eskuiko besoa buruaz goiti, eta igaro bear du, beso onen eta bere ezpataren azpitik burua sartutzen debala eskuirontz.

        Bernardok altxatu bear du eskuiko besoa, eta igaro ezkerrerontz, burua sartutzen debala beso onen gañetik, eta ezpataren azpitik.

        Matiasek egin bear du Martiñek bezala.

        Franziskok Bernardok bezala, bere bat oen ondorengo guziak ere batak alde batera eta besteak bestera.

        Irugarren endanakoak, zeña diraden Agustin dagoen tokikoak, onela:

                Agustiñek, Pedrok bezala.

                Fermiñek, Juanek bezala.

                Inaziok, Domingok bezala.

                Tomasek, Antoniok bezala.

        Laugarren endanakoak, gisa onetan:

                Joakiñek, Martiñek bezala.

                Andresek, Bernardok bezala.

                Simonek, Matiasek bezala.

                Mateok, Franziskok bezala.

Zubi au noiz eta nola egin bear dan
irakastea

        Buruzaria, lenago esan deran bezala, esku batetik bestera ezpatak aldairaturik jarten danean, dantzarietara begira igaro bear dute alkarrekin, erakutsi deran modu berean, lau endanaetakoak:

        Lendabiziko daudenak, zeña diraden Pedro, Martin, Agustin eta Joakin.

        Obek igarotzean, Juan, Bemardo, Fermin eta Andres.

        Oben ondorean, Domingo, Matias, Inazio eta Simon.

        Gero, Antonio, Franzisko, Tomas eta Mateo, &c. &c.

        Dantzatu bear duten toki guzietan, egin bear dira iru zubi: obetatik bi, dantzatzen asi baño lenago, eta irugarrena, dantza aldia egin bezin laister. Lendabiziko zubia da azkendariak dantzatzera aurrerontz igarotzeko; bigarrena, buruzaria azkendarietara begira jarririk dantzatzeko; eta irugarrena, azkendariak beren leneko tokira joateko.

        Beste zubi mota bat ere egin bear da, alkate jauna bere lagun batzartarrakin Elizan, eta Erriko etxean sartutzeko denboretan, modu onetan:

        Batzartar edo kapitular jaunai Elizara laguntzeko denboran, buruzariak joan bear du bere dantzari guziakin Elizako ateraño, eta lenago erakutsi deran bezalako zubi bat egiñik jarri bear du jaun prestu oietara begira, utzitzen dituela eskuetatik, Martiñen, Agustiñen eta Joakiñen ezpatak, eta ez Pedrorenak.

        Pedrok orduan igaro bear du, lenagoko zubietan bezala, eta jarri bear du buruzariaren aurkez aurke, bien erdian utzitzen dutela batzartar jaunak, igarotzeko dinbat toki.

        Juanek jarri bear du buruzari edo kapitanaren aldamenean, ezpataren azpitik lenagoko zubietan bezala, igaro gabetanik, zuzen zuzen.

        Domingok jarri bear du Pedroren ondoan, au bezala igarorik, bere eskuiko besoaren gañetik eta ezpataren azpitik burua sartzen duela.

        Antoniok jarri bear du Juanen ondoan, au bezala, batere igaro gabetanik ezpataren azpitik. Itz batean, Pedro dagoen aldera dijotzen guziak, egin bear dute Pedrok bezala, eta Juan dagoen aldera dijotzenak, Juanek bezala.

        Buruzariak ezpatak utzi bezein laister, Martiñek bere endana guziarekin joan bear du Pedroren endanan azkenengo dagoenagana, zeñari eman bear dion bere ezpataren punta, lenago buruzariari bezala, eta ekin igarotzeari, esan deran moduan. Agustiñek bere endana guziarekin orobat joan bear du, Martiñen endanan azkenengo dagoenagana eta oni eman bere ezpataren punta, eta asi igarotzen.

        Joakiñek gisa berean joan bear du bere endana guziarekin Agustiñen endanan azkenengo dagoenagana eta oni eman bere ezpataren punta, eta ekin igarotzeari.

        Modu onetan jarririk, guziak igarotzean, gelditzen dira ezpatak gurutzeraka buruaz goiti dituztela, eta jaun prestuak Elizara igarotzeko bidea, erdi erdian utzitzen dutela.

        Buruzariari gelditzen zaio eskuiko eskua lokabe edo libre, jaun aiei agur egiteko zubiaren sarreran, eta irteeran Elizako ate nagusiaren ondo ondoan egongo dira lau azkendariak, alde bakoitzetik biña, agur egiteko jaun prestuai ezpatakin, zubiaren bukaeran eta Elizarako sarreran. Bere bat egin bear dute zubi mota au, Erriko etxera batzartar jauna sartutzeko denboran.

        Gorputz egunetan egiazko gure Jaungoiko bakarra donesoaita edo prozesiora irtetean, buruzariak egon bear du Elizako atean, lau azkendariak aurretik dituela, eta eztu dantzan asi bear iñork, alik eta Jaun andi au Elizako atera iritxi artean, baña bai danboliñak soñua jo lenagotik.

        Guzion egille goienengo au Elizako atera etortean, danboliñak jo bear du deia, eta dantzariak dei onen irugarren puntuan muriska edo kabriola egiñik, laugarrenean bear dute belaunikatu eta punturik galdu gabe altxaturik, zortzikoa dantzatu; baita ezpatak erabilli ere, eta azkeneko deiean belaunikatu, aurrenekoan bezala.

        Au bera egin bear dute karrikan ifinten dituzten altareetan; baita Elizan sartutzean ere. Jaun aundi onen aurrean dantzatzen duten guzian, ez dute beñere muriska edo kabriola jirakorik egin bear, zergatik txit itxuski dan atze aldea jiratzea, ezer ezetik sortu ginduzen, eta betiko zoriona guretzat bere odolaren gostuz irabazi zue aita maitagarriari.

Zubi oek egiten, laister eta erraz
erakusteko irakastea edo instruzioa

        Buruzariak ifini bear ditu ezpata dantzariak ongi begiraturik, beresitutzen dituela galairik egokienak bazter bietako endanaetan ifintzeko, eta txiki ta maiskar aurkienak, erdiko bietarako.

        Lau endanak onela zuzentzean, bat osoa kendu bear du beste iruretatik, eta erakutsi bear dio ari, obek begira daudela. Ark ongi ikastean, besteari; eta oni erakustean, orobat urrengoai ene. Modu onetan bi orduz ikasten dutena ez dute egun bian ere ikasiko, lau endanak batean daudela.

Danboliñai irakastea edo instruzioa
ezpata dantza nola jo

        Ezpata dantzariak Erriko etxetik irtetean jotzen da, benaren zortziko txit ezagun bat, gizon dantzaren asierako soñuan bezala arratza jotzen debala. Zortziko onetatik igarotzen da ezpata dantzako soñura, zeñak dituen iru zati edo parte, seiña puntukoak edo konpasekoak.

        Dantzatu bear duten toki guzietan, buruzariak bigarren zubia egitean, jo bear du danboliñak deia. Dei onen ondoren, zortzikoa. Zortziko onen azkenengo lau puntuetan, deia, eta urrena zortziko bera estu edo sarriago ezpatak erabiltzeko, zeñaren azkenengo lau puntuetan deia jorik, asiko duen berriro ezpata dantzako soñua.

        Dantzari obek dabiltzan denbora guzian, eztu jo bear zortziko berririk, baizikan ezpata dantza berarenak, zergatik txit itxuski ematen duen dantza zarrak soñu berriarekin, eta ez dan ezagutzen ain ongi, nola bere soñutik, edozein dantza mota ere. Donostiako Latierro danboliñak jotzen du ederki ezpata dantzarien soñua, eta nai duenak ongi jakin, ikastea dauka beragandik, baldin ez badu musikan jartzen derana ongi endeglatu edo konprenditzen.

        Ez da oraindik bi urte, ikusi derala txit sona andikotzat Gipuzkoan daukaten danbolin bat, ezpata dantzarien soñua jotzen, obeki esango nuke naspillatutzen, zeña ez aditzeagatik itxitzen nituen belarriak. Baña ala ere, ainbesteraño eritu ninduten aren txilibituko arabaki itxusiak eta arratzaren golpe modugabekoak, non esan izan nion berari, lotsa gaizto gal zekiola, izanik ain sona aundiko danboliña baldin ez bazekien nola jo ezpata dantzarien soñua. Eranzun ziran ezik, egiazki, etzuela gogorik ez ikasteko, eta ez jotzeko, soñu zar oetakorik batere. Aditu zituen nigandik, eta beste askogandik, egiak, zeña oroituko dan au irakurtean, baldin artara jarten bada.

        Badakit Gipuzkoako erri batean ibilli diradena ezpata dantzari zar jakintsunak, guziz atsekabeturik danbolin aundi obetako batekin, azkenengo gure Erregiña maitagarria igaro danean, inolako moduz ere ezin adierazorik soñua nola jo bear duen. Orra zenbateraño dan danbolin aundi oen jakinduria. Zer da ansi ordea —esango dute—, baldin balsak, kontradantzak, bolerak eta minuetak, txit asko eta guziz ongi jotzen baditugu? Onelako danboliñak aienatu bear ginituzke akelarra, toki bereko jendella naspillatuari, beren gisako soñuak jotzera, eta gure errian ifini, dantza eta dantzariai egokidatzen zaiozkatenak, bear bezala jotzen dakitenak.

        Ez det esaten nik, ez eta nai ere esan, erbesteetako soñu motak ez ikasteko eta ez jotzeko, baña bai gure jaioterrikoak gordakaiatzeko, onetsirik eta maitaro arturik. Ez al dute uste uanditu puztu oek lotsagarrizkoren batzuek diradela gure soñu zar gozoak? Ha ezjakin gaxoak! Zuek baño zentzu obeko semerik izan ez balu gure ama Gipuzkoak, etzuen artuko ainbeste atsegin, pozkida, eta horore bere egunetan, nola denbora guzietan eta beti artu izan dituen, beren jaioterriko usario gogoangarriak, naitasun andiarekin, txit maitaro irozotu izan dituzten ume leial aietatik.

BROKEL DANTZA

        Brokel dantza egin oi dute Gipuzkoako erri bikaiñ aurkietan, lau edo bost urtertik beste ainbeste denboraren burura; zergatik txit gostu andia duen, ala dantzarientzat, nola errientzako, urte guzietan egitera ezkeroz. Dantza mota au bear bezala ikasirik plaza agirikora irteteko, gutxienean igaro bear dituzte dantzariak 20 egun maisu on batekin, eta danboliñarekin beste 8, baldin au errian bertakoa ez bada.

        Dantza onetarako bear dira 12 lagun, eta buruzaria edo kapitana 13 garren, errian aurki al ditezkean galairik galantenak, eta egokienak. Janzi berdin berdiñak bear dituzte 12 dantzariak, eta oen gain gañekoa buruzariak.

        Brokel dantza ikasten asitzen diradenetik, alik eta bukatu artean, obeditu bear diote buruzariari, beste amabiak alkate bati bezin ongi: ala soñekoen gañean, nola beste edozein gauza, dantzari dagozkionetan. Plazara irten bear dutenetik 8 egunez lenago, erakarri bear ditu buruzariak bere aurrera 12 dantzarien soñekoak, eta berdin berdin ifini guziak, beren aurkezean, batak baño besteak apainduria geiago plazara eraman ez dezan. Baita ere, soñeko oek gorde bear ditu buruzariak bere giltzaren azpian, dantzatu bear duten goizeraño, eta orduan guziak janzierazo etxe batean, eta bera begira arkitzen dala. Buruzariak au egin gabez, gertatu izan dira txit aserre gogor portitzak, eta oker andi gaiztoak, dantzarien artean.

        Brokel dantzari oek, nola izan oi diraden errietan aurki al ditezkean galairik autatuenak, eta egokienak, gauza jakiña da izan oi dituztena nork bere txatxantxo maiteak. Beragatik, brokel dantza ikasteko asmoa artu bezin laister esaten dio nork bere adiskide mamiari zer ames duen.

        Txatxantxo obek pozkidaz beterik eranzun oi diote, zeñek bere maitatzalleari, berak billatuko diozkala soñekoak atsegin guziarekin, baita apaindu ere dantzara irten bear duen goizean, eta txit damu izango lukeala baldin beste tokitan janziko baliz. Zaldun gazte oben naitasunik andiena da nork bere maitearen abotik au aditzea: beragatik ematen dio itza, aren esku biguñaz apaindurik irtengo dala plazara.

        Txatxantxo apaintzalle obek bata bestearen leiean ibilten dira, nork bere gaiaia nondik eta nola egokiena ta txukinkiena jantzirik aterako ote duen Biribillatzen dituzte ixilka, errian ta kanpoan aurki al ditzaketekeen soñekorik ederrenak, eta dantzatu bear duten goizean al duten geitia edo luxorik aundienarekin apaindurik biralduko dituzte esanaz, begira dutela baldin gutxitzen badute jantzi aietatik batere, eta ezpadira plazara gisa ber berean irteten

        Zenbat dantzari, ainbeste eskutatik apaindutako zaldun gazte obek, alkargana batutzean, gauza jakiña da ekarriko dituztena batak baño besteak soñeko ederragoak eta aberastasun geiagokoak: orduan dira oben artean kontuak. eta txipiritonak.

        Gutxiena apaindurik dauden aiek esaten dute, jantzi berdiñakin guziak irten bear dutela. Berriz, ederkiena ta aberatsena apaindurik aurkitzen diradenak eranzuten dute, ez dutela gutxituko batere beren soñekoetatik. Egiazki, lenago jarriko lirake beren biziak galtzera ezen ez nork bere txatxantxoari atsekaberik ematera.

        Onetatik sortutzen dira, lenago begiko ninia bezin alkar maite zuten zaldun gazteen artean, borrokak, makilkak eta eriotzak. Gertatu naiz ni onelako aserre gaiztoak ikusten; baita dantzariak plazara irten gabe geldi erazotzen ere, oker andiagoak ondoreatutzeko. Geroztik, brokel dantzariak atera ditudanetan, egin izandu det, orain erakutsi derana berbera; beragatik nai izan dizutet argitaratu, jakiñaren gañean egon zaitezten, dantza mota au egiten dezuten denboretan.

Brokel dantzaren aldairak edo mudanzak

        1. Boastitzea edo paseoa.

        2. Agurra edo erreberenzia.

        3. Makilla txikiakikoa.

        4. Zortziko, lau aldeetakoa.

        5. Brokel makillena.

        6. Zortziko 40 muriska edo kabriolakoa

        7. Makilla andiakikoa.

        8. Billanzikoa.

        9. Zinta dantza.

        Nere gazte denboran bedaratzi aldaira edo mudantza obek egin oi ziran dantza mota onetan. Baña orain, nola Gipuzkoako zaldun gazte, argi, askok, ikasi dituzten azitetxe edo seminarioetan, kontra dantza ta beste aldaira gisa anitz, obek sartu dituzte brokel dantzan guziz egokitasun andian, eta txit txukinkiro. Beragatik maitatu bear ditugu gureak balirake bezala, zeñean dantza mota oni bere onetsiak bezala darraiozkan, eta bidez edertzen, galantzen, eta ubaritzen duten.

        Azalaingo nagusi jaun D. Angel de Larretak guziz esker andiak eta anitz onkai ditu brokel dantzaren gañean, zergatik txit ederturik, guztiz asko ubaritu duen bera, lenagoko aldaira zarrak maitatzen dituela, zenbait erausle ezjakiñek bezala ixukaturik urruñatu gabe.

        Badakit Gipuzkoako erri txikitxo batean dabiltzana iru edo lau urte onetan, dantza eta dantzariakin guztiz arazo aundietan, zeruatik erbesteetako dantza zerrenda batzuek irabioturik gañez eragiten diezatelako ustean, auzoerrietan egin oi diraden jostaketa gogoangarri guziai. Ain arro dabiltz, aiñ dira beren buru, eta aiñ uandituak daude, non diruditen ez daukatela ezertan, ez beren jaioterriko dantza motarik, ez soñu eta danbolinik, eta ez janzi gisarik.

        Beren erriko Done godartari edo Santu patroiaren egunean, irteten dira plaza agirikora, iñauteria baliz bezala: erriko danboliña urruñaturik, leku bereko gaztenak, turuntakin, zerrebetak eta oei dagozkioten beste oslankaiak joaz —beren gisako dantzariakin turkiatarrak irudikatuaz, ala janzian nola gañerako jostaketa guzietan—, ustez ezen, egiten dituztela guzizko gauza ikusgarri geiegikoren batzuek, eta ez dagoela Gipuzkoan berai alderatu al lekiotekeanik.

        Egiazko esangia bat bada: itxuen errian okerra alkate. Erri txiki onetako joistallura biltzarkidatzen dan jendeak, ainbeste ezagutzen ditu bada turkiatarren dantza motak, soñuak, eta janziak, nola itxuak alkate okerra. Gauza anditzat egiten dituzten zeremonia iñauteriar oriekin, eman nai dute aditzera ezik, urrutietako gaitasun txit me, goi, diradenetan guztiz jakintsun daudela, naiz beren etxekoetan batere ez dezatela izan ezagumenen piskarik, azaletik bedere.

        Edozein erritan diakinde edo funzio bat ospatu bear danean, uste det nik, erri aren hororerik andiena dala, toki bereko usarioak irudikatzea, ala janzian, nola beste gañerako zeremonia guzietan, eta batez ere beren Done godartarien egunetan.

        Egun señale oetan, erriko jendearen beakarri edo objetorik aurrenengoa da, ekintza eliztarrak al ditekean otsandikoenak edo solemnidaderik geienekoenak egitea. Egiazki, ala egiten ere dituzte. Zer izango da bada gauza desegokiagorik, aiñ ekintza donedatiak, edo ofizio relijiosoak elizan ospatu ondoan, plaza agirikora irtenik turkiatarren jostaketa itxusiak irudikatzea baño? Eta, zer litzake baldin geren errian onestasun andiagokoak eta pozkarriagoak ez baginituzke? Baldin gure asaba maitagarriak begira aurkituko balirake, beren seme beekoak ikusten dituztela plaza agirikoan, neskatxakin laztanka dantzatzen dabiltzala, bigarren aldian illko lirake beste miñ gabetanik.

        Lenago esanik daukadan bezala, Jaungoikoaren seme bakarra gizon eginik, gu bekatutik lokabetzera mundura etorri baño lenagoko denbora haietan ere, Gipuzkoatarrak, ez neskatxakin dantzan laztanka ezik, eskuakin bakarrik alkarri ukitzearekin beren egille andia iraindu zezaten beldurrez, mokonesak edo pañueloak emanik dantzatu oi ziraden.

        Usario aiñ donedati edo relijioso au, gaurko egunean ere zuzenkiro gordakatzen da Gipuzkoako erri txikietan.

        Jakiñaren gañean egon ditezke bada, erbesteetako dantza itxusi oriek irudikatu nai dituzten guziak ezik, naiago dutela Gipuzkoatarrak, bi edo iru txoriburuz ez besteak, ikusi beren jaioterriko dantza onintzi bat danboliñaren soñuan, ezen ez, eun milla dantza mota arrotz, beren gisako milloi bat soñularirekin, erbestearrak irudikatzea edo imitatzea, iñauterietan zamorroturik egin oi dana da, eta Done godartarien edo Santu patroien egunetan, geren asaba maitagarriak.

PORDON DANTZA

        Pordon dantza da Gipuzkoatarrai guzizko horore andiak egiten dizkiguna. Tolosako erri leñargitiak, San Juan bere godartariaren edo patroiaren egunean, urte guzietan egin oi du dantza maitagari au, arako, Beotibarren orain bosteun urte, gure asaba sendagailla edo balore aundikoak irabazi zuten batalla gogangarriaren oroipenerako. Batalla au izanik ain izendatua eta sonaera aundikoa, Españiako kondairatzalle edo historiadore askok egiten dute beraren oroitza, ala lenagoko zarrak, nola oraingo berriak, eta zergatik eman oi zaion sinismen geiago zarraren itzkribua egiazkotzat argitaratzen deban gaztearenari, esan bear dizutet nola mintzo diran, lenago izendaturik daukadan Españiako kondaira edo historiaren 164 garren orrian. Esaten dute onela:

        Berastegiko ibaiaren ondoan gertatu zan Nafarren desegindea Gipuzkoarretatik, Beotibarko batalla deitzen dan artan, zeña eman zan 1321 garren urteko agorraren 19an. Vizconde de Anay D. Ponce de Morentana edo Morentain Nafarroako Erondea edo Gobernadorea, bekaizturik, Gipuzkoatarrak artu ziotelako Gorritiko Gaztelua, naidartu edo resolbitu zuen kalte au mendekatzea, eta irten zan bere troparekin Iruñetik esan dan urteko agorrillaren 13an. Gipuzkoara eldu bezain laster asi zan, Tolosara jaisten dan bide inguruko lurrak solldutzen, erre zuen Berastegiko erria, zeñaren elizan egin zan eidergiderik edo desakatorik asko, esaten du Garibaik; baña iritsi zanean Beotibarra, larunbat egunarekin, ill beraren 19an, Gipuzkoatarrak irten ziran bidera, Gil Lopez de Oñez jendatzearen agintari zutela, urratu zuten Nafarren godaurkea edo banguardia, beartzen zituztelarik lotsagarrizko igesdea bat egitera guziz urdurikeri andian, kaltarraitu edo persegitu zituzten, eta iristean izandu zan eriote geiagokoa, eta galkera ikaragarria.

        Gaztelako, Aragoiko eta Nafarroako kondairazalleak edo historiadoreak egin zuten garaipen ain señalatu onen aitamena; eta Gipuzkoako jaiotarrak, beti iraun zedin garaitondo au, kantatu zuten beren itzkuntzan esangia lototsa edo adajio rimado au, zeña erabeztatu zuen Argote Garibaik, eta maisu Sarmientos istorriturik ekabilde edo klase biribiltxo andienetako zortzi geibetxitara edo silabatara, esaten du onela:

                Milla urte igarota,

                Ura bere bidean.

                Gipuzkoatarrak sartu dira,

                Gazteluko etxean,

                Nafarrakin batu dira,

                Beotibarren pelean, etc.

        Tolosako erri leñargitiak, guziz esker andiak eta anitz onkai edo merezi ditu Gipuzkoar guzietatik, zerren ainbeste urteren buruan gordakaiatu digun pordon dantza maitagarri au, batalla ain señalatuaren oroitpenerako.

        Izanik bada dantza mota au kondaira edo historia askotan aiñ sonatua, eta izendatua, ez da mingarri eta lotsagarri, Tolosaz kanpora Gipuzkoako beste erritan ez egitea? Baldin gure asaba maitagarrrak begira aurkituko balirake, dantza ondragarri onen ordean egiten dituzten erbesteetako zerrenda orietara, zer esango ote liguketeke? Guziz bekaizturik, eta eralde edo arrazoi aundiarekin minzatuko lirake gure kontra, lotsaturik uzten gaituztela esanaz: Etzerate zuek gure semeak, ez eta Gipuzkoatarren odolekoak ere, zerren naitasunen piskarik ez diezuten, guk eta gure aurrekoak, ainbeste etsai ozpindu txarren esker gaiztoan irozotu izan ditugun usario maitagarriai, zeñetan ekantzaturik edo inprimiturik utzi ginizkitzuten gure aurreko onak, eta gerok egindako azaña ain gogoangarriak. Eta zer eranzungo ginioke guk? Bein izan sendagailla edo balorea begietara begiratzeko, lotsa aundi batekin bearko genduke gelditu mututurik, zergatik aurkitzen etzaikun irteerarik iñondik ere. Eta, zer litzake baldin erbesteetako dantza zerrenda itxusi oriek, gureak baño ederragoak, aundientsuagoak eta ikusgarriagoak balirake?

        Ez dezute ikusten Gaztelako Esandea edo Konseju goienengoaren aginduz, Españia guziko probinzietan egiten diraden dantza motak ikusten, beste egitekorik gabe ibilitu zan Jovellanos jakintsunak zer esaten duen, bakarrik igande oroko gure dantza pozkarriak ikusi zituelako?

        Bein ere aztutzera utzi gabe bear dituzute iduki gogoan, jakinduria aundiko gizon onek eta bere lagunak, Gipuzkoatarroi geren dantza oniritzien gañean egin dizkiguten horore ezin geiagokoak; eta errietako Done godartari edo Santu patroien egunetan egin zuen tokiko jostaketa ain señalatuak, erbesteetako oriei utzirik iñauterietarako, zergatik egokiagoak diraden denbora onetarako, ezen ez, egun otsandiko edo solemne aietarako. Irudikatu edo imitatu itzazute tolosarrak, pordon dantza maitagarri onekin, Gipuzkoatarren azaña andi Beotibarkoa beti ta beti gogoangarri izan dedin, gure eta ondorengo guzien egunetan.

        Pordon dantza au egiten da satai luzeakin, ezpata dantzaren modu berberean, ala zubiak, nola beste gañerako ibillera guziak; beragatik onen irakastea edo instruzioa ikustea asko da, ura ongi egiteko. Pordon dantzaren soñu gozatsuak dakizkien danboliñik ez da Tolosaz kanpoan aurkitzen, eta orregatik ifiniko ditut obra onen azkenean.

JORRAI DANTZA

        Jorrai dantza egiten da, errietako pozaldia edo festak bukatu ondoan, zagi puztuakin eta jorraiakin, modu onetan:

        Irteren dira dantza onetara zortzi, amabi, edo amasei lagun, beren Buruzari edo kapitanarekin. Buruzari onek bear du eskuan eraman pordoi luze bat, puntan burni zorrotz batekin, eta beste guziak jorrai bana. Lau dantzarirentzako bear du bostgarren batek eraman zagi puztu bat bizkarrean, eta ibilli bear dute zagidun oek dantzarien atzetik.

        Dantzatu bear duten toki guzietan, lendabizi buruzariak dantzatu bear du zortzikoa, besteak gelditurik begira daudela; eta ark dantzatzean, oek guziak batean.

        Zortziko au bukatzean, jotzen du danboliñak atxurrerako soñua, eta orduan asitzen dirade dantzariak atxurrean, soñuaren puntuak, jorraien kolpeakin batean, zuzenkiro daramazkitela.

        Dantzariak atxurrean asi bezain laister, sartutzen zaiote zagi puztudun bat lau dantzariri erdian, eta oek jorraien kirtenakin, zatitzen dute zagi aizez betetakoa soñuaren azkenengo puntuan, guziak bat batean.

        Zagia zatitzean, asitzen dira dantzariak atxurrean beste alderontz begira. Baña an ere sartutzen zaiozkate zagidunak atxurle dantzariai erdira; baita oek ere berriro zanpatu zagi aizatuak.

        Jorrai dantza onekin ematen dute aditzera, bukatu diradela joistalluak, baita ustu ere zagiak; eta ekin bear zaiozkala nor bere lanari, aroikeriari utzirik. Senaera ain egoki onekin oarketutzen dirade euskaldunak, joistalluai utzirik, lanera joan bear dutena.

AZERI DANTZA

        Azeri dantza onen izena txit oker endeglatzen edo konprenditzen dute Gipuzkoatar geienak; zergatik izen bera esaten dioten, arako gizon dantzaetan guziak bat banaka zortzikoa dantzatuaz aurre aldetik atzerontz igaro oi diraden dantza mota ari.

        Azeri dantza egiazkoa egin oi da diakinde edo funzio aundiak bukatu ondoan, eta iñauterietan. Dantza mota onekin, irteten da erriko gazteria baserri etxeetara, ollaisko, lukainka, solomo, arraultza eta beste zenbait jan gauza, urtearen sasoiak dakarzienen billa.

        Etxe atarietan dantzatuaz batutzen dituzten amodiozko sari ugari oetatik batzuek jan ondoan, irtetzen dira plaza agirikora dantza berarekin, eta zenbait ollaisko makilletan dituztela, toki berean, itxuka, lepoak erekitzeko dantza bukatutakoan.

        Dantza mota au guziz da txistosoa, farragarria eta pozkidatsua: batean, illeti irazekiarekin buruzariak ematen die su, sudur zuloetan lendanaz sartutako mullo puskaetatik; besteak, begiak estalirik dauzkatela sartu bear dituzte buruak, soñuaren azkenengo puntuan, ustai txiki batean, zeña egon oi dan txintxillika soka batetik plazaren erdian.

        Guziz siñu mota asko egiten dituzte azeri dantza onetan, eta guziak ain farragarriak, non askok eta askok egin oi duten pisa zarauletan.

        Dantza bukatu ondoan egiten dute ollasko jokua, eta arratsean, oek janaz ematen diote erriko pozaldiari bukaera.

BIZKAI DANTZA

        Dantza mota au da Bizkaitarren berenkia, zeña egin oi duten fandangoaren modura, dos por kuatroko kontradantzaen soñuetan; beragatik esan oi zitzaion soñu gisa oei guziai Bizkai dantzako soñuak. Soñu oetan ifiñirik aurkitzen diraden itz neurtu edo berso guziak billatuko dira, Bizkaitarren itzkera moduan. Gipuzkoatarrak zortzikoetan bezala, Bizkaitarrak, beren soñu jakin aietan dute itz neurtuak edo bersoak ateratzeko eresia.

        Bizkaitarrak ain itxutuak, eta arras etziñak dira dantza onekin bere soñuetara, ezik, gizon dantza egiten duten guzietan, au bukatu ondoan dantzatuko dituzten beren soñu artu aiek, igarotzen dutelarik denbora geiago obetan, artan baño.

        Gipuzkoan ezta usatzen gizon dantza egin ondoan, ez fandangorik, eta ez Bizkai dantzarik egitea. Egia da orain asi diradena zenbait erritan, bañan nere gazte denboran, dantza beakurtsu edo respetable aietan, etzan bein ere egiten, danza mota oienik.

        Uda guzian dituzte Bizkaitarrak erromeria egunak, eta igarotzen dituzte askotan egun osoak, beren naierako dantza ta soñu aietan, gizon dantza bat bakarra ere egin gabe. Gipuzkoatarrak berriz kontrara: baldin erromeriarik txikienean ere ez badute ateratzen gizon dantza, ez deritzaiote izan dala diakinderik edo funziorik.

        Ezagutu izan ditut dantzari ederrak eta jakintsunak Bizkaian, nere gazte denboran. Orain dalarik 25 urte ikusi nuen Bilbaon, Salamancako zezen andiakin egin zituzten diakinde edo funzio sonatu aietan, Elorriokoa zala, gizon txit egoki bat dantza beakurtsu edo errespetable bat egiten, zeñak dantzatu zituen soñu zarrak ere guziz ederki. 1806garren urtean atera zuen Azpeitiko plazan San Inazio bidaramunean, Durangoko «Pontxera» esaten zioten neskatxa gazte batek, andre dantza modu eztiandiko bat; zeñak dantzatu zuen txit ederki, eta eman izan zion D. Agustin Martin de Altuna alkate Azpeitian urte artan aurkitzen zanak, amar ezkutuko bat, plaza ondratu zuelako.

        Bizkaiko berririk ez dakit aspaldian, zerren jostalluetan ibilteari utzi nion: baña uste det, Gipuzkoan baño ere geiago atzeratu diradela soñu zarrak, eta bertako dantza gisak. Zergatik orain sei urte ikusi nuen Durangoko danbolin sona andiko bat Tolosan, erri bereko seme Arbelaizi dantza jotzen. Badakite askok zein dantzari ederra dan Arbelaiz au, zeñak zortzi egunez aurretik plaza berean dantzatu zuen Juan Inazio danboliñaren soñuan, guziz egoki: baña Durangokoarenean ezin zuen batere, zerren txilibituarekin gauza andiak egin arren, arratzarekin etzion adierazotzen soñuaren punturik. Begira jarri ezkero, ikusten zitzaion besoan arratza, eta eskuan makillatxoa; baña bestela etzitekean esan danboliña zanik ere, ezpada txilibitularia. Arreta edo atenzio andiarekin egon ninzaion begira danboliñ sonatu ari, eta eman nion antza, etzuena ezagutzen euskaldunen dantza motarik: ainbeste begiratzen zion dantzariari nola zebillen, nik orain zenbat jaromoten diodan itxasoan saltoka dabillen korkoiari.

        Izan diteke danboliñ au inon ere aurki al ditekean otsakindaririk edo musikorik jakintsuena, baita txilibitu jotzallerik ederrena ere dala, ordu onean. Beragatik ez diot nai gutxitu bere txilibituko jakinduria, baña bai esan, ez dakiela gizon dantzari nola soñua jo bear zaion; eta egon zaitezten jakiñaren gañean ez dala asko txilibituari gauza andiak eragitea, dantzariari naierara soñua jotzeko, nai izandu det ifini danboliñ andi andi oni oarketu edo obserbatu niona.

SOÑU ZARRAK

        Bakar bakarrik izen au aditzea, askoko dute oraingo gazte berri zaleak, muxindurik jarrita, ixukatzeko soñu ain gogoangarriak. Zergatik andiustez betetako oen iguñik gaiztoena dan, zernai gauza motaren gañean, zarraren izena aditzea; baña etzaiku ansi batere erausle ozpindu oek gaitik, gizon zentzu andikoak gure alde ditugunean.

        Zapata zarra, mando zarra, eta atso zarra urruñagarriak edo despreziableak izan arren, ollo zarra, ardo zarra, eta urre zarra, edozeñek daki, maitagarriagoak diradena, berriak baño. Gure soñu zarrak ere, anziña anziñakoak, eta are lendabizikoak asmatu izan arren, ez daude usanduak eta galkitatuak, eta are gutxiago kemengabetuak; baizikan jaio ziraden egun berberean bezain guriak, mardulak, pizkorrak, eta gozatsuak.

        Ezagutzen danean bear bezala, zenbaterañokoa dan soñu zar oen jakinduria eta anditasuna, badakit izango diradena berak, aspaldian baño maitatuagoak, eta onetsiagoak.

        Uste det bada nik, lendabiziko gizonak dantzan abiatu ziraden denbora aietan, etzala ez txilibiturik eta bestelako oslankairik, eta danzatu oi ziradela, aboz itz neurtuak kantatuaz. Bada soñu oek nola dantzatu bear diraden dakiten guziak egokidatuko dira nere iritzi onekin, zergatik, itz neurtuen otsideko edo konsonante guzietan artu bear diraden puntuak eskuiko onarekin, nola artu bear baitan boleraren azkeneko jarrera edo parada.

        Soñu oei begira jarten natzaioten guzian uste det, ikusten diturala argi eta garbi, lendabiziko dantza asmatu zuten gizonak, beren abozko soñulariarekin dantzatzen dabiltzala. Badakit au aditzean askok eta askok egingo dutena nere kostuz farra; baña etzait batere ansi, zergatik ez diraten kenduko nere barrunen aurkitzen zaidan atsegingarrizko pozkida bete bete au.

        Dantza ez da beste gauzarik, ez bada, onakin kantatzea edo kantaren mugida eta itzak berakin berdin berdin eta bat batean arturik, soñuaren zatirik txikiena ere irudikatzea, bera baliz bezala. Au guzia adierazotzen dute gure soñu zarrak, munduko beste dantza motak ez bezala.

        Zortziko bat bakarra dantzatzen dakienak, dantzatu ditzake milloika; baita bolera bat dakienak ere, eta bere bat dira gañerako dantza mota guziak, baña soñu zar bat jakiñagatik ezin dantza dezake bestea, berriro ikasi gabetanik: ez eta soñua bera buruz ongi ikasten ez badu ere, zergatik, ala zortzikoak nola bolera ta beste gañerakoak, puntu jakin jakiñak dituzten bezala, soñu zarrak txit banaitatuak edo diferenteak dituzten, ikusiko dituzuten bezala.

KUARRENTAKO ERREGELA

        Kuarrentako erregelak ditu 18 zatitan 213 puntu. Zati bakoitza jotzen da bi aldiz, baita dantzatu ere. Beragatik datoz dantzatu bearrak 426 puntu edo konpas modu onetan:

        1. zatiak ditu 15 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8,5,2

        2. zatiak ditu 6 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6

        3. zatiak ditu 11 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5, 2, 4

        4. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8,4

        5. zatiak ditu 13 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5, 2, 6

        6. zatiak ditu 11 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5, 5,6

        7. zatiak ditu 11 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 3, 4

        8. zatiak ditu 9 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4,5

        9. zatiak ditu 15 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 6, 5

        10. zatiak ditu 13 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 6, 3

        11. zatiak ditu 10 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,4

        12. zatiak ditu 15 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6, 3, 6

        13. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,6

        14. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        15. zatiak ditu 14 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8,6

        16. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,6

        17. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        18. zatiak ditu 18 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6, 6, 6

SAN SEBASTIANEN IZENAREKIN
DEITZEN DAN SONU ZARRA

        San Sebastianek ditu 17 zatitan 189 puntu edo konpas. Zati obetatik 15 jotzen dira biña aldiz, baita dantzatu ere, eta beste biak zeña diraden 8 garren zatia eta 13 garrena, ez dira jotzen bein baizik. Zati obek biak dira, bata 26 puntukoa, eta bestea 18koa; beragatik datoz dantzatu bearrak 334 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,6

        2. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        3. zatiak ditu 16 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 2, 4, 4, 4, 2

        4. zatiak ditu 10 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 7,3

        5. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        6. zatiak ditu 10 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 7, 7,3

        7. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        8. zatiak ditu 26 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 6, 8, 4, 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        9. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        10. zatiak ditu 14 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 6, 4

        11. zatiak ditu 11 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 7, 7,4

        12. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        13. zatiak ditu 18 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 3, 4, 7, 4

                Ezta zati baiñ baizik jotzen.

        14. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        15. zatiak ditu 9 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5,4

        16. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        17. zatiak ditu 7 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 3,4

GALANTAK

        Galantak dituzte 9 zatitan 121 puntu. 9 zatiak jotzen dira biña bider, baita dantzatu ere; beragatik datoz dantzatu bearrak 242 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 16 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5,2,4,5

        2. zatiak ditu 6 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6

        3. zatiak ditu 13 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6, 2, 5

        4. zatiak ditu 18 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5, 3, 4, 6

        5. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        6. zatiak ditu 18 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5,5,,6,2

        7. zatiak ditu 21 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5, 4, 4, 3, 5

        8. zatiak ditu 6 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6

        9. zatiak ditu 15 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 3, 4, 5, 3

TXANTXAKAK

        Txantxakak dituzte 20 zatitan 178 puntu edo konpas, eta 20 zati obetatik 17 jotzen dira biña aldiz, baita dantzatu ere; beste 3 zatiak beiñ baizik ez, zeña diraden 4 garrena, 6 garrena, eta 1 1 garrena, eta irurak launa puntukoak; beragatik datoz dantzatu bearrak 344 puntu modu onetan:

        1. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        2. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,6

        3. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        4. zatiak ditu 4 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        5. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        6. zatiak ditu 4 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        7. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6, 6,6

        8. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6, 6,6

        9. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        10. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 4, 4

        11. zatiak ditu 4 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        12. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5,3

        13. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        14. zatiak ditu 10 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 3,7

        15. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        16. zatiak ditu 10 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 3, 3,7

        17. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        18. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        19. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        20. zatiak ditu 18 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 2, 8, 8

EUN DUKATEKOA

        Eun dukatekoak ditu 5 zatitan 71 puntu. 5 zati obetatik 3 jotzen dira biña aldiz, eta beste biak beiñ baizik ez, zeña diraden 2 garrena eta 4 garrena: biak 23na puntukoak. Beragatik datoz dantzatu bearrak 96 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        2. zatiak ditu 23 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8, 3, 6, 2, 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        3. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        4. zatiak ditu 23 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8, 3, 6, 2, 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        5. zatiak ditu 9 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5,4.

BETRONIO TXIKIA

        Betronio txikiak eztu zati bat baizik, eta au 22 puntukoa. Jotzen da bi aldiz, baita dantzatu ere, eta datoz dantzatu bearrak 44 puntu, modu onetan:

        1. zatia, eta azkenekoa denak, ditu 22 puntu, eta artu bear dira: 5, 4, 4, 5, 4.

        Betronio txiki au nola dan ain laburra, dantzatu oi da eun dukatekoa bukatzean, bereala.

BETRONIO ANDIA

        Betronio andiak ditu 3 zatitan 41 puntu. 3 zatiak jotzen dira biña bider; baita dantzatu ere, eta datoz dantzatu bearrak 82 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 6 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6

        2. zatiak ditu 10 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,4

        3. zatiak ditu 25 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 2, 7, 3, 4, 5, 4

AZALANDARE

        Azalandarek ditu 2 zatitan 35 puntu. Zati biak jotzen dira biña aldiz, baita dantzatu ere; eta datoz dantzatu bearrak 70 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 9 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5,4

        2. zatiak ditu 26 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 3, 3, 4, 3, 4, 5, 4

ERREGELA ZARRA

        Erregela zarrak ditu 18 zatitan 208 puntu. 18 zati obetatik jotzen dira 13, biña bider, baita dantzatu ere; eta beste bostak beiñ baizik ez, zeña diraden 7 garrena, 10 garrena, 12 garrena, 14 garrena, eta 16 garrena. Beiñ baizik jotzen ez diran bost zati obek dira, 20 puntukoa, 6 koa, 16 koa eta 24 koa. Beragatik datoz dantzatu bearrak 334 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        2. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        3. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        4. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4,8

        5. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,6

        6. zatiak ditu 5 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5

        7. zatiak ditu 20 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 4, 4, 4, 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        8. zatiak ditu 10 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,4

        9. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        10. zatiak ditu 6 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        11. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear dan dantzariak: 6,6

        12. zatiak ditu 16 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 3, 5, 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        13. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,6

        14. zatiak ditu 16 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 3, 5, 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        15. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,6

        16. zatiak ditu 24 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 4, 2, 2, 4, 2, 6

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        17. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        18. zatiak ditu 11 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 3, 4

EUN DA BIKOA

        Eun da bikoak ditu 3 zatitan 64 puntu: lendabiziko zati biak jotzen dira biña aldiz, eta 3 garrena beiñ baizik ez, zeña dan 26 puntukoa; beragatik datoz dantzatu bearrak 102 puntu, soñuak izena duen bezala, modu onetan:

        1. zatiak ditu 26 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 2, 4, 6, 6, 4

        2. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,6

        3. zatiak ditu 26 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 2, 4, 6, 6, 4

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

AMOREA MARGARITATXO

        Amorea Margaritatxok ditu 5 zatitan 34 puntu. 5 zati obetatik, lauak jotzen dira biña aldiz, eta bestea, zeña dan 2 puntukoa, beiñ baizik ez. Beragatik datoz dantzatu bearrak 66 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 9 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,3

        2. zatiak ditu 6 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4,2

        3. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        4. zatiak ditu 2 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 2

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        5. zatiak ditu 9 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,3

ERRIBERA

        Erriberak ditu 2 zatitan 30 puntu. Zati biak jotzen dira biña aldiz, eta datoz dantzatu bearrak 60 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 16 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4,6,6

        2. zatiak ditu 14 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8,6

PUNTA MOTZ

        Punta motzek ditu 2 zatitan 21 puntu. Lenengo zatia jotzen da bi aldiz, eta bestea beiñ baizik ez, zeña dan 13 puntukoa, eta datoz dantzatu bearrak 29 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        2. zatiak ditu 13 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 4, 5

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

ONDARRIBIA ANDIA

        Ondarribia andiak ditu 3 zatitan 33 puntu. 3 zatiak jotzen dira biña bider, eta datoz dantzatu bearrak 66 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 16 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 7, 4, 5

        2. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        3. zatiak ditu 9 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4,5

ONDARRIBIA TXIKIA

        Ondarribia txikiak ditu 2 zatitan 29 puntu. Zati biak jotzen dira biña aldiz, eta datoz dantzatu bearrak 58 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 7 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 7

        2. zatiak ditu 22 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 4, 4, 6, 4

NAPARTXO

        Napartxok ditu 4 zatitan 59 puntu. 4 zatiak jotzen dira biña bider, eta datoz dantzatu bearrak 118 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 11 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,5

        2. zatiak ditu 12 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 3, 3, 3, 3

        3. zatiak ditu 15 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8,7

        4. zatiak ditu 21 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 6, 3, 8

ORMATXULO

        Ormatxulok ditu 4 zatitan 21 puntu. 4 zati obetatik bi jotzen dira biña aldiz, eta beste biak beiñ baizik ez, zeña diraden 2 garren eta 4 garren zatia, biak biña puntukoak, beragatik datoz dantzatu bearrak 38 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        2. zatiak ditu 2 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 2

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

        3. zatiak ditu 9 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4,5

        4. zatiak ditu 2 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 2

                Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

UPELATEGI

        Upelategik ditu 2 zatitan 19 puntu. Zati biak jotzen dira biña aldiz, eta datoz dantzatu bearrak 38 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 9 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 5,4

        2. zatiak ditu 10 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,4

TXIPIRITONA

        Txipiritonak zati bat baizik ez du, eta au 13 puntukoa: 13 puntu obek artu bear ditu dantzariak modu onetan: 4, 5, 4.

        Aurki esango dizutet txipiritona au noiz, eta nola dantzatu bear dan.

ERREBERENZIA

        Erreberenziak ditu 2 zatitan 16 puntu. Zati biak jotzen dira biña aldiz, eta datoz dantzatu bearrak 32 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        2. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        Erreberenzia au dantzatu oi zan Aldare nagusiaren aurrean ezpata dantzariak elizan dantzatu oi ziradenean, eta ez beste tokitan.

TXAKOLIN

        Txakoliñek ditu 2 zatitan 16 puntu, eta zati biak jotzen dira bi bider. Beragatik datoz dantzatu bearrak 32 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        2. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        Txakolin au dantzatzen da joistallu gauetan, gela auzbakideko edo konsistorialetan, eta bestelako denbora, arako, zedenan edo broman egon oi diradenetan, lokarri edo makilla birekin gurutzea eginik, aren lau aldamenetan, oñ biakin batean gurutzerik galdu gabe, aldairak edo mudantzak egiten dituela.

MIZPIROTZ

        Mizpirotzek ditu 7 zatitan 99 puntu: lenengo 6 zatiak jotzen dira biña aldiz, eta 7 garrena bein baizik ez, zeña dan 32 puntukoa. Beragatik datoz dantzatu bearrak 166 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        2. zatiak ditu 16 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6, 3, 7

        3. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        4. zatiak ditu 14 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8, 2, 4

        5. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        6. zatiak ditu 13 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 4, 5, 4

        7. zatiak ditu 32 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8, 2, 5, 5, 4, 4, 4

        Ezta zati au beiñ baizik jotzen.

GRAZIANA

        Grazianak ditu 6 zatitan 52 puntu. 6 zatiak jotzen dira biña aldiz, eta datoz dantzatu bearrak 104 puntu, modu onetan:

        1. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        2. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        3. zatiak ditu 10 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 6,4

        4. zatiak ditu 8 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 8

        5. zatiak ditu 11 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 3,4 64

        6. zatiak ditu 7 puntu, eta artu bear ditu dantzariak: 3,4

BILLANZIKOA

        Billanzikoak ditu 2 zatitan 16 puntu. Zati obek biak dira zortziña puntukoak. Lendabizi jotzen dira zati biak geldika, eta gero sarriago, zeñean datozen dantzatzera zati biak lau aldiz, eta 32 puntu.

        Billanziko au dantzatzen da plazan, Brokel dantzaetan eta gabaz gelaetan. Ikusi izandu det San Migel gau batez, Urnietako Erriko etxeko gelan, bertako seme Martin Jose de Alcain, 16 aldairarekin beste ainbeste Billanziko dantzatzen, izan arren atxurlari bat, iñongo maisurekin eskolatu gabekoa.

        Orain esan bear dizutet Txipiritona, noiz eta nola dantzatu bear dan. Gizon dantza, andre edo neskatxez orniturik, bigarren aldiako zubiak egitean irteten da aurrendaria, bere eskuko etxeandrearekin plazaren erdira, besterik gabe, eta jarri bear dute biak aurkez aurke. Orduan jotzen du danboliñak deia, zeñaren laugarren puntuan aurrendariak muriska edo kabriola eginik ifini bear dion txapela buruan, aurkezean daukan etxeandreari, eta dantzatu bi aldiz Txipiritonaren 13 puntuak, lenengoan senzillo eta bigarrenean al duen goitiena, eta ederkiena. Au bukatu bezin laister, jo bear du danboliñak deia, eta onen laugarren puntuan, lenago gizonak bezala, andreak muriska eginik ifini bear dio gizonari bere txapela buruan, eta biak bat batean dantzatu bear dituzte txipiritonaren 13 puntuak bi bider: lendabizikoan senzillo, eta bigarrengoan, al duten goitiena eta egokien diraden aldairakin. Orduan joko du danboliñak deia, zeñaren azkenengo puntuan plaza guziari agur eginik, joango dan aurrendaria bere dantzariarekin leneko tokira.

        Bere bat egin dezake azkendariak bere eskuko andrearekin, aurrendariak bezala, baldin badakite biak txipiritona dantzatzen, baña ez bestela. Premiazkoa da bada gizonak bezala jakitea andreak ere dantza mota au, plazaren erdira irtenik, dantzatzekotan.

        Nere denbora guzian ez det beiñ baizik ikusi dantza gisa au plaza agirikoan egiten, eta orduan, D. Juan Bautista de Ubillos, eta D. Juan Cruz de Sempertegui beren eskuetako etxeandreakin, Santa Ana arratsalde batez Billafrankako plazan, orain dalarik 44 urte, baña asko aldiz aditu izan diotet nere aurrekoai, txit sarritan dantzatu oi zutela txipiritona aien denborako dantzariak, zergatik emakumeren geienak ikasi oi zituzten beren jaioterriko dantza motak, oraingoak baño zuzenkiago eta egokiago.

        Ezagutu ditut nik Gipuzkoan, ala andre ezkonduak, nola ezkongaiak, beren erriko zemai dantza mota, gizonezkoak bezin ederki dantzatu oi zituztenak, zeñean aurkitzen diraden aietako bi gaurko egunean bizirik: bata Legorreta zarreko etxekoandrea, eta bestea nere jaioterriko Maria Fides de Nazabal, Tolosan bizi dana.

        Gaurko eguneko emakumeren geienak eman dute, erbesteetako dantza mota, gabaz, gela itxietan egiten diradenetara, beren jaioterrikoak ixekaturik, eta urruñaturik; ez bestegatik ez bada, toki itxi aietan zirri geiago gizonezkoak egiten diezatelako, baña guziaz ere ez det uste, naitasun bero sutuagorekin maitatuak diradela oek, nola izan oi ziraden, lenagokoak.

        Guziz arrigarria da bada, bertako jaiotarrak beren tokiko dantza agiriko oniritzi andientsuak urruñaturik, zoko illunetan egiten dituzten erbesteetako orietara, ainbesterañoko eresia portitza idukitzea. Eta zer litzake baldin ikusgarri aundiren batzuek balirake. Betoz munduan aurki al ditezkean dantza eta soñu mota guziak, eta ikusi naiko det nork eta nola berdinduko dizkidan niri alde guzietara, 36 dantza mota emen ifini dituranak.

        Esanik daukat asko aldiz, eta nai det berriztu —dakiralarik irakurlearentzat engorru andia dala— soñu zarrak bear bezala dantzatuko dituenak, txit bear duela jakinduria andia, eta berai begira jarten naizan guzian, uste derala, lendabiziko dantza asmatu zuten gizonak ikusten diturala dantzatzen, beren abozko soñulariarekin. Nere iritzi au aurrenengoan eta bat batean sinistatzen ez badezute ere, etorriko zerate ezagutzera egiazkoa dana, baldin Gipuzkoako dantza motak ongi ikasirik, berai begira arretarekin jarten bazerate; baña ez bestela.

        Badakit nik esango dutena askok eta askok ala ere, Gipuzkoatarren dantzak, eta soñu zar guziak alkarri erantsita baño ere, geiago balio duela bolera dantzari on baten zankoen jarrerak.

        Gisa onetan mintzo diraden guziai nai diotet erantzun, ezik, ezagutzen derala nik berak bezin ongi, azitetxe edo seminario andietan, diru eta denbora anitzen kostuz dantzan ederki ikasirik, erriz erri beste langintza gabetanik beren ogia irabazten ibilli oi diraden aiek egiten dituztena, Gipuzkoako nekatzalleak baño gaitasun andiagoak, eta ikusgarriagoak, askoz ere. Eta ez duela iñork zer itxatsirik niri kirten orretatik, zergatik ez deran artu izan asmorik, bolera dantzari jakintsunak egin oi ditzaten aldaira eder ta egokiak urruñatzeko edo despreziatzeko; bañan bai, Gipuzkoako dantza mota oniritziak, eta soñu zar gozoak, onkaitariak edo meritorioak diraden bezala, andizkaturik, goienengo tokira igotzeko.

        Ez da Gipuzkoan eskolaetxerik, eta ez maisurik, bertako dantza motak erakusten dituenik. Emengo dantzariak izan oi dira, beran eder etsiz plaza agirikoetan dabilzanai ikasiak. Nai dezute bada oek ifini ditzaten zankoak ain egoki nola Azitetxeetako zurtarte edo zepoetan ezi oi dituztenak? Baldin bedere, ez al dezute uste atxurrean egun guzietan lurrarekin borrokan ari diraden nekatzaleak egin ditzaketekeala ain aldaira ederrak, eta gaitasun andiak, nola maisu onakin ikasirik beste egiteko gabe egun oro dantzan dabiltzanak?

        Zoazte bolera dantzari gain gañeko orien jaioterrietara, billatzen ote dituzuten beretako nekatzalleen artean, ainbeste eta ain dantzari egokiak, nola ikusten dituzuten jai guzietan Gipuzkoako edozein erri txikietan: Urrutiko ezkillak otsa du aundi eta urreratzean mingaña nagi.

        Dakitzutelarik bada au ain egiazkoa dana, nola etzerate lotsatzen baserritar zuen anaia presturen bat edo beste dantzan ikusi orduko, bera ixukatuaz itzonzikerian egotea, batean zankoak okerkara edo biurrian jartzen dituela, bestean ipurdiari eragiten diola muriska edo kabriola egitean, bein bolera dantzari sonatu Mantxego dirudiela, gero Perejillen anza duela, «pan y agua» irudikatzen duela, eta onelako milla maxikerietan?

        Zentzuren piskarik duen edozein gizonek ezagutuko du ezin egin litzakeana eskolatu gabeko nekatzalleak ain ikusgarrizko gaitasun andiak, nola diru eta denbora anitzen kostuz, azitetxe andietan, maisu onakin ikasitakoak; bañan bai jatorrizkoetan jostaldiatu, guziz onestasun andian. Txoriburu puztu, ozpindu guziak, eztanda lear gaizto badagizute ere, Gipuzkoako dantza pozkarri oniritziak beti izan da izango dirade, lendabizi bizikoak, ederrenen ederrenak, eta gain gañekoenak.

        Aditu izan diotet, eta ez nolanaiko gizonai, Velez esan oi zioten bolera dantzan sona aundiko Zaragozatarrak, ikasi zuela zortzikoa bear bezala dantzatzen; baita egin ere Bilbaoko plaza agirikoan gizon dantza beakurtsu bat diakinde edo funzio andi batzuetan eman izan ziozkatenean onkai zituen eskerrak, esan zuela berak ezagutzen zituen dantza mota guzien artean etzala zortzikoari alderatzen zitzaionik.

        Dantzari jakintsun onek zortzikoari irizten bazion beste dantza mota guzien gañekoa, zer esango ote zuen, baldin soñu zarrak jakin izan balitu? Nik naien nukeana da bada, onelako gizon zentzu aundiko batek soñu zarrak bear bezala ezagutzea, eta dantzatzea plaza agiriko batean, itz jario prestuez guziak ixiltzeko.

        Soñu zarrak bear bezala dantzatzen ez dakienari ez da erraz adierazotzen beren aunditasuna zenbaterañokoa dan, zeña argitaratu nairik ari naizan nere buru guzia puskatzen, eta irakurleak engorrututzen diturala. Baña uste det ezagutuko dutela oek, nere ekai edo intenzio onak zertarakoak diraden, eta beragatik, ez dutela gaitzat artuko onenbeste aldiz gauza bat berriztutzea.

GIPUZKOAKO DANTZA MOTA GUZIAK
BEAR BEZALA DANTZATZEKO
IKASI BEAR DIRADEN ALDAIRAK EGITEKO
IRAKASTEA EDO INSTRUKZIOA

        Dantzariak, dantzan asi bear duen guzian, bear ditu oñak ifini modu onetan:

        Eskuiko oñaren barren aldeko erdi erdiko sakanean ifini bear du, ezkerreko erpoa, oñ biakin gurutze burugabeko bat irudikatzen edo imitatzen debala.

        Muriska edo kabriola egiten ikasi bear du, bi gisatara modu onetan: gorputza lurretik airaturik, gurutzetu bear ditu aztal biak, oñ puntak al duen atzeratuena, eta erpoak txit aurrera begira dauzkala.

        Aztal biak ongi gurutzetzeko, jo bear du lendabizi, airean, ezkerreko oñaren kanpo aldeko koiskor txonkatillakoarekin, eskuikoaren kañara ezur erdikoa, txit be bean; eta gero eskuikoaren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin ezkerreko zankoaren kañara ezur erdikoa be bean. Au da muriska edo kabriola alde baterakoa; eta beste alderakoa ongi egiteko aski du, lenago aurrena ezkerreko oñarekin egin duena, eskuikoarekin egitea, eta onekin egin duena berbera gero arekin.

        Kabriola oek zuzenean gora bezala, orobat egiten dirade gorputzari jira osoa airean eragiten zaiola, alde bietara. Onetarako da bada txit premiazkoa, lenago erakutsi deran bezala, bi gisatara ikastea; zergatik modu batera baizik egiten ez dakienak, ezin egin ditzakean ongi, jira osoko muriska edo kabriolak.

        Eskuiko aldetik ezkerrerontz egin bear duenean kabriola jira osokoa, jo bear du lendabizi, jiratzearekin batean, eskuiko txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin, ezkerreko zankoaren kañara ezur erdikoa, lenago esan deran bezala; eta gero onen txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin, aren kañara ezur erdikoa. Ezkerreko aldetik eskuirontz egitean, jo bear du aurrena ezkerreko txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin eskuiko zankoaren kañara ezur erdikoa; eta gero, onen txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin aren kañara ezur erdikoa.

Muriska edo kabriola erdiak
egiten dirade onela:

        Oñak dantzan asitzeko moduan dauzkala, altxatu bear ditu lurretik biak bat batean, eta kabriola osoa egitean bezala bear du jo, ezkerreko oñaren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin eskuikoaren kañara ezur erdikoa, eta jarri bear du lurrean bi oñakin, jo duen gisa berberean zankoak gurutzeturik dauzkala, eskuikoa atzetik, eta ezkerrekoa gañetik dituela. Bereala altxatuko da lurretik biakin batean, eta joko du lendabizi eskuiko txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin ezkerrekoaren kañara ezur erdikoa, eta jarriko da lurrean jo duen gisa berberean zanko biak gurutzeturik dauzkala, ezkerrekoa atze aldetik eta eskuikoa aurretik dituela. Oek dirade bi kabriola erdi.

Laisterrak edo karrerak
egiten dirade modu onetan:

        Karrera bakoitzak ditu bost kolpe, gisa onetan:

        1. Lendabiziko kolpean, oñak dantzarako moduan jarririk dauzkala, idiki bear ditu bi oñak bat batean, eskuikoa eskuirontz, eta ezkerrekoa ezkerrerontz, erpo bien tartean uzten duelarik arrada baten tokia. Erpoak alkargana begira aurkez aurke gelditzen diradela, eta oñ puntak saiets bietara.

        2. Bigarren kolpean, eskuiko oña bere lekuan geldirik dagoela, ifini bear du ezkerrekoa bere beatz aundiarekin, eskuikoari erpoan ukitzen diola.

        3. Irugarrenean, ezkerrekoa geldirik bere tokian daukala, eskuikoa altxaturik jarri bear du lurrean arrada batez aurrerago eskuirontz, lenago zeukan gisa berberean punta saiets alderontz duela.

        4. Laugarrenean, eskuikoa geldirik dagoela jarri bear du ezkerrekoa bere erpoarekin, eskuikoaren beatz aundiari barrun aldeti ukitzen diola.

        5. Bostgarrenean, ezkerrekoa geldirik daukala, ifini bear du eskuikoa bere erpoarekin, ezkerreko oñari erdi erdiko sakanean ukitzen diola; puntaz saietsera begira, gurutze burugabe baten gisara bi oñak gelditzen diradela. Au da karrera bat eta eskuirontz egiten dana.

        Ezkerreko aldera orobat egin bear da karrera; eta au bear bezala egiteko ez du besterik, ez bada, eskuiko alderakoa bukatzen duenean oñ biak idikitzea zein bere alderontz begira bat batean, arrada baten tokia bien tartean uzten duela. Bigarren kolpean, ezkerreko oña geldirik dagoela, eskuikoa bere beatz aundiarekin, ezkerreko erpoari ukitzen diola bear du ifini. Irugarrenean, eskuikoa geldirik daukala, bear du ezkerrekoa arrada batez aurreratu ezkerrerontz. Laugarrenean, ezkerrekoa geldirik dagoela, eskuikoa bere erpoarekin, ezkerrekoaren beatz aundiari ukitzen diola bear du jarri; eta bostgarrenean, eskuikoa geldirik daukala, bear du ifini ezkerrekoa bere erpoarekin, eskuiko oñaren erdi erdiko sakanari ukitzen diola. Oek dirade karrera senzilloak.

Laisterka geiagotuak edo karrera añadituak
egiten dirade onela:

        Karrera geiagotua edo añaditua egiteko lendabizi egin bear du senzilloa, esan deran bezala, eta orduan añaditzen da, kabriola erdi, goien erakutsi ditudanakin. Kabriola erdi oek egin bear ditu eskuiko aldeko karrera añaditzean, lendabizi ezkerreko oña gañetik, eta eskuikoa azpitik dituela; eta gero eskuikoa gañetik, eta ezkerrekoa azpitik lurrean ifinten dituela, esanik daukadan bezala. Baña ezkerreko aldeko karrera añaditzean, egin bear ditu, aurrena eskuiko oña gañetik, eta ezkerrekoa azpitik dituela, eta gero ezkerrekoa gañetik, eta eskuikoa azpitik dituela lurrean jartzen dala.

        Dantzako aldaira edo mudanza guziak egin bear dira, aurrena eskuirontz, eta gero ezkerrerontz. Beragatik, alde batera oñ batarekin asitzen duen bezala, bestera egin bear du, bestearekin.

        Ala karrera senzilloak, nola geiagotuak, eskuiko aldera, eta ezkerrerontz bezala bere bat egiten dirade, gorputzari jira osoa eragiten zaiola; eta obei esaten zaiote karrera jirakoak, zeña idukiko dezuten aurkez, aldairak dantzatzeko irakaste edo instrukzioetan.

Lau ariñak edo kuatro peloak
egiten dirade onela:

        Eskuiko oña bakarrik altxatu ta, punta saietsera begira duela, kanpoko aldera eragiñik, beraren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin ukitu bear dio lurrean daukan ezkerrekoari kañara ezur erdikoan, eta ifini bear du lurrean ezkerrekoagandik arrada erdi batez apartarago, punta txit atzera, eta erpoa aurrera begira dituela. Au lurrean ifintean, bereala, ezkerrekoa altxaturik bear du jarri erpoarekin, eskuikoaren beatz aundiari barrengo aldetik ukitzen diola, eta gorputza eskuiko aldeko saietsera begira duela. Au da lau arin edo kuatro pelo bat. Esan deran moduan bi oñak dauzkala, altxatu bear du bakarrik ezkerrekoa, eta punta saietsera begira duela kanpoko aldera eragiñik, beraren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin ukitu bear dio lurrean daukan eskuikoari kañara ezur erdikoan, eta jarri bear du lurrean eskuikoagandik arrada erdi batez apartarago, punta txit atzera, eta erpoa aurrera begira dituela: au lurrean ifintean bereala eskuikoa altxaturik jarri bear du erpoarekin, ezkerrekoaren beatz aundiari barrungo aldetik ukitzen diola eta gorputza ezkerreko aldeko saietsera begira duela. Au da bigarren lau ariña. Lau ariñ edo kuatro pelo oek ez dira egiten bein ere asialdia batean lau baño gutxiago, ez eta geiago ere.

Lau ariñ herriztuak edo
kuatro pelo redoblatuak
egiten dirade modu onetan:

        Eskuiko oña bakarrik altxatu ta punta zuzen zuzen lurrera begira duela barrungo aldera eragiñik, beraren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin, ezkerrekoaren kañara ezur erdikoa jo, ta ifini bear du lurrean, erpo biak musuz musu alkarri ukitzen diotela. Orduan ezkerreko oña altxatu ta kanpoko aldera eragiñik, jo bear du beraren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin eskuikoa kañara ezur erdikoan, eta jarri lurrean, eskuikoagandik arrada erdi batez apartago, punta txit atzera, eta erpoa aurrera begira dituela, au lurrean ifini bezin laister, eskuikoa altxatu ta jarri bear du erpo berarekin, ezkerrekoaren beatz aundiari ukitzen diola; baita gorputza ere, ezkerreko saiets aldera begira. Au da lau ariñ berriztu edo kuatro pelo redoblatu bat, eta bestea egiteko, altxatu bear du ezkerreko oña bakarrik, eta punta zuzen zuzen lurrera begira duela barrungo aldera eragiñik, beraren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin eskuikoaren kañara ezur erdikoa jo, ta ifini bear du lurrean erpo biak musuz musu alkarri ukitzen diotela. Orduan, eskuiko oña altxatu ta kanpoko aldera eragiñik, jo bear du beraren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin, ezkerreko kañara ezur erdikoa, eta jarri lurrean, ezkerrekoagandik arrada erdi batez apartago, punta txit atzera, eta erpoa aurrera begira dituela; au lurrean ifini bezin laister, ezkerrekoa altxatu ta jarri bear du erpoarekin, eskuikoaren beatz aundiari ukitzen diola, baita gorputza ere eskuiko saiets aldera begira. Au da bigarren lau ariña.

Muriska tringokoak
edo ala de pitxonak
egiten dirade onela:

        Eskuiko oña altxatuta puntaz beera begira atzerontz luzaturik daukala, jo bear du ezkerrekoarekin, azpian eta gero gañean kabriola egitean bezala, eta ifini bear du eskuikoa bakarrik lurrean. Airean gelditu zaion ezkerrekoaren punta luzaturik atzerontz begira jarri, ta jo bear du eskuikoarekin azpian ta gañean, lenago au, arekin bezala; eta jarri lurrean ezkerrekoa bakarrik. Oek dira bi muriska txingokakoak edo ala de pitxon esan oi diezatenak. Modu onetan egin ditzake dantzariak nai dituen ainbat txingokako muriska, baña beti bear ditu osekitu eskuiko oñarekin, egiten dituen ainbeste, ezkerrekoarekin, ikusleak esan ez degioten artoa jaten al diola ezkerreko ankak.

Oñ punta erpoakikoa edo zapateoa
egiten da onela:

        Eskuiko oñeko beatz aundiarekin jo bear du lurra, erpoa al duen guzia goraturik, kanpo aldera begira daukala; bereala, erpo beraren ondoko eskiñarekin jo bear du lurra, oñ punta zuti zuti kanpoko alderontz begira daukala; ostera, berriz jo bear du oñ beraren beatz aundiko puntarekin, lendabizikoan bezala. Iru kolpe oek ematean, oñ beraren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin jo bear du lurrean daukan ezkerrekoa kañara ezur erdikoan, eta ifini lurrean, ezkerrekoagandik lau beatzez apartago, erpo biak aurkez aurke, eta puntak saiets banaetara begira gelditzen diradela. Au da oñ punta erpoakiko edo zapateo bat, eta bestea egin bear du ezkerreko oñarekin, lenago eskuikoarekin egin duen bezala.

Aurrerako txorrotxa
egiten da modu onetan:

        Eskuiko oña altxatu ta puntaz beera txit aurrerontz luzaturik daukala, jo bear du ezkerrekoarekin aurrena azpian, eta gero gañean; eta eskuikoa lurrean ifintearekin batean, arrotu bear du ezkerrekoa al duen guzia aurrerontz, pizkortasun aundiarekin.

Atzerako kabriola
egiten da onela:

        Aurrerako txorrotxa bukatu bezin laister ezkerreko oña altxatuta atzerontz txit luzaturik airean daukala, jo bear du eskuikoarekin aurrena gañean eta gero azpian, eta ezkerrekoa lurrean ifintearekin batean, luzatu bear du eskuikoa atzerontz al duen guzia aire aundiarekin.

Zearrerako muriska edo
kabriola eskuiko alderakoa
egiten da onela:

        Zearka edo saieska egin bear du kabriola eskuiko aldera, aurrerako txorrotxa egiten duen gisa berberean, oñ biak eskuirontz txit luzaturik, eta gorputza ezkerrerontz makurtzen duela.

Zearkako kabriola ezkerreko aldera
egiten da modu onetan:

        Atzerako muriska edo kabriola egiten duen bezala bear du egin ezkerreko aldera saieskarakoa, oñ biak al duen guzia ezkerrerontz luzaturik eta gorputza eskuirontz makurturik.

Jira galdua edo buelta perdida
egiten da onela:

        Eskuiko oña lurretik kana erdi batean goraturik, aurrerontz txit luzatu ta puntaz beera begira airean daukala, ezkerrekoa igaro bear dio eskuikoari gañetik, eta jo bear du lurra ezkerrekoarekin bakarrik, eskuikoa airean daukala, eta gero eratsiko du bereala eskuikoa ere lurrera. Au da jira galdu edo buelta perdida eskuiko alderakoa.

        Ezkerreko alderakoa egin bear du, lenago eskuiko oña ifini duen gisa berberean ezkerrekoa jarririk, eskuikoarekin ari gañetik igarota lurra onekin, ura airean daukala jotzen duela.

        Edozein kabriola mota egitean beti jo bear du lurra oñ puntakin lenago erpoarekin baño: batetik txit itxuski dalako dantzariak muriska egitean, oñarekin osotoro jotzea; eta bestetik, zabuluka ibiltzen dalako lurra jotzean ezin geldituz, erorteko perill urkoan; baita ere gorputzari dardarika gaiztoa eragiten diolako. Argatik oi da esangia bat Euskaldun dantzarien artean ezik, dantzari onak ez duela arraultzarik ere ausi bear oñ azpian artuagatik.

        Badira beste aldaira edo mudanza geiago ere, baña uzten ditut esan gabe: batetik ez luzatzearren, eta bestetik dakiralako segurki, baldin ifini dituran oek bear bezala egiten badira, eta denbora egokietan, eranzunkidatzen zaiozkaten lekuetan zuzenkiro sartu, dantzariak argitu edo luzituko duena, txit ongi.

        Asko bider aditu izan diotet dantzari ustekoai darauskiotela: batean onelako aldaira baile Inglesekoa dala, bestean alako bolerarena; ura minuetakoa, au zortzikoarena... eta ez diradela egin bear, zein bere dantza gisatan baizik. Engañatzen dirade bada erdi erditik onela mintzo diraden guziak, baita uste berean daudenak ere. Zergatik edozein dantza gisatan, ongi ematen duten aldaira guziak, baldin berai dagozkioten konpasetan, egokidatzen zaiozkaten bezala zuzenkiro sartutzen badira; baña ez soñuaren puntuaz kanpora egiten badira, asmatu al ditezkean gaitasunik ederrenak ere.

Erakutsi dituran aldaira oek, noiz, nola,
eta zenbat egin bear diraden irakastea

        Lenago ere esanik daukadan bezala, dantzaren asierako soñuak, andreen deiakoak, eta zortzikoak, guziak dira zortziña puntukoak, zeñetatik datorren gure zortzikoaren izen egiazko, zuzen, egokia.

        Soñu oetako edozeñetan dantzatu bear dira zortzi puntuak, eskuiko oñarekin asi, eta berarekin bukatzen diradela; eta oñ batekin egiten dituen aldaira berak, bestearekin osekitu edo ejekutatzen dituela.

        Ikusi izan ditut nik dantzari sonatuak ala ere, zortzikoaren laugarren puntua eskuiko oñarekin, zortzikoarena bezala bukatzen dutenak; baita lendabiziko puntua ezkerraz asitzen dutenak ere. Beste batzuek berriz, denbora gutxian gauza asko egin nairik, konpasetik kanpora jauzita, azkenengo puntua ezin arrapaturik, ito itoka dabilzala, txakurrak ondoren darraiozkan basauntza aitzetik aitzera saltoka ibilli oi dan bezala; eta onelakoak dantzariak diradela ezin esan dezake iñork, baizikan saltalariak, eta laisterkariak.

        Ez da gauzarik, ez eta ere eginbiderik, bere neurri seguru, jakin, ezagunak ez dituenik. Eta ala neurri jakin oetan igarotzen dana, nola iristen ez dana, izango da beti utsaldi edo defektoduna; bere izatezko neurri seguruak zuzenkiro gordetzen dituena, naiz dala andia, eta naiz dala txikia, izan ta izango da obetandezkoa edo perfekziozkoa. Beragatik da dantzariagoa askoz ere, gauza gutxiago egin arren, neurrietan zuzenkiro dabillena, konpasetik kanpora gaitasunik aundienak egiten dituena baño.

        Izendatu ditudan soñu mota orietan artu bear ditu dantzariak oñakin zortzi puntuak, modu onetan:

                1. Eskuiko oñarekin.

                2. Ezkerrekoarekin.

                3. Eskuikoarekin.

                4. Ezkerrekoarekin.

                5. Ezkerrekoarekin.

                6. Eskuikoarekin.

                7. Ezkerrekoarekin.

                8. Eskuikoarekin.

        Orainago esan deran bezala, dantzariaren edertasunik aundiena dago oñ batarekin egiten duen ainbat, bestearekin egitean, eta alde batera egiten duena berbera, bestera osekitzean.

        Lendabiziko puntu edo konpasean eskuiko oñarekin asita, laugarrenean ezkerrekoarekin egiten duena berbera dator otsekitzera, bostgarrena ezkerrarekin asirik zortzigarrena eskuikoarekin bukatzean, ikusi dezuten bezala. Eta ongi dantzatu nai duenak, premiazkoa du txit, irakaste au aurkezean beti idukitzea, bestela ezin izan diteke dantzari ona; ez eta dantzariaren izena onkai duena ere, zergatik ez dan aski aurrenengo eta azkenengo puntu biak ongi eramatea, baldin erdikoetan gaizki badabil.

        Zurubietan edo eskallaraetan igo bear duen gizon bat, lendabiziko mallan zuti abiaturik, azkenengoan ere gisa berean gelditu arren, baldin bien bitartekoetan amilka badabil, ezin esan diteke ongi igo dala.

DANTZAREN ASIERAKO SOÑUA
NOLA DANTZATU BEAR DAN IRAKASTEA

        Dantzari onak, dantzan asitzen dan toki guzietan, bear ditu dantzatu zortzi puntuak: lendabizi senzillo, eta gero aldaira geiagokoakin. Aldaira oek ere dantzatu bear ditu aurrena errazenak, eta ondorean otsekitze edo ejekuzio aundiagokoak, zergatik txit itxuski dan bikañenak egindakoan txatarrenak agertzea.

Senzilloa egiten da onela:

        Lendabiziko puntu edo konpasean, egin bear ditu oñ biakin lau mugida edo golpe, modu onetan:

        1. Eskuiko oña altxaturik, punta saietserontz, lurrera begira duela, eragin bear dio berari kanpo aldera.

        2. Ifini lurrean, ezkerrekoagandik arrada ta erdiz apartago, erpoa airean eta ezkerrekoaren erdiko sakanera begira duela.

        3. Ezkerreko oña altxaturik, jarri bear du erdiko sakanarekin eskuiko erpoari ukitzen diola.

        4. Eskuiko oña altxatu, ta ifini bear du ostera lurrean, bete betean, arrada erdi batez aurrerago.

        Bigarren konpasetan, egin bear ditu beste lau mugida gisa berberean, ezkerreko oñarekin asitzen dala. Obekiago adierazitzeagatik esango dizutet nola:

        1. Ezkerreko oña altxaturik, punta saietserontz lurrera begira duela, eragin bear dio berari kanpo aldera.

        2. Ifini bear du lurrean, eskuikoagandik arrada ta erdiz apartago, erpoa airean eta eskuikoaren erdiko sakanera begira duela.

        3. Eskuiko oña altxaturik, jarri bear du erdiko sakanarekin ezkerreko erpoari ukitzen diola.

        4. Ezkerreko oña altxatu, ta ifini bear du ostera lurrean, bete betean, arrada erdi batez aurrerago.

        Irugarren konpasean, egin bear ditu bi mugida, modu onetan:

        1. Eskuiko oña altxatuta saiets aldera txit luzaturik, beraren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin jo bear du ezkerrekoa, kañara ezur erdikoan, be bean.

        2. Ifini bear du eskuiko oñ bera, ezkerrekoaren atzean eta arrada erdi batez apartago, gurutze gurutzean, erdiko sakanarekin ezkerreko erpoagana begira.

        Laugarren konpasean, egin bear ditu bi mugida, onela:

        1. Ezkerreko oñaren erpoa altxaturik, punta lurrean irristatzen duela jo bear du beraren txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin, eskuikoaren kañara ezur erdikoa, be bean.

        2. Jarri bear du ezkerreko oñ bera lurrean, bete betean, eskuikoagandik arrada erdi batez aurrerago, lenago zegoen toki berberean; eta bostgarren konpasa asitzerako ifini bear du eskuiko oña altxaturik arrada erdi batez aurrerago, bete betean.

        Bostgarren konpasean, egin bear du, bigarrenean egin duena berbera.

        Seigarren konpasean, lendabizikoan bezala.

        Zazpigarren konpasean, ezkerreko oñarekin egin bear du, irugarrenean eskuikoarekin egin duena berbera.

        Zortzigarren konpasean, eskuiko oñarekin egin bear du, laugarrenean ezkerrekoarekin egin duen bezala. Orra non aurkitzen dan zortzikoa bukaturik; eta bestea dantzatzen asitzerako, beti mugitu bear du ezkerreko oña, laugarren konpasetik bostgarrenerakoan eskuikoa bezala.

        Aldaira guzietan bukatu bear du beti soñua, azkenengo puntu edo konpas bietan, zazpigarrena eta zortzigarrena erakutsi dituran modu berberean. Beragatik, lendabiziko sei puntuetan edozein aldaira mota, eta nai dituen ainbat egiñ arren, beti gorde bear ditu beste puntu biak, zeña diraden zazpigarrena ta zortzigarrena, esan deran gisan soñua bukatzeko.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu, lau kuatro pelo senzillo, eta lau karrera senzillo, modu onetan:

        Aurrenengo konpas bietan lau kuatro pelo senzilloak, konpas bakoitzean bi; eta beste lau konpasetan, lau karrera senzilloak, konpas bakoitzean bat. Orra non diraden sei konpasak; eta bukatu beste bi konpas, zazpigarren eta zortzigarrengoakin, lenago erakutsi deran moduan. Ala kuatro peloak, nola karrera eta beste edozein aldaira, lendabizikoa egin bear da beti, eskuiko aldera, eta urrengoa ezkerrerontz. Ongi baño ere obekiago buruan iduki ditzatzuten oarkera aiñ premiazko oek, berriztutzen dizkitzutet onenbeste bider, eta beragatik ez dezute esan bear atsekabegiña naizala.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egiñ bear ditu sei karrera senzillo, bakoitza zapateo banarekin, modu onetan:

        Aurreneko konpasean, eskuiko aldera karrera senzilloa eta zapateo bat, eskuiko oñarekin bakarrik egiten duela zapateo au.

        Bigarren konpasean, ezkerrerontz karrera senzilloa, eta zapateoa ezkerreko oñarekin.

        Irugarren konpasean, jirako karrera senzilloa, eta zapateoa eskuiko oñarekin.

        Laugarren konpasean, jirako karrera senzilloa beste aldera, eta zapateoa ezkerreko oñarekin.

        Bostgarren konpasean, aurrenekoan egin duen berbera.

        Seigarren konpasean, bigarrengoan bezala; eta bukatu, bi konpas azkenekoakin, betiko moduan.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu lau kuatro pelo redoblatu, eta bi karrera añaditu gisa onetan:

        Aurreneko lau konpasetan lau kuatro pelo redoblatu: konpas bakoitzean bat; eta beste bi konpasetan karrera añaditu biak, konpas bakoitzean bana; eta bukatu azkenengo konpas biakin, beti bezala.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu lau karrera añaditu, eta lau kabriola zuzenekoak, modu onetan:

        Aurreneko konpasean, karrera añaditu bat eskuiko aldera.

        Bigarren konpasean, bi kabriola zuzeneko toki berean.

        Irugarren konpasean, karrera añaditu bat ezkerrerontz.

        Laugarren konpasean, kabriola zuzeneko bi, leku berean.

        Bostgarren konpasean, jirako karrera añaditua eskuitik ezkerrerontz.

        Seigarren konpasean, jirako karrera añaditua ezkerretik eskuirontz, eta bukatu beste bi konpasakin.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu: lau ala de pitxon, bi karrera añaditu, eta bi kabriola jira osokoak, modu onetan:

        Aurreneko konpasean, bi ala de pitxon.

        Bigarren konpasean, beste bi ala de pitxonak.

        Irugarren konpasean, karrera añaditua eskuirontz.

        Laugarren konpasean, kabriola jira osokoa toki berean, eskuitik ezkerrerontz.

        Bostgarren konpasean, karrera añaditua ezkerreko aldera.

        Seigarren konpasean, kabriola jira osokoa ezkerretik eskuirontz, eta bukatu beste bi konpasakin.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan, egin bear ditu sei karrera añaditu, modu onetan:

        Aurreneko konpasean, karrera añaditua eskuirontz.

        Bigarrenean, karrera añaditua ezkerrerontz.

        Irugarrenean, karrera añaditu jira osokoa, eskuitik ezkerrerontz.

        Laugarrenean, jira osoko karrera añaditua ezkerretik eskuirontz.

        Bostgarrenean, aurrenekoan bezala.

        Seigarrenean, bigarrengoan egin duena berbera, eta bukatu azkenengo bi konpasakin.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu: lau kuatro pelo senzillo, bi karrera añaditu, bi kabriola zuzeneko, eta bi kabriola jira osokoak, modu onetan:

        Aurrenengo konpasean, bi kuatro pelo senzillo.

        Bigarrenean, beste bi kuatro pelo senzilloak.

        Irugarrenean, karrera añaditua eskuiko aldera.

        Laugarrenean, toki berean bi kabriola: bata zuzenekoa, eta bestea osokoa, egiten duelarik au eskuitik ezkerrerontz.

        Bostgarrenean, karrera añaditua ezkerreko aldera.

        Seigarrenean, leku berean kabriola bi, bata zuzenekoa, eta bestea jira osokoa, egiten duelarik au ezkerretik eskuirontz, eta bukatu beste bi konpasakin.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu: bi kuatro pelo redoblatu, karrera jira osoko bi, zapateo bi, eta kabriola erdi bi, modu onetan:

        Aurreneko konpasean, kuatro pelo redoblatu bat.       

        Bigarrenean, beste kuatro pelo redoblatua.

        Irugarrenean, jira osoko karrera senzilloa, eskuiko aldetik ezkerrerontz, zapateoarekin.

        Laugarrenean, karrera senzilloa, ezkerreko aldetik, eskuirontz jira osoa egiten duela, zapateoarekin.

        Bostgarrenean, kabriola erdi bata, ezkerreko anka eskuikoaren gañetik duela gelditzen dala.

        Seigarrenean„ beste kabriola erdia, eskuiko anka ezkerrekoaren gañetik duela gelditzen dala, eta bukatu azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu: bi zapateo, karrera añaditu bi, lau kabriola zuzenekoak, eta bi kabriola jira osokoak, modu onetan:

        Aurreneko konpasean, eskuiko oñarekin zapateo bat egiñik karrera añaditua alde berera.

        Bigarrenean, kabriolla zuzeneko bi, toki berean.

        Irugarrenean, ezkerreko oñarekin zapateoa egiñik, karrera añaditua alde berean.

        Laugarrenean, bi kabriola zuzenekoak leku berean.

        Bostgarrenean, jira osoko kabriola bat, eskuitik ezkerrerontz.

        Seigarrenean, jira osoko kabriola ezkerretik eskuirontz, eta bukatu azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu: bi karrera añaditu, sei kabriola zuzenekoak, eta bi kabriola jira osokoak, modu onetan:

        Aurrenengo konpasean, karrera añaditua eskuiko aldera.

        Bigarrenean, iru kabriola zuzenekoak toki berean.

        Irugarrenean, karrera añaditua ezkerrerontz.

        Laugarrenean, iru kabriola zuzenekoak leku berean.

        Bostgarrenean, jira osoko kabriola bat eskuitik ezkerrerontz.

        Seigarrenean, jira osoko kabriola ezkerretik eskuirontz, eta bukatu azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu: bi karrera añaditu, lau ala de pitxon, bi kabriola erdi, eta bi kabriola oso, zuzenekoak, modu onetan:

        Aurrenengo konpasean, eskuiko aldera karrera añaditua.

        Bigarrenean, toki berean bi ala de pitxon.

        Irugarrenean, ezkerrerontz karrera añaditua.

        Laugarrenean, leku berean, bi ala de pitxon.

        Bostgarrenean, bi kabriola erdi.

        Seigarrenean, bi kabriola oso, zuzenekoak; eta bukatu azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu lau jira galdu edo buelta perdida eta lau karrera senzillo, modu onetan:

        Aurreneko konpasean, jira galdu bat eskuitik ezkerrerontz.

        Bigarrenean, bere bat, ezkerretik eskuirontz.

        Irugarrenean, bi karrera senzillo, bata eskuiko aldera eta bestea ezkerrekora.

        Laugarrenean, bi karrera senzillo jira osokoak, bata eskuitik eta bestea ezkerretik.

        Bostgarrenean, jira galdu bat eskuitik ezkerrerontz.

        Seigarrenean bere bat ezkerretik eskuirontz, eta bukatu azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat:

        Lendabiziko sei konpasetan egin bear ditu: zortzi kabriola lau aldeetarakoak, bi karrera senzillo, eta bi kabriola jira osokoak, modu ontan:

        Aurrenengo konpasean, aurrerako txorrotxa eta atzerako kabriola.

        Bigarrenean, saiets bietara bi kabriola, lenengoa eskuira eta bestea ezkerrera.

        Irugarrenean, karrera senzilllo bat, eta jira osoko kabriola bat: eskuiko aldera karrera, eta eskuitik ezkerrerontz kabriola. Laugarrenean, ezkerreko aldera karrera senzilloa eta jira osoko kabriola ezkerretik eskuirontz.

        Bostgarrenean, aurreneko konpasean, egin duena berbera.

        Seigarrenean, bigarrengoan bezala, eta bukatu azkenengo bi konpasakin.

        Aldaira oni egokidatzen zaio azkenengo bi konpasakiko bukaera ematea, modu onetan:

        Zazpigarren konpasean, egin bear du jira osoko kabriola pizkor bat, eskuiko aldetik ezkerrerontz, eta zortzigarrenean, aurrerako txorrotx airoso bat.

        Noizean bein aurrerako txorrotxarekin soñua bukatzeak guziz ematen du egoki, eta batez ere soñu zarretan, dantzako zubiak egitean, soñu mota bat bukaturik bestea asitzerakoan, eta andre edo neskatxa dantzara ekarten diotenean.

        Dantzariak egin ditzake aldaira edo mudantzak milloika, erakutsi ditudan oek ongi ikasi ezkero.

        Lore moltsogin edo ramilletegille jakinsun batek lore mota piska batzuekin egin oi ditu, txit gisa askotako lore moltsoak, aldairatzen dituelarik egokitasun aundian, bein erdian ifinten dituen mota berak, urrengoan bazterrera; orain alde batean jartzen dituenak, gero bestera; batari goien ezarten diozkanak, besteari bean...

        Bere bat gertatzen da izkribuarekin. Izanik ogeitalau letra bakarrak itzkribatzeko, oekin berakin adierazitzen dirade mundu osoko itzkuntza guzietan argiro eta garbiro, gogoratu al ditezkean esakari guzi guziak; baldin itzkunza bakoitzari dagozkion bezala, zein bere tokietan zuzenkiro ezarten baditu. Gisa berberean dantzariak ere egin ditzake nai dituen ainbat aldaira mota, erakutsi ditudan bakar oek ongi osekitu ezkero: baña ankakin mugida ederrak arintasunarekin egin arren, baldiñ badabil konpasaz kanpora, ainbeste onkaitaro edo merito izango du aren dantzak, nola koskaetan jauzirik, noiz zer ordu jotzen duen ez dakin erlejuak.

        Desengañaturik mututu ditezke bada sekula betiko, arako Gipuzkoako dantza mota anziña anziñakoetan, eta beren soñu zarretan, oraingo aldaira berri modakoak ezin egin ditezkeala darauskioten itz-jario, erausle, ezjakin txar oriek guziak, zergatik gure dantza oniritzi gogoangarriak eta soñu zar gozo jakintsunak diraden, arrotz guziak baño askoz ere sasoi obeagokoak, pizkorragoak, zabalagoak eta prestuagoak, ala edozein aldaira motari onetsirik berenkoitutzeko, nola txukinkiro berak apaindurik argitasun aundian, noiznai, eta edozein tokitan, agertaratzeko. Beragatik, txoro garbi garbitzat iduki bear dituzute, nere perillean, gure dantza gogoangarri pozkidatsuetan aldaira berri modakoak ezin egin ditezkeala esan oi duten uanditu iraingarri oriek guziak.

        Dantzaren asierarako eman ditudan irakaste edo instrukzio oek, bere bat serbitzatzen dute andreen deieko soñu edo kontrapasetarako, bañan ez zortzikoetarako, zergatik oek jotzen diraden urduriago, eta ez dan denborarik beretan ainbeste lan osekitzeko, nola aietan.

ZORTZIKOAK NOLA DANTZATU
BEAR DIRADEN IRAKASTEA

        Dantzaren asierarako erakutsi deran moduan dantzatzen da zortzikoetan ere senzilloa, kendutzen zaiola berari zortzikoetan, oñaren mugida kanpo aldera eragiten zaiona, lendabiziko konpasean, bigarrengoan, bostgarrenean eta seigarrengoan.

Beste aldaira bat
senzilloa bezain lasaia edo geldia:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan bi karrera senzillo, eta bi kuatro pelo senzillo, modu onetan:

        Aurreneko konpas bietan karrera senzillo bat eskuiko aldera. Urrengo bietan beste karrera senzilloa ezkerrerontz.

        Bostgarren konpasean, kuatro pelo senzillo bat eskuiko aldera.

        Seigarrenean bere bat ezkerrerontz, eta bukatu azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat lan geiagokoa:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan, bi kuatro pelo redoblatu, eta bi kabriola jira osokoak, modu onetan: Aurreneko konpas bietan, kuatro pelo redoblatu bat, eskuiko oñarekin asitzen duela. Urrengo bietan bestea, ezkerrarekin asita. Bostgarren konpasean, jira osoko kabriola, eskuiko aldetik ezkerrerontz. Seigarrenean, beste kabriola jira osokoa, ezkerretik eskuirontz; eta bukatu, azkenengo bi konpasakin.

Beste aldaira bai:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan: bi karrera senzillo, zapateo banarekin, alde banaetara; bi kabriola erdi, eta beste bi osoak zuzenean, modu onetan:

        Lenengo konpas bietan karrera senzilloa eta zapateoa eskuiko aldera; urrengo bietan ezkerrerontz karrera senzilloa ta zapateoa. Bostgarren konpasean, kabriola erdi biak, lenengoa ezkerreko oña gañetik duela, lurrean gelditzen dala, eta bigarrena eskuikoa gañetik duela. Seigarren konpasean, kabriola oso zuzeneko biak; eta beste bi konpasakin bukaera.

Beste aldaira bat:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan lau kuatro pelo senzillo, eta bi karrera senzillo jirakoak, alde banaetara modu onetan:

        Lenengo lau konpasetan lau kuatro pelo senzilloak, konpas bakoitzean bat. Bostgarren konpasean, karrera senzillo jirakoa, eskuiko aldetik ezkerrerontz. Seigarrenean, bere bat ezkerretik eskuirontz, eta beste bi konpasetan, bukaera. Karrera senzilloak egin bearko dira txit agudo, zergatik langai anitz duen zortzikoetan, konpas bakoitzean karrera bat egiteak.

Beste aldaira bat:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan, bi karrera senzillo kabriola zuzeneko banarekin, eta lau ala de pitxon, modu onetan:

        Lenengo konpas bietan, karrera senzilloa eskuiko aldera, eta kabriola zuzenekoa bertan. Urrengo bietan, karrera senzilloa ezkerrerontz eta kabriola zuzenekoa toki berean.

        Bostgarren eta seigarren konpasetan, lau ala de pitxonak, konpas bakoitzean bi, asitzen duelarik lendabizikoa eskuiko oña airean daukala, eta bukaera, azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan, bi karrera añaditu alde banaetara eta bi kabriola jira osokoak, modu onetan:

        Lenengo konpas bietan, karrera añaditua eskuiko aldera; urrengo bietan ezkerrerontz. Bostgarren konpasean, jira osoko kabriola eskuiko aldetik ezkerrerontz. Seigarrenean, bere bat ezkerretik eskuirontz; eta bukatu, beste bi konpas azkenekoakin.

Beste aldaira bat:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan jirako karrera senzillo bi, zapateo banarekin, alde banaetara, eta lau kabriola zuzenekoak, modu onetan:

        Lenengo konpas bietan jirako karrera senzilloa zapateoarekin, eskuiko aldetik ezkerrerontz: urrengo bietan bere bat ezkerretik eskuirontz; eta beste bi konpasetan, lau kabriola zuzenekoak, konpas bakoitzean bi: eta bukaera, azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan, bi zapateo, eta bi karrera senzillo alde banaetara, buelta galdu banarekin, modu onetan:

        Lenengo konpasean, zapateo bat eskuiko oñarekin asitzen dala. Bigarrenean, bestea ezkerrekoarekin asirik. Urrengo bi konpasetan karrera senzilloa eskuiko aldera, eta buelta galdua bertan, eskuiko oña airean daukala. Bostgarren eta seigarren konpasetan bere bat ezkerrerontz karrera senzilloa eta buelta galdua toki berean, ezkerreko oña airean daukala; eta bukatu, azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat:

        Egin bear ditu sei konpasetan lau ala de pitxon eta lau kabriola: bi zuzenekoak, eta beste biak jira osokoak, modu onetan:

        Lenengo bi konpasetan lau ala de pitxonak, eskuiko oña airean daukala asirik. Irugarren konpasean, kabriola zuzeneko bat. Laugarrenean, jira osoko kabriola, eskuiko aldetik ezkerrerontz. Bostgarrenean, beste kabriola jira osokoa, ezkerretik eskuirontz; eta seigarrenean, zuzeneko kabriola, bukatzen duelarik azkenengo konpas biakin.

Beste aldaira bat:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan bi karrera senzillo jira osoko kabriola banarekin, eta lau kabriola zuzenekoak, modu onetan:

        Lendabiziko bi konpasetan, karrera senzilloa eskuiko aldera, eta jira osoko kabriola, alde beretik ezkerrontz; urrengo bietan karrera senzilloa ezkerrerontz, eta jira osoko kabriola eskuirontz; bostgarren eta seigarren konpasetan lau kabriola zuzenekoak, bukatzen duelarik, azkenengo bi konpasakin.

Beste aldaira bat:

        Egin bear ditu lendabiziko sei konpasetan, lau kabriola lau aldeetara, eta jira osoko bi kabriola, alde bakoitzera bat, modu onetan:

        Lenengo konpasean, aurrerako kabriola edo txorrotxa. Bigarrengoan atzerako kabriola.

        Irugarrengoan, eskuirontz zearka kabriola. Laugarrengoan, ezkerrerontz bere bat.

        Bostgarrengoan, jira osoko kabriola, eskuiko aldetik ezkerrerontz.

        Seigarrenean bere bat ezkerretik eskuirontz, eta bukatu beste bi konpasakin.

        Zortzikoetarako ipiñi dituran aldaira edo mudanza oek, bere bat serbitzatzen dute soñu zarretarako; bañan da premiazkoa, oen zenbatetsu edo numero jarri dituranakin aiek adreztutzea edo arreglatzea, baldin ongi dantzatu nai baditu.

        Erakutsi dizutet argiroki, puntu edo konpas bakoitzean zer ta zenbat mugira eta aldaira kabitzen diraden; baita ere zortzi konpasetarañoko soñu guziak nola artu bear diran. Eta nola igo bear ez duen beñere dantzariak zortzi konpasetik, gora artu edo bukaera eman gabetanik; aixa aski oarketu diteke soñu zarrak zer modutan dantzatu bear dituen; gordetzen dituelarik, esanik daukadan bezala, azkenengo bi konpasak beti, numero guzien bukaeraetarako. Onetarako, daukat oraindik adierazi bearra, numero bikoa bakarrik arkitzen dan tokietan, bera zer gisatan artu bear dan.

        Puntu bi bakarrak dauden toki guzietan egin bear du dantzariak lendabizikoan jira osoko kabriola bat eskuiko aldetik ezkerrerontz, zeñetan gelditzen dan ezkerreko oña eskuikoaren gañetik debala, bukaera guzietako zazpigarren konpasean bezala; eta orduan, asko du egitea eskuiko oñarekin, akaballa guzietan egiten duena, berbera.

        Oarkera edo adbertenzia au ez da bestegatik, ez bada, eskuiko oñaz asi eta berarekin bukatu, gure dantza mota guziak egin bear diralako. Bada, bi puntu bakarrak billatzen diradenean, esan deran moduan egin ezkero, asitzen du eskuiko oñarekin, baita bukatu ere, ezkerrekoak bearra egiten debalarik.

        Nere erritar maiteak, eman dizkitzutet irakaste txit seguruak gure jaioterriko dantza mota oniritziak ongi dantzatzeko, baita ez dakitenak zuzenkiro ikasteko ere. Zuen artean arkitzen dira berrogei ta amar baño geiago, lau urte onen barrunen, neronek erakutsiak, ikusi dituzuen bezala anitzek, plaza berri eder bitore onetan, eta auzo errietakoetan, begiratzalleak naikidatzen dituztela. Eta uste det emendik aurrera gordakaiatuko dituzutela, zuen asaba maitagarriak irudikatuaz, gure jaioterriko jostaketa sonatu, pozkarri, miraritsuak, onkai duten bezala. Onetarako artatzen edo enkargatzen zaituztet benazki, irakurri ditzatzutela artezaz eta asko aldiz irakaste txiki oek, alik eta obeagoak eta aundiagoak ni bañan gizon jakiunde geiagokoren batek ematen dizkitzuten artean, zeña izango dan nere naikidarik gozoena.

        Gauza jakiña da, lenbizian ta bat batean ezagutuko ez dituzutena naikidara, emen ezarri dizkitzuteran zenbait oarkera eta irakasteak, baña ez da ansi batere; baldin sarritan berriztutzen badezute berak irakurtea, nere perill ezagutu ez ezik, ikasi, dantzatu, edertu, galantu eta bitoreatuko dituzutena, baita igo ere goienengo mallara.

        Egia da gaurko eguneko zenbait aundi miniska, gaubeti goizera igotakoak, naikida aundirik artuko ez diotena obra oni, anziñako gauzak birjaiotzen dituelako; bañan bai, arako, euskaldunen etorki ona beren izenetan arkitzen zaien, are lenbiziko jatorri aiek. Badakizkit gisa onetako asko ansiaturik daudenak, oitura zar oek argitaratzeko.

        Ez det esaten nik, aberatsak eta nekatzalleak jostaldia mota berdiñak bear dituztela; zergatik dakidan ezin izan litekeana, eta egoki ere ez dana. Edozeñek daki aberatsakin ezin berdindu ditezkeana nekatzalleak, baita oek naiago dutela jostatu plaza agirikoan soñu zar gogoangarriak jotzen dituen danbolin batekin, ezen ez, asmatu al ditezkean okerreko dantza, bolera, minue, eta balsik berrienak jotzen dituenarekin; beragatik, eta beren izerdiarekin danboliña bazkatzen dutelako, jo bear zaiozkate beren naierako soñuak beargilleai, baita beren jostaketa gaitzik gabeko pozkidatsuak estalpetu edo protejitu ere, errietako alkate jaunak, beren aurreragokoak estalpetu oi zituzten bezala.

        Aditu bear dezute bada zer esaten duen Jovellanos jakintiak, lenago izendaturik daukadan obra gogoangarri oroitzapenaren bigarren zatian, beargilleen jostaketa agirikoen aldean:

        BIGARREN ZATIA

        Nere iduriak argibide ta ekinai aundiagoarekin azaldutzeko, bereziko det diartea edo puebloa ballera bitan, bata bearra egiten duena, eta bestea jostatzen dana. Endeglatuko dlitut lendabizikoan egun oroko neketik ateratako banernearekin bertirauten duten ekabilde guziak, eta bigarrengoan, beren errenta edo tinkonde seguruakin bizi diradenak. Nork ikusten ez du bataren eta bestearen nongarte banaitatua jostaketa agirikoen aldean? Egia da izango diradena oraindik persona anitz erdiko nongarte batekoak, baña beti ekabilde oni edo ari egokidatuko zaiezkanak, beren nongarteak zer nola makurtzen dituen geiago edo gutxiago arretara edo aroikeriara. Baita ere ondoreatuko da banaitaren bat aldeetan edo Urietan, eta erri multsutasun geiagoko edo gutxiagokoetan, baña ezin diteke guzia arpeztu. Ala ere gure asierak izanzo dirade erraz oarkariak ekabilde eta nongarte guziai. Itzegin dezagun lendabizi bearra egiten duen diartearena.

        Diarte edo pueblo onek bear ditu jostaketak, baña ez ekuskarriak. Ez da premiazkoa Erondeak edo Gobiernoak jostaldiatu dezan, bañan bai jostatzen utzi degion. Egun gutxietako, ordu laisterretan señalapenatu al dagikiena bere pozkida ta jostaldiari berak billatuko du, berak asmatuko ditu bere jostaketak. Aski da eman dakion lokabea ta estalpea gozatzeko. Jai egun ostargi eta ateri dan batean dezakeanak lokabekiro boastitu edo paseatu, eiatu, palankan tirata, pillotan jckatu, arboiltxoan, boleetan arratsalde gosaldu, edan, dantzatu eta batetik bestera ibilli kanpoan, beteko ditu bere naikida guziak eta eskañiko zaiozka jostaldi ta atsegiñik ornituenak. Ain gostu gutxian josta erazi dakioke diarte edo pueblo bati danik aundiena eta zenbatetsuena izan arren!

        Ala ere, nola da Espaiñako errien zatirik andiena maneraren batean ez jostatzea? Gure probinziaetan ibilli dan edozeñek egingo zuen asko bider mingaraizko oarkera au. Egunik otsaundikoetan beren bizitegilleen atsegiña adierazi bear luketekeen pozkida eta zegarreraren ordean bateronzen du karrika eta plazaetan nagitasunezko zegiketa bat, ixilltasun triste batekin ezin oarketu ditezkeanak miretsi gabe eta kupidatzen ez dala.

        Baldin personaron batzuek irteten badira beren etxeetatik, ez dirudite besterik ez bada iguñak eta nagitasunak botatzen dituela beretatik, eta arrastatzen dituela esikabera, umillategira, plazara edo eliz-atariko leorpera, non beren kapaetan zamorroturik, dala eskiñaren baten arrimoan edo ezarririk edo orrondaritzan emen edo an beakarririk gabe eta ez gogarta desegobiturik igarotzen dituzte tristekiro orduak eta arratsalde osoak egurastu gabe eta jostaldiatzen ez diradela. Eta baldin oni ezarten bazaio errietako leortasuna, zikinkeria, beartasuna ta desapainde bere bizitegilleena, itxura tristea ta ixilltia, nagitasuna ta bakitearen gabetasuna, eta mugida, zeña senatzen dan toki guztietan, nor izango da arriturik damurriatuko ez dana ain izugarrizko bertagiak ikustean?

        Ez da toki onen egitekoa berternetzera bilkidatzen diraden gauza guziak agertzean; diranak diradela, esan diteke segurutzat, guziak etorriko diradela legeetatik. Baña irten gabe geren gogartatik, ezin utzi gentzake ixillik sarrienetako bat eta ezagunena dagoela, erri askoren iritarau edo polizia gaiztoan. Zelatze zogiez, ez ekadoi edo juez gutxirena sinistatzen da Erondea irigokiaren edo Gobierno munizipalaren oibetanderik aundiena señalatzen dala, diartea edo puebloa menderatzean: eraen onaren izaterik geiena dagoela, bere bizitegilleak ekadoi edo justiziaren otsera ikaratzean, eta iñor ere ez ausartatzean mugitzera, ez eta txist bat egitera ere beraren izena aditzean. Ondorean edozein iskanbillak eta edozein otsabar edo algarak etarreratzen dute gudate eta ausi abartzaren izena: edozein ez baita eta edozein jaite da beakarri, erarta ogendun edo prozedimentu kriminal batena; eta dakaizki bere ondoren billakindeak, auzi joaitak, presoindegiak, eta muskillak; baita jarraigo guzi atsekabeena eta bersio oitaraukoak ere. Ain iritarau edo polizia gogorraren azpian beldurtzen ta damurriatzen da diartea edo puebloa, eta doskaindurik edo sakrifikaturik bere pozkida segurantza bereari, arautziatzen du jostaketa agirikoa eta gaitzik gabekoa, baña orrengatiik perilltsua, eta autatzen ditu bakardadea ta zegiketa tristeak eta mingarriak egiazki, baña denbora berean seguruak.

        Onelako billakindetik jaio dirade anitz adrakoi iritarauarenean, ez bakarrik errietako pozkidaren kontrakoak, baita ere beraren doatsuerarenak, eta ala ere ez latzalla ta gogortasun gutxiagorekin gordeak. Toki batzuetan debekatu dira otsankida ta zenzerri jotzeak, eta besteetan beilladuak eta dantzak. Batzuetan beartzen dituzte biztanleak illunzean beren etxeetan sarturik gelditzera, eta besteetan argirik gabe karrikara ez irtetera, karrika eskiñaetan ez gelditzera, bilgo boilleetan ez batutzera, eta beste onelako debekuetara. Agintzeko furiak, eta iñoiz ekadoien irritzak edo juezen kodiziak, zabaldu ditu aldearik txatarreneraño gorte bateko naskidak ezin griñaitu litzakean adrakoi edo reglamentuak; eta aste guzian kanpoko sokillen gañean izerditurik larranean lo egin duan nekatzalle gizagaxoak larunbat arratsean ezin dezake lokabekiro bere erriko plazan deadar egin, ez eta erdara bat okasitu edo entonatu ere bere maitearen atarian.

        Oraindik ni bizi naizan tokia izanik aiñ señalatua guzien artean bere beargilletasunez, bere izatez pozgarria eta gaitzik gabeko bere usarioak dituena, ezin lokabetu izandu da orrelako adrakoietatik, eta iñoiz lekuko edo testigu izan naizalako gogoratzen zaizkit orain oarkera oek. Erri beraren sakabanatasunak ez grinaitzen ta ez zillegitzen du suertez ere, erri bilduentzat sortargitutako iritarau irigokia edo polizia munizipala; baña gureak batutzen dira jostatzera erromerietan, eta an geiena jarraitzen ta eragokitzen ditu iritarauaren adrakoiak. Debekatu da beretan makillen oitura, premiagozkoa dana emen gordozkerarako baño, tokiaren laztasunagatik. Bedatu dira gizonen dantzak; geldi erazo dira emakumeenak arratsalde erdirako eta azkenik illun aurrea baño lenago beartu da, errorneriak oitaskatzera izanik erri beargilletsu eta gaitzik gabeko oen jostaketa bakarrak. Nola al litezke bada ongi eta naikidatuak aiñ atsekabezko iritarauarekin?

        Esango da guzia eranpetzen dala, eta egia da: Guzia eranpetzen da, baña eranpetzen da gogo gaiztoz. Guzia eranpetzen da, baña, nor beldurtuko ez da ain ondore luze eta bortxazko eranpetzeaz? Lokabearen egoitza da nongarte bat pakearena, naikidarena, eta pozkidarena; mendearena da berriz mugitaraurena, bortxakoarena, eta atsekabearena; beragatik lenengoa da iraunkorra, eta bigarrena aldairaetara benturan dagoena. Ez da bada aski erriak geldirik egotea, da premiazkoa egon ditezen nai erara; eta bakarrik jakin menearen asiera guzitik biotz sorrak edo buru utsak dituztenak, eta oraindik modu otxanetik ere, seguratu nai izan dezaketeke beren iduria lenengora, bigarrengora gabe.

        Egiteko au ardura gabe begiratzen dutenak edota ez dute ikusten lokabearekin doatsueraren artean dagoen zorion errietakoa, edo beintzat urruñatzen dute; eta aiñ gaiztoa da bata nola bestea. Orrengatik ongi agirian dagoena da egitza au; baita artezaz begiratzeko diñakoa ere bidezko begirantza edo administrazio suabe batek. Lokabea ta pozgarria dan diarte edo pueblo bat errazki izango da pizkorra ta beargilletsua, eta baldin ala bada, izango da ongi moderatua eta obeditua Ekadoira edo Justiziara. Zenbat eta geiago gozatzen duen anbat eta geiago maitatuko du bizi dan tokiko Eronde edo Gobiernoa: aiñ ongi obedituko dio non onez onean eta naitasunarekin bilkidatuko dan bazkatzera ta gordotzitzera. Zenbat eta geiago gozatzen duen, anbat eta izango du zer galdu geiago: noiz eta geiago beldurtzen duen desaraudeak, orduan ta geiago beakurtu edo errespetatuko du eukidatzeko señalaturik dagoen jabetasuna. Diarte edo pueblo onek izango du aberastutzeko eresia geiago, zergatik jakingo duen geiagotuko duena bere atsegiña, eta bidez bere suertea. Itz batean, beroitza geiagorekin goragotuko du bere zoriona, zergatik seguruago egongo dan gozatzeko. Izanik bada au Eronde edo Gobierno on guzien lendabiziko beakarria, ez da argiro, izan bear ez duela begiratua ustekabezean eta ajola gabe? Izendatzen daneraño doatsuera agirikoa, suertez ere baldin bada guziontzako zorionaren etorkia beste gauzarik, itxekitzen da au ere beakarri edo objeto onetatik, zergatik menpe edo estadu baten poderea eta indarra ez dagoen ainbeste multsutasunean eta aberastasunean, zenbat eta batez ere dagoen bizitegilleen zeleikide edo karakter azkarrian. Egiazki, zer indar izango luke gizon erbalakin eta galkitatuakin, gizon gogortu sorrakin, ez beren eta ez besteren onari amodioren piskarik ez diotenakin konpontzen dan Dierria edo Nazio batek?

        Kontrara, gizon batzuek sarritan alkarrekin jostatzera ta pozkidatzera bilzarkidatuak, beti eratuko dute erri bat bakidatua eta gozatsua. Ezagutuko dute onkarri edo interes bat guziakikoa, eta egongo dira urrutiratuagoak beren onkarri banaita doskaintzeko edo sakrifikatzeko. Izango dira animo goratuagokoak, zergatik izango diraden lokabeagoak, eta orregatik beragatik izango ere dirade biotz artezagokoak eta indartsuagoak. Onesbedatuko du nork bere batune edo klasekoa, zergatik onesbedatuko duen bere burua, eta onesbedatuko ditu gañerakoak, zergatik naiko duen izan dedin bera onesbedatua. Modu onetan beakurtzen dala batintxeki edo jerarkia ta manera neurkida edo legeak bitezarriak, biziko dirade bera dan bezala: maitatuko dute eta gordotzituko dute sinisturik anziazkiro gordotzitzen dituztela beren buruak. Ain egia da errien lokabea ta pozkida daudena desaraudearen urrutiratuagoak, mendea ta damurria baño.

        Ez da sinistatu bear orrengatik begiratzen derala nik erbaltzak sosegu agirikoa zaintzeko artatua dagoen otxandiki edo majiistratura. Sinisten det kontrara; zergatik ez bera gabe ta ez beraren betiko ernaida gabetanik ezin gordakaiatu litezkean pausa ta eraen ona. Lokabeak berak du bere estalpearen bearra: beraren aurretik ibilli oi da bada eskudanzia, bridaren bat ez danean gelditzeko beren mugaetatik jauzitzen diradenak. Baña ona emen non pekatzen duten sarritan baño ere geiagotan, arako, ekadoi zogiez edo juez indiskreto, ernaida mendestearekin naspillatzen duten aiek. Ez da pozaldiarik, ez da bilkidarik, ez da jostaketarik, zeñetan diarte edo puebloari aurkeztutzen ez diozkaten mendearekin ekadoiaren lanibesak edo instrumentuak. Irudipenez ekadoitu edo juzgatzekotan esan diteke eralgudatzen dutela bakarrik beren jabetasuna bitezartea mendekoen beldurraren gañean, edota beren deskansua seguratu emen pozkida ta lokabearen gostuz. Alfer alferrik da bada: otxandikia edo publikoa ez da jostaldiatuko alik eta jostatzeko lokabe betean jarri dedin artean; zergatik gaubillladiakin diabatzalle edo patrollen artean, itxasgarriakin gudarien artean, zigorrakin baioneten tartean ikarazen dan lokabea, eta iges egiñik izkutatzen da gaitzik gabeko pozkida beldurtia.

        Egiazki ez da au bidea iristeko kozka zertarako izandu zan bitezarria goiaraukin otxandikia edo majistradu publikoa. Baldin zillegi bada bekaldutzea umiltia gandiatiarekin edo exelsoarekin, beraren ernaidak irudin bear luke izate goienengoarena: izan egiazkoa ta betikoa, baña ikusten ez dana; izan guziak ezagutzen dutena iñori aurketzean jarri gabearren; ibilli desaraudearen aldean kerentsitzeko edo reprimitzeko, eta lokabearen estalpetzeko: itz batean izan brida gaiztoentzako, eta anperua ta, laguntzalle onak diradenentzako. Beste modutan ekadoiaren beteder beakurtsua aldonduko da mendestearen lanibes edo instrumentuetan, eta obratzen duela bere bitezardearen kontra, atsekabeturik genasiko ditu pozgarritu ta estalpetu, bear litezkean aiek berak.

        Onelakoak dira gure iduriak jostaketa agirikoen aldean. Ez da probinziarik, ez da mugaperik, ez da erririk, ez lekurik, zeñek izango ez dituen atsegiñezko jostaldiaren batzuek, dirala oiturazkoak dirala bertaerakoak usarioz bitezarriak.

        Ekersia edo ejerzizio indarrena, trebandea, arintasuna, edo azkartasuna; dantza agirikoak, sualdiak edo arratsalde gosariak; boastitze edo paseoak, laisterkak, zamorrroak edo musigangak; diranak diradela, guziak izango dirade onak eta billartezak baldin badira agirikoak. Ekadoi edo juez onari dagokio erria estalpetzea alako jostaldietan: maneratu eta apaindu berentzako señalaturik dauden tokiak: urrutiratu andik genasitu al dizaketeen guziak, eta utzi jarri dedin zabaltzera ta pozkidatzera lokabekiro. Baldin iñoz edo berriz aurkeztuko baliz ikustera, obekiago izan bear du animatzeko, ezen ez beldurzeko edo menpea emateko. Izan bedi aita bat bere semeen atsegiñaz pozkarritzen dana bezalakoa, eta ez bere menpekoen pozkida bekaitztutzen duen bidagea edo tiranoa bezalakoa. Beindanikan bein, ez dezala iñoz ere utzi ikusguñetik bearra egiten duen erria oarketu degun bezala, ez duela Eronde edo Gobiernoak jostaldiatu bearrik, bañan bai utzi degion jostatzen.

        Izanik bada, zentzu aundiko Jovellanos jakintiak azaldutzen duen bezala, ain premiazkoa errietako oitura gozoak zuzenki gordetzea, eta batez ere Gipuzkoatarrenak, ez da mingarri eta lotsagarri erri bereko jaiotarrak egobia edo indiferenziarekin begiraturik ain ardura gabe aztutzera eta izkutatzera utzitzea? Eta zer litzake aztutzen eta izkutatzen uztea baldin ixekaturik eta urruñaturik gaiztratatuko ez balituzketeke?

        Ongi oarketurik arkitzen naiz ni, baita beste geiago ere Gipuzkoa onetan, zertatik eta nola datorren gure erriko oitura gozatsuakin jostaketa gogoangarrien galera negargarrizkoa.

        Jakiñaren gañean egon bear dezute bada, nere erritar maiteak, guzia gertatu dala gure asaba onak ez irudikatzetik edo imitatzetik. Gure guraso gogoangarri oen eresia eta arretarik aundiena izandu da beti, beren jaioterriko oitura guziak zuzenkiro gordetzea, iraun dezaten osotoro, puskarik txikiena ere galtzera utzi gabetanik, euskaldunen siñale ain ezagun, agiri, ondragarriak.

        Baña ala zorigaitzean azkenengo urte bakar oetan, erbesteetako gizon arrotz, nor ta nongoak diraden ere ez dakigun zenbaiti utzi izan diegutelako agintzen geren errian, gertatu zaiku, argiro ikusten dezaten bezala, gure jostaketa gaitzik gabeko gozoak aienaturik, ezagutzen ez ditugun nazkagarriak usuan jartzea.

        Guziaz ere iritsi da denbora, Gipuzkoatar prestuak beren aurrenengokoen odol garbi argia berexiturik, euskaldunen lege zuzen maitagarriak birjaiotuta, irozotzeko naierara, etsai ozpindu txar guzien esker gaiztoan bada ere. Eta derizkiot, ez dala izango gure arrazan ain gizon sorrik, non ifini naiko ez dituen bere jaioterriko jostaketa pozkarriak lenagoko gisara egurastutzen, arrotz zalagardatu guziak aienaturik, sekula betiko.

        Ezin utzi nezake esan gabetanik Ernaniko Batzarre edo Aiuntamentu prestuak egiteko onen gañean artu duen letarta edo probidenzia, txit bidezkoa. Erri leial au eraunde edo gobernatzen duten jaun ondraduak, otsaillaren zortzigarren egunean, naidartu edo dekretatu dute danboliñari agintzea, ez dezala jo fandangoko soñurik plaza agirikoan, ez bada zortziko eta beste soñu erriaren bere berekiak. Onelako jaun prestuak dirade euskaldunan odol garbitik sortargituak, eta ez arako erbesteetako dantza zatar, itxusi, nazkagarriak, usuan jarri nai dizkiguten txoro belatx, uanditu aiek!

        Gipuzkoatarren dantza mota guziak dirade onestasun aundikoak eta Jainkoaren naikidakoak; beragatik egin bear dute alegin guzia ala alkate jaunak, nola apezaita donatiak, birjaiotzeko jostaldia gaitzik gabeko garbi oek. Baldin bear bezala elkar ongi artzen badute errietako bi buruzari prestu oek, jende beargillea jostatuko da naikidara plaza agirikoetan, modu eztiaundiarekin.

        Zer izango da gauza ederragorik, gozoagorik, eta bidezkoagorik apezaitarekin alkate jaunarentzat, beren erriko jende beargilletsua, jai arratsaldeetan, ekinza eliztarrak egin ondoan, jostaldiatzen begien aurrean ikustea baño? Artzain egiazkoen egitekorik beardanezkoena da, beti beren aurkezean ardiak erabiltea, ala otso eta pistia gaiztoetatik gorde ditzaten, nola lar ta bide txarretara igaro ez ditezen.

        Gauza ziertoa da bada jai egun guzietan plaza agerikora jostaldiatzera batutzen diraden beargilleak Jaungoikoarekin alkate eta apezaitaren beldur aundia izango dutena. Baita alkar maitatuko dutena ere. Beti alkarrekin pozaldiatzera toki agirikora bilzarkidatzen diraden gazteak izango dute txit lotsa aundia zernai txatarkeria mota egiteko: laudatuko dute guzion egille aundia; beakurtu edo errespetatuko dute apezaita; obediturik, lagunduko diote alkate jaunari; maitatuko dituzte beren guraso eta zarragoak, amatuko dute ongi batak bestea, izango dira beargilletsuak, pizkorrak, txukunak, garbiak eta argiak, eta edozein estutasun edo lanze gertatzean, beren Erregerekin jaioterriko lege zuzenak gordakaiatzeagatik azkenengo odol tantoa pozik ixuriko dutenak; eta geroenean ere, beren garaitpenarekin irtengo diradenak. Egia onen argibidea, asko aldiz eta ziertoro ikusi izandu dan bezala, ez da gai iñor ere ukatzeko euskaldunari bere sendagall edo balorea, eta leialtadea.

        Gipuzkoatar prestuak, orain arkitzen zaiku iñoz ere baño ere obeagoa, geren asaba maitagarriak zuzenkiro gordakaiaturik garbiro utzi zizkiguten oitura gogoangarriak irozotzeko; beragatik egin bear ditugu alegin guzi guziak, birjaioturik, txukinkiro apaindu, ta goienengo mallan jartzeko geren puska eta siñale maitagarriak.

        Azaldu dizkitzutedan dantza oniritzi ugariak eta soñu zar gogoangarriak ez ezik, beste jostaketa mota geiago ere baditugu geren gerenkiak, birjaiotzeko premian arkitzen diradenak, eta lenagoko beren toki gain gañekora altxatzea onkai edo merezi dutenak.

        Pillotariak, itz neurtulari edo bersolariak, makill-urrutilariak, saltalari gisa askotakoak, idi apustuak, ari jokuak, aizkolariak, irabur jokuak, laia jokuak, zerrari apustuak, palankariak eta beste beargai askotakoak.

        Asko ezjakiñek farra eta ixeka egingo du joku mota oen izenak enzutean; baña begiratzen bazaie berai arretarekin ongi, ikusiko da beardanezkoak diradena, ala abere mota berak ongi bazkatzeko, nola nekatzalleak beren lan premiazkoetan ikasteko, eta geiagokoak izateko.

PILLOTARIAK

        Munduko dierria edo nazio guzien artean, ez da agertu joku mota onetan euskaldunari alderatu zaionik. Orain dalarik 68 urte, gutxi gora beera, lau Gipuzkoatar joan izan ziran lendanaz partidua egiñik, Cartagenara pillotan jokatzera, Españia guzian arki al zitezkean beste lau onenen kontra; baita aixa aski irabazirik etorri ere. Bein baño geiagotan itzegin izan nuen nere erritar irabazdun aiekin.

        Gizon jakintiak esaten dute beren obra gogoangarrietan, euskaldunak izan diradena beste guzien gaiñ gañekoak pillotako jakindurian.

        Jovellanos gogoangarriak pillotako jokaeraren gañean itzegitean, bere oroitzapenaren 91 garren orrian esaten du onela:

        Baita onetan ere berezkatzen da Euskal erria. Ez da erri bikain aurkirik toki berean ez duenik bere pillotaleku aundia, erazkoa, doarikakoa eta ongi bitezarria ta sarritan usatzen dana: eta nola ekadoitu edo juzgatzen degun dantza agirikoak eginkarritzen dutela jatorrizko izaeran, baita ere aurkitzen degu beretan eta oetan eralde edo arrazoia, errutasunarena, indartsuarena, eta azkartasunarena, zeñarekin dauden doinduak jaiotar aiek.

        Euskaldunak, zer geiago naikidatu gentzake bada Jovellanos baten abotik itz erazko oek aditzea baño? Y así como juzgamos que los bailes públicos influyen en el carácter moral, hallamos tambien en ellos y en estos juegos la raton de la robustez, fuerza, y agilidad de que estan dotados aquellos naturales. Baldin gure asaba maitagarriak beren jostaketa gogoangarrientzako aditu izan balituzte kanpotarren mingañetik gisa onetako aundizkatzeak, nolako alegiñak egingo ez ote zituzten gordakaiatzeko ez ezik, txukinkiro apaindurik edertuagotu ta are gañagora igotzeko ere? Eta guk ikusten ta aditzen ditugularik gizon arrotz jakintsunetatik ezin geiagoko laudatzeak, nola ez degu damurriaturik lotsatu ere bear gure egunetan ain egoitza negargarrizkora erorten utzitzeaz?

        Gipuzkoako dantza oniritzi gogoangarriak zenbat eta aurkitzen diraden azturik, ezkutatuak —ikusi dituzuten bezala—, anbat eta lurperatuagoa, eta eritasun aundiagorekin ikusten degu gaurko egunean azkenengo asnasetan dagoela gure pillotako jostaketa jakintasun maitagarria, eta baldin errietako buruzari jaunak beren ama gozatsu Gipuzkoari oarketurik, ez badio onek denbora dala egiten beardanezko osakai edo erremedio zuzen, egokia, urte gutxiren epean gelditu bearra da betiko, ill otza.

        Guziz da bada sinistgaitza, begira ez daudenentzat, zenbateraño galkitaturik desonkaitu dan, pillotako gaitasun eta jostaldi ain sonatua; ez bestegatik ez bada, orain ogei urte inguruan agertu zituzten eskularru moldakaitz orietatik, eta era berean ifinten asi ziraden trinkete zoko gizon galgarrietatik.

        Nere gazte denboran ez oi zan ez Gipuzkoan eta Bizkaian trinkete bat bakarra ere; eta orain badirade erriak iruna eta launa dauzkatenak.

        Trinketeak jarri dituzten erri oetatik, irten oi ziraden lenago, pillotaririk onenak. Eta orain ez da agertzen, pillota arrian nola jarri bear dan dakienik ere; bañan bai trinketerik ez dagoenetan, iñoiz ere bezain sakalari egokiak eta aundiak.

        Guziak itz batean aitortzen dute, trinketean sarritan ari dan pillotariari besoa laister erorten zaiona, eta bein ere ezin izan ditekeana luzerako pillotari ona. Egiteko onen gañean itzegiten dutenai etzaiote jalkitzen besterik, ez bada, debekatu bear lirakeala txit arras, eskularru berri moldakaitzak, eta trinkete kaltarkitsuak. Oraindik, beretara eresiarik aundiena ta portitzena dutenak daude esanaz, guziz kaltarkitsua dana trinketeetan jokatzea: batetik, plazari saria eman bear zaiolako, eta bestetik, denbora txit laburraren epean besoetako indar guziak illtzen zaiozkatelako.

        Trinkete gizon galgarri oen zaletuen izan diradenak ezagutu ta aitortzen dutelarik ain argi eta garbi kaltarkitsua dana beretan jokatzea, ez da gauza arrigarria eta mingarria, naiago izan dezaketekeala zulo illun aietan beren diruaren gostuz beren osasunak galtzea, ezen ez, doarikako plaza agirietan naierara jostaldiaturik, ikusle guziai atsegingarrizko pozkida ematea?

        Sinist nazazute bada, Donostiako pillotaleku agirikoan ibilli oi ziradena, trinketerik etzan denboran, jai arratsalde guzietan lau edo bost pillotari aldia, bata bezin bestea ikusgarriagoak, alkarri pillota arrian xanda ematen ziotela; eta orain anbat igarotzen diradela urte osoak ere joka aldia bat egin gabe.

        Bi urte onetan txit jai arratsalde gutxi gelditu zaizkit oarkera au egitera pillotaleku luzekora joan gabe; baña ez det aurkitu izan pillotaririk ez ezen, geldi dagoen gizon bat bakarra ere, lenago millaka goizetik arratserat, egon oi ziraden toki ain atsegingarrizkoan.

        Gaurko egunean Donostiako gazte guzien artean luzeko pillota jokura eresia dakarrenik, eta ongi jokatzen duenik aurkitzen da, Irazuztaren semea, eta onezaz, ez eskerrik besteri, ez bada bere aitari. Onek bezain maite balute Gipuzkoatar guziak beren jaioterriko jostaketa gogoangarri, pillotari luzekoena, dagoen baño goragotuagoa egongo litzake gain artatik farraz begira, trinkete zuloetako jokalari kaiskarrai.

        Non dirade gure gazte denboran agertu oi ziraden pillotari egoki, azkar, atsegingarri aiek, eta berak txit sarritan jokatu oi zituzten partidu galant, grabetsu, ikusgarriak? Ha nor legokean berai begira! Egun gozo aiezaz oroitzen naizan guzietan, negarrez ezin ixilldu zait biotza.

        Lenagoko guziai alde bat uzten zaiotelarik, D. Bernardo Armendariz baten denborako pillotari aundiaz, eta beren joka aldi pozkarriaz oroitutzean, nor izango da ain narra ta sorra, non guziz atsekabeturik eta txit damurriaturik, penatuko ez dana?

        Galai prestu onek pillotarako bere sasoia zuen denboran, aski zan berria zabaltzea jokatu bear zuela bere kidekoakin, zezen illzekoetara ainbat edo jende geiago, ogei ta mar leguaz urrutiagotik biltzarkidatzeko: zergatik guziak zuten beragan segurantza, jokatuko zuena pinkiro.

        Gisa onetako pillota partidu batera biribillatzen zan jendea ondorengo zortzi egunetan, gutxienaz, jostaldiatu oi zan erri berean naiera guzira, zergatik egunazko ordu guzietan plaza agirikoan ibilliko ziraden pillotari gaiñ gañekoak, eta gabaz ostatu txukun, garbi, aberatsetan, izan oi zan, nai zuenarentzat, jostaketa motarik asko.

        Baña orain iñoiz edo berriz izaten bada ere urteen buruan partidu kaiskarren bat edo beste, ez da joango ikustera erri bereko jendearen erdia ere. Eta zeñek irten bear du bere etxeko leioraño ere, gaurko eguneko pillotari, izena bai ta izanik ez duten, itxura gabeko moldakaitzak ikustera?

        Eskularru trakes oriekin dabilzan pillotariak, esan diteke beldur gabe, ustekabezko jokalariak dirala, eta ez jakinduriazkoak; zergatik ain aixa irabazten duten arrairik txarrena, nola galdu onena. Ez dirade bada jarlekuetatik pillotaren bidera irtengo: lurrari itxatsirik egon oi dira zur puskak baño geiago, eta berak dauden tokira joaten zaioten pillotari eskularru moldakaitza ezarri ezkero, naiz dala onera, ta naiz dala txarrera, ez badu botatzen plazaz kanpora, inork ere ez du idukiko jokalaritzat.

        Eta zer litzake pillotan gutxixiago jakinik ere, baldin lenagoko jokalarien antzekoak plaza agirikora irtengo balirake? Noratu ziraden aien jantzi txukun, eder, aberatsak, beren plazako ibillera egoki, moderatua, eta pillotaren billa abiatzen ziradenean erabilli oi zuten azkartasun arin pizkorra? Lenagoko pillotarien azkartasunarekin bekaldutzen bada ongi oraingoen nagitasuna, edozeñek aurkituko du ainbeste banaita, nola galgoagandik txangurruagana.

        Laugarren urtera dijoa Donostiako plazan jokatu zutela azkenengo partidua zortzi pillotari Gipuzkoan aurki al zitezkean onenak, eta zortzietatik lau irten ziraden plazara jokatzera, mandazai zapata lodiakin, ankagorri utsik: bat alkandoraren zulotik bizkarraren erdia agiri zuela, eta guziak lurreraño arrastaka zituzten zaraula luze, lodi, pisuak, gerrietan mokones edo pañuelo banarekin loturik, soñetik erori etzekizkioten. Orra nolako egoitza mingarri eta negargarrizkora erori dan Gipuzkoatarren pillotako jostaketa ain sonatu maitagarria!

        Ezin esango du bada iñork egiazkoak ez diladela azaldu dizkitzutedan igaroketa oek, zergatik nik bezala, beren begiaz argiro ikusitako anitz lekuko edo testigu aurrean diturala aurkitzen naizan.

        Badakit egin dutena Madrillen pillotarako toki eder, galant, bat, plaza berean itzkribuz markaturik, Gipuzkoako pillotalekurik bikañenak; zeñetara eraman zituzten orain iru urte Nafar bat eta bi Gipuzkoatar, alogera onak emanik, pillotan jokatzera; baña etzitzaien agertu kontrariorik, Españia guziko gaitasun edo abilidaderik aundienen gordelekua erri aurrenengo ura izan arren.

        Ikusten degularik bada, lenago luzerako pillotaleku señalaturik etzan erri batean egiten dutela, gureak izendaturik, eta markaturik, ez da lotsagarri, guretzat ainbeste diruren gostuz gure asaba onak ongi eraturik eta txukinkiro apaindurik utzi zizkiguten plaza eder doarikakoak urruñatu ta lagaturik, joku oro saria eman bear zaion trinkete zuloa autatzea? Gaitz erdi litzake bada trinketeak irozotzea eta beretan jokatzea, baldin ez balirake luzerako pillotarien galgarriak, eta biztanle guzien ondasunen kaltekoak.

        Nor izango da Gipuzkoatarren artean ain zenzu gutxiko gizona, sorra, eta arduragabekoa, ezagutuko ez duena argi eta garbi, zertatik eta nola datorren luzeko pillotarien galera, eta berai begira pozkidaz beterik egongo lirakeanak daukaten atsekabea? Eta au ezagutzen dutenetan, zein izango da ain narra, nagia eta bidagea, damurriaturik eta engorroturik naiko ez duena birjaiotu oraindaño bezala, aurrera ere, mundutar guzien artean gaildortu dezan?

        Gure ama maitagarri Gipuzkoari eta bere seme prestu buruzariai eskuen artean aurkitzen zaiote bada, izurri likits kaltarkitsu au sendatzeko bear dan osakai edo erremedio zuzen, egokia; txit merkea, eta entasunarekin daudenak pozkida gozo aundi batekin etarreratuko dutena, zeña dan, esku larru moldakaitzakin trinkete gizon galgarriak, debekatzea.

        Ez det esaten nik, ez eta esan nai ere, erri aundietan trinkete bat irozotzea ongi ez dala, beren errenta edo tinkondo seguroakin bizi diradenak lan egunetan jostaldiatzeko; bañan bai premiazkoa dala txit, jai egunetan guziak arras itxitzea, lenagoko modura biltzarkidatu ditezen, ala aberatsak, nola beargilleak, artarako jarria dagoen plaza agiri doarikakora, beren jatorrizko jostaketa ain señalatuan pozkidatzera.

ITZ NEURTULARI EDO
BERSOLARIEN JOSTAKETA

        Gipuzkoatarrak, denbora guzietan eta beti izan dute, itz neurtuak supituan eta ongi kantatzeko eresia eta jakinduria aundia. Non ezagutu dirade bada eskolatu gabeko mutillen artean, plaza agirikoetara irtenik aiñ apustu baliosoak jokatzen, nola gure errian?

        Datorren otsaillean izango dira ogeitabi urte, Billabonako plazan jokatu zutela itz neurtu edo bersoetan bostna onza urre, lendanaz apustua egiñik, Zabala Amezketarrak eta Txabalategi Hemanikoak; zeñean izandu nintzan ekadoi edo jueztako Zabalak billatua; baña egun batzuez aurretik eritasun txiki batek artu ninduelako, ez nuen serbitu, eta nere ordez eraman zuen bere erritar Fernando; baita Txabalategik ere, Aizarnazabalko elizaia; eta Billabonako alkate jaunak, erabakitzalle D. José Mendizabal Tolosako apez aundi sonatu ura ifinirik, lau milla ta geiago personaren aurkezean kantatu zuten bi orduz jokalariak, apustua egiña zuten bezala; batak besteari asmatu al zitzaten itz gairik nekezenak irikiaz, nondik eta nola alkar naspillatuko zuten alegiñik aundienak egiten zituztela.

        Guziaz ere ain zuzen eta egoki eman omen zituen nork bere itz neurtuak, non apostuko bi orduak betetzean, ekadoi edo juezak alkargana batu baño lenago, altxatu omen zan plazako jende guzia, deadarrez, esaten zutela, jokalari biak kantatu zutela guziz ongi eta utsaldiarik gabe, enzunleak naikidaturik utzi zituzten moduan, eta beragatik onkai zutela berdin berdiñean gelditzea; zeñean irten omen zan era berean Aizarnazabalko elizaia plazaren erdira, eta kantatu omen zuen itz neurtu au:

                Txabalategi eta

                Zabala gaztea;

                Askok deseo zuen,

                kantuz ikustea:

                Atsegin andietan

                gelditu da jendea,

                bata adinbat egin

                bear degu bestea.

        Fernandoren eranzuera:

                Ezin gentzake bada,

                beste gauzarik egin,

                nik gogoan neukana,

                zuk dezu itzegin:

                Utzi bear ditugu,

                biak berdin berdin;

                Gipuzkoa guziak

                ar dezan atsegin.

        D. José Mendizabalen debedea edo falloa:

                Jaunak mintzo zerate,

                griña txarrik gabe,

                pozkidatu nazute,

                txit asko alere:

                Egia esateko

                ifiniak gaude,

                bata bezin bestea

                kantari onak daude.

        Iru ekadoi edo Juez oek izanik gizon zentzu aundikoak, griña onakikoak, eta berenez itz neurtulari jakintsunak, eman zuten beren debede edo falloa, etzedilla izan iñor, ez irabazdun, eta ez galtzalle; zergatik aurkitzen zuten jokalari bien artean jakinduria berdiña. Erabakitze ain zogiaren bitartez, gelditu ziraden enzuleak atsegin aundiarekin, eta naierara pozkidaturik; baita jokalariak ere beren denbora guzirako adiskide mami egiñik.

        Virgiliok esaten du bere artzai jolas edo Eglogaetako batean, nola bein batez ari ziraden Tirzi eta Damon apustua egiñik itz neurtuetan jokatzen, Platon erabakitzalle zutela, eta onek eman zuela bere debede edo falloa itz neurtuan, jokalari biak berdiñean utzitzen zituela.

        Greziatarrak bezalako gogoa balute Euskaldunak beren jaioterriko usario gogoangarriak itzkribatzeko, gaurko egunean aurkitzen diraden baño apainduagoak, indarsuagoak, eta goragotuagoak egongo lirake gure jostaketa gozatsu, banaita, atsegingarriak; eta aien izenean dabiltzan artzai jolas asko ezagutuko ginituzke, geren gerenkiak dituguna. Erbestearrak berak ematen digute biderik aski, geren jostaketak itzkribuz aundizkatzeko ez ezik, biotzez ongitxo maitaturik, naierara gozatzen ditugula, gordakaiatzeko ere, bañan ez bide dute, suertez ere, beren etxapean, ez seme, eta ez adiskide begirune onarekin begiratzen diezatenik; eta argatikan daude gaxo urrikarriak, txoko bazterretara izkutaturik, beren distiazio ederra erdoia eta amalaunak arras galtzen diezatela, nongoak, eta nor diraden, beren alderik urkoenak ere ia ezin ezagutu dituen moduan.

        Gaitz erdi litzake bada izkribuz aundizkatzen ez nekatu nai izatea, eta geldirik egotea beste kalte gogorrik egingo ez baliezaketeke; baña ez dituzte ez, ala zorigaitzean, atzaparrak bezin maite izaten mingañak nekatzeko, zenbait erausle txarrek, biltokietan, arako ezpañak okerkara ifinita itza ume gisara adindurik, lepoetako zaiñak urretzeko zorian garraxika marraskaz egon oi diradenean, baserritar itz neurtulari atsegiñezkoen siñuak egiten: ustez ezen an ixurtzen dituzten dollorkerizko lotsagabekeriakin anaia prestuak iraindurik, egiten dituztela beren buruak txit jakintsun, aundi, eta men; baña ez dira asko oarketutzen aizatsu gizagaxo oek, enzule guzien ikusguñ agirikoan gelditzen zaiozkatena beren ezjakiña eta prestuezkeria.

        Gipuzkoako itz neurtularien artean badirade mutillak, eskolatu gabekoak izan arren, bularrarekin batean erodiski edo mamatu zuten itzkunza gozoan, eta beren bizimoduari dagokion edozein izkairen gañean ariñ asko ixilduko lituzketekeanak, jakinduriaren gordeleku guziak gañez egiteraño beteak dauzkatela uste duten orietakoak.

        Zenbat eta zenbat bider egondu ez naiz goragaleak emanik, iraingarri zital oek biltokietan beren erritar prestu, itz neurtulari jakinsun pozkarrien siñuak egiten ikustean? Baldin ezagutuko balute zenbaterañoko jakinduria aurkitzen dan, artikasi ez ezik eskolatu ere gabeko itz neurtulari oetan, nik seguratzen det ixukarik egingo ez liezaketekeana beren anaia maitatiai.

        Nork eta non ezagutu ditu bada Gipuzkoako nekatzalleen artean bezelako itz neurtulariak, ain supituan, ain naroro, eta ain egoki, itz neurtuak ematen dituztenak? Ez det uste iñork eta iñon ere arkitu duenik, eta billa lezakeanik ere, euskaldunari jostaketa bere bereki onetan alderatu zaionik.

        Esan bear dizkitzutet bi itz neurtu, Zabala Amezketarrari, eta Aizarnazabalko elizaiari, bein batez, lau milla ta geiago gutxienaz, alkarri itzetik ortzera kantatu ziozkatenen artean adituak.

                Elizaiarena

                Aditu bear nazu

                Zabala egiazki

                nerezat ez dira gauza

                Goierriar zazpi

                amar etorriagatik

                ez dirade aski,

                azkenean gailldortsu

                irtengo naiz naski.

                Zabalaren eranzuera

                Gezurrik esan gabe

                mintzo naiz egian

                zu bezain koplari onak

                badira Goierrian.

                Nai badezu bertan eta

                naiz plaza erdian,

                abilla baldin bazera

                orain zaude premian.

        Orain ogeitalau urte San Sebastian egunarekin eraman zuten Femando Amezketarra Azpeitiara, erri bereko batekin itz neurtuetan jokatzera: baña etzitzaion agertu kontra aritzallerik plazara. Egia da, bera zegoen ostatuko atarira joan zitzaiozkana gabaz desgaraiean deadarrez ta auparaka; baña ezaguturik Femandok aien asmo txarrak beraren onerakoak etziradena, utzi izan zien gau artan kantatu gabe, eta bidaramunean ikusi zuenean karrikan igarotzen bere kontrario ustekoa, bota zion aurkez aurke, beste anitzen artean, itz neurtu au:

                Lagunak arturikan

                guzizko tirrian

                nere billa enbillen

                bart gauerdian,

                erronkak botatuaz

                prestuezkerian,

                ez dik ongi ematen

                nork bere errian.

                Egunazko argian

                Euskara garbian

                jokatu nai nian

                bañan ez nauk ifini

                iñon premian.

        Zazpi ots ideko edo konsonante berdiñakiko itz neurtu mota oek kantatzea usuan jarririk dago Gipuzkoako itz neurtulari bikañen artean.

        Tolosako erri leñargitiko batzartar jaunak 1802garren urteko iñauteriaren, azkenengo arratsaldean, biribillatu zituzten lau itz neurtulari, Gipuzkoan aurki al zitezkean onenak: Zabala, Fernando, Txabalategi, eta Altamira, lauak letra bat bakarra ere ezagutzen etzutenak.

        Plaza zarreko baranda banatara igorik kantatu zuten arratsalde guzian bi bitara. Ain atsegintasun aundikoa ta pozkidatsua izandu zan arratsalde gogoangarri ura ezik, illunduta gero ere, deadarka zeuden enzuleak aurrera ere kanta eragiteko, eta uste det, baldin eguna zabaldu arterañoko guzian ere ari izandu balira kantari etzala aldonduko enzuleen artekorik iñor ere.

        Egiazki, zer izango da Gipuzkoatarrentzat jostaketa pozgarriasgorik, eta naieragokorik beren anaia prestu jakintiak plaza agirikoan kantuz eta supitoan ain itz neurtu egokiak ematen dituztela ikustea baño?

        Artikaste aundiakiko gizon jakinti askori aditu izan diotet esaten, guziz ikaragarria dala eskolatu gabeko itz neurtulari oen alainzo edo talentu jakinduriazkoa.

        Izanik bada jostaketa gaitzik gabeko au Gipuzkoatarren ain naierakoa, pozkarria, eta beren berekia, ez da mingarri, orrako eskuan darabilten zigor biguñ ura zertarako artzen duten ez dakiten zenbait alkate kaskabel, plaza agirikoan itz neurtulariak kantuz asi orduko ixill eragiten ikustea? Alkatearen izen ondragarri ura onkai edo merezi ez duten anitz ezagutu izan ditut nik griña berekoak; baita zuek ere.

        Gipuzkoako erri leñargiti askotan ikusi izan ditugu (joistallu egunetan ala ere) itz neurtularien kanta otsa aditu bezin laister, korrika beren gañera dijoatzela, eriotza etoikiro edo alebosaren batzuek egiten ari balirake bezalako beakin edo prekauzioakin.

        Zigor suabe biguñ ura nai baño nekezago eskuetaratu oi duten gizon bidage, gogor, ekai gaiztoakiko oek, arrokeriaz beterik begietatik sua ta garra dariotela, ibilli oi dirade etxerik etxe, zokorik zoko, bazterrik bazter muturrak ausitzeko zorian, nondik eta nola beren errietako biztanle maitagarriakin presoindegiak beteko ote dituzten pozez zoraturik. Eta azkenik ikusi ditugu, jai gaubean bere etxera bidian, irrintzi edo oju pozkarri bat egin izan duen nekatzalle gaxoa, bidaramunean presoindegira sarturik, bederatzi urrenean bertan idukitzen. Lotsatzen naiz, eta ez gutxi ala ere, gure errian gertatu izan diradela gisa onetako lankaitzak esatea. baña ezin nengoke, aurrera alkate izan bear dutenai premiazko oarkera au egin gabe, gisa bereko bidegabekeriarik inoiz egin ez dezaten.

        Amezketan zillegi da itz neurtuetan kantuz aritzea, eta beragatik irteten dirade andik, ainbeste itz neurtulari, eta ain egokiak. Auzo errietan ere bere bat izango lirake, baldin kantatzea lokabe balute.

        Esan bear dizkitzutet Gipuzkoatar batek euskaldunen animen onerako jarritako ogei ta sei itz neurtu amardun:

                        1

                Nere kristau maiteak,

                jakiñean gaude,

                Jesukristo degula,

                gure jaun ta jabe.

                Bizi gaitezen beti,

                Fedearen alde,

                gelditu diradenak,

                au sinistu gabe,

                infernuan saturik,

                erretzen oi daude.

                        2

                Erioak jotzean,

                estu, eta larri

                anima egongo da,

                guztiz arrigarri:

                Lendanaz bekatuak,

                gogora ekarri,

                bat ere utzi gabe

                konfesatu garbi!

                Luziferren mendean

                ez gaitezen jarri.

                        3

                Jesukristo izanik,

                aiñ gizon noblea,

                osakaia daduka,

                guretzat gordea:

                Anima sendatzeko,

                ezin da obea!

                artzen badu, damua,

                eta dolorea,

                sartuko da zeruan

                naiz izan pobrea.

                        4

                Dirurik eman gabe,

                auxen baita ditxa!

                Bañan kosta zitzaion,

                Jesusi bizitza:

                Geroztikan etsaiak,

                arrantzan dabiltza.

                Ornitu nai duenak,

                Bautismoko itza

                gusto lizun guziak,

                arras utzi bitza.

                        5

                Jaunaren arpegia

                nai bada ikusi,

                ibilli bear degu,

                gustoen igesi.

                Alderatzen bazaizku

                begi biak itxi,

                mundu triste onezaz

                obe degu etsi!

                Infernuko leizera,

                ez gaitezen jetsi.

                        6

                Munduan atsegiñak,

                dituen gorputza,

                geldituko da bada,

                zuloan lur utsa:

                Anima infernura,

                Luziferren poza!

                Arren urtu dezagun,

                negarrez biotza!

                Gure ondoren dabil,

                beti eriotza.

                        7

                Naigaberik ez eman,

                Jaungoiko jaunari,

                gorputz ustel au degu,

                zapoen janari:

                Illta norako geran,

                oroitzen danari,

                biotza triste, eta,

                anima txit larri,

                batere duda gabe

                bear zaizka jarri.

                        8

                Adiskide maiteak,

                izan arren milla

                ildakoan ez asi,

                bakar baten billa;

                Apenas izango du,

                ura ere piña,

                sentitzen dutelako,

                usaia egiña,

                guziak aren iges

                ibilliko dira.

                        9

                Ill bezin laister ditu,

                maitati berriak,

                usai zikiñarekin,

                liztor ta euliak:

                sartzen zaiozkalarik,

                abotik erdiak,

                beste gañerakoak,

                jan bear begiak,

                Frai Eusebiok dizku

                esaten egiak.

                        10

                Iltzen danaren alde

                guzien ansia,

                etxetik botatzeko

                balego janzia:

                Ojala ura ere,

                ez balu ausia!

                Iru edo lau atsok

                nolanai josia:

                Zuloratuko dute

                gauza itxusia.

                        11

                Maitatu arren askok,

                lenago kalean,

                gutxik egon nai oi du,

                illaren aldean.

                Ezkutatuko dute,

                zulotzar batean,

                bañan ez lagatuko

                an ere pakean,

                zapo ta arratoiak

                dana jan artean.

                        12

                Zabalera iru oñ,

                luzetara zazpi,

                bizi leku txatarra,

                izango du lazki;

                sagu ta arratoiak,

                zapoakin nasi,

                ardura asko gabe

                ongi edo gaizki,

                an sartu bearko du,

                naiz ezurrak ausi.

                        13

                Ill arterañokoa,

                esan det nola dan,

                gero ere badago

                eskuak bete lan:

                Larri egon bear du,

                animak orduan,

                sartuko dan zerura,

                edo infernuan:

                Gaiztoa izan bada,

                erre bear du an.

                        14

                Juzgatzeko pixua,

                daukate jarria,

                anima gaxoaren

                arako larria:

                Txit izango du, langai,

                ikaragarria,

                betiko pena, edo

                betiko gloria;

                Diferentzia ori,

                guziz da lodia.

                        15

                Gizon jakintsun anitz

                ibillitu dira,

                diferenzia lodi,

                andi orren billa;

                Ongi ezaguturik,

                animaren miña,

                izkribatu ere bai,

                ipuiñ asko milla:

                Orien birtutez gu,

                onduko bagiña.

                        16

                Kondenatuen penak,

                aiñ dira andiak,

                ezin agert litzake,

                nere memoriak;

                Batez ere guziak,

                aiñ gutxi erdiak,

                bañan ez da faltako,

                nork esan egiak,

                sendatu nai badira

                anima eriak.

                        17

                Gure animak dauzka,

                igaro bearrak,

                zubi altu luzeak;

                eta txit melarrak;

                Erorten baldin bada,

                sasiakin larrak,

                kiskaldu bear berriz,

                suak eta garrak:

                ez du asko balio,

                orduko negarrak.

                        18

                Erretzea utsa da,

                ez baliz geiago;

                bañan beste pena bat,

                gaiztoa an dago:

                Naiz ditzala urteak,

                milloika igaro,

                eta gertatu, beste

                ainbeste milagro,

                bein ere irteteko,

                usterik ez dago.

                        19

                Guzia iristen du,

                Hai ura labea!

                Tormentu izugarri,

                kaburik gabea:

                Artifizio askoz,

                daukate parea,

                Luzifer dutelarik,

                maisu ta jabea;

                nori egingo zaio

                arako-zalea?

                        20

                Emengo atsegiñak,

                ez du an balio,

                animak izango du,

                bere kontrario:

                Zein aldetatik zuen,

                munduan bizio,

                serpienteak andik,

                itxatsiko dio.

                Ala esplikatzen da,

                Aita Eusebio.

                        21

                Tiraka sartuko du,

                kueba batera,

                tormentu jenerorik,

                asko ematera,

                iges egin nai arren

                leku apartera,

                an irtengo zaiozka,

                dragoiak batera;

                Ez diteke sekulan,

                kanpora atera.

                        22

                Luziferrek berekin,

                leizera ezkero,

                kanpora irteterik,

                ez du zer espero:

                Artu bearko ditu,

                otzak, eta bero,

                nai ez duela, zenbait

                tormentu jenero;

                Orain ontzen ez danak,

                damuko du gero.

                        23

                Infernua, da guziz,

                toki bat illuna,

                ez egin, Luziferrek,

                esaten diguna,

                Etorri bear zaiku,

                oraindik eguna,

                Jauna ofenditua,

                damuko deguna,

                animari lenbait len, eman osasuna.

                        24

                Konfesioa dago,

                artako jarraia,

                urtu bedi biotza,

                ez bada arria;

                Ill bear deguna da,

                fedeko egia,

                beragatik, anima,

                ifini garbia,

                gozatu nai duenak,

                betiko gloria.

                        25

                Arretaz bear degu,

                egin esamiña

                orobat konfesatu,

                bekatu egiña

                Infernuko su, garraz,

                oroitzen bagiña,

                naiko genduke, ongi,

                sendatu anima;

                Izan ez dezakegun,

                sekulako miña.

                        26

                Ar gaiztoa da guziz,

                animako kezka:

                Bekatuan beñere,

                bizi bear ez da:

                aixa ill dezakegu,

                maiz konfesatu ta,

                orain degu denbora,

                baita ere beta.

                Kanta oen egille,

                Ni naiz IZTUETA.

Aita Meagerrek jarritako itz neurtuak

                        1

                Ni naiz txit gauza gozoa

                eta pozkida osoa

                beltza naiz ta zuria

                illuna eta argia.

                Indarra det eta garboa

                eta izena det ardoa.

                        2

                Noe gizon aditua

                zedorren pensamentua

                izan zan gauza andia

                ipintzea mastia

                zu zaitugu ardoaren autore,

                oh zorioneko NOE!

                        3

                Edari maitagarria

                tristearen alegria

                dezu alaitzen begia

                kentzen melankonia

                mutuba ipintzen kantari

                eta errena dantzari.

                        4

                Ausi, atera, ebakia

                llaga dala, edo zauria

                kuratzeko belarra

                klareta edo nafarra

                moskatela edo malaga

                edozeiñ ardo ona bada.

                        5

                Pasatzen du aste osoa

                aitzurtzen batek soroan,

                nekaturik guztia

                dariola izerdia.

                Laster legoke au galdurik

                ezpalu jaiean ardorik.

                        6

                Jateko ez bada gogorik

                eta eziñ egin lorik

                eritasun oben

                edo beste edozeñen

                kuratzeko balsamoa

                da mats onaren zumoa.

                        7

                Ardo gabe ez da funziorik

                ez mezarik eta eztairik

                bada au faltatu ezkero

                ez da arkitzen gero

                baizik naigabeko tristura

                illuntasuna ta malura.

                        8

                Galenoren medezinak

                ta farmazia guztiak

                du botikik onena

                ardoaren taberna.

                Todo lo sana guztia

                ardo ona daukan zagia.

                        9

                Barbero mediku guztiak

                erremedio aundiak

                dituzte besterentzat;

                Baña bada berentzat

                erremediorik oberena

                ardo zarrik dan onena.

                        10

                Ardoa eranik neurriz,

                beiñ illa pizten du berriz,

                baña bada asitzen

                belaunak limuritzen

                eta irakiten buruban,

                ez da gauza onik orduan.

IDI APUSTUAK

        Guzizko eresia dute Gipuzkoatarrak idi tema oetara. Urte guzietan izan oi dira, onkarri edo interes andiko joka aldiak. Anitz bider ikusi ditugu ogeina onza urreko, apustuak eta gañera milla otxiñean igarotzen diraden trabesak. Diru multsu andi oek guziak izaten dira, jendella nekatzallearenak.

        Uztar-idi aldia batek erabilli izan ditu 70 kintal andi arrastean, zeñean diraden 420 arroba: baita beiak ere 360. Beragatik dute Gipuzkoatarrak txit beroitza andiko griña, abelgorriak ain ongi bazkatzeko. Ezta urte asko gizendu zuela Hernanin Inazio Goikoetxeak, bere beargai guziak egiten ziozkan idia, pisatu izan zituena aragi garbitan, 1070 libra, eta 230 peita edo zebotan. Aditu izan diotet gizon jakintsun, artarako diraden anitzi, baldin idi au izan baliz ezurraz ain andia, nola Franziako zenbait, pisatuko zituela 1880 libra.

        Orain dalarik 30 urte gutxi gora beera, jokatu zuten Billarrealen 20 gizonek, uztar-idi aldiarik onenaren kontra tiraka; baita irabazi ere. Beasaingo Leundak eraman ,zituen ordu erdi baten barruan, bere erriko plazatik Billafrankako- ezkaraz edo portalera, amar anega gari gurdi batean tiraka, zeñean irabazi izan zuen onza bat urre, apustu berean. Ikusi det Azpeitian, Abitaiñ esaten zaion baserri bateko mutilla, plazaren goenetik barreneraño bizkarrean eramaten 24 arroba burni.

        Elgoibarko anai arreba batzuek jaso izan zituzten, orain sei urte, zortzi anega gari, onza bat urre apustura egiñik: lurretik lepora lau anega ta erdi anaiak, eta iru ta erdi arrebak.

ARI APUSTUAK

        Ari temaetara ere, guziz itxutuak eta txit etziñak dira Gipuzkoatarrak; zeñean jokatu oi diraden plaza agirikoan (baita lenago izendatu ditudanak ere), alkate jaunak aurkezean daudela.

        Ikusi izan ditut ariak, alkarri ematen diozkaten kolpe indartsu ubariakin, adarren ondoetatik kea botatzen dutela. Baita, lendabiziko kolpean, beraen danak, gogorragoa ezaguturik, beragana geiago joan nai ez duela ere.

        Orain 12 urte Bidanian izan zuten ari txiki txiki bat guztizko jokotri edo astuzia andietakoa. Bi urteren barruan jokatu zan gutxienaz amar aldiz, bera alako bi andi ziradenakin, eta guzietan irabazi zuen, bere jokotriaz baliaturik, txit aixa.

        Kolpea emateko denbora berberean altxatu oi zituen burua, ta aurreko beso biak, eta nola kontrarioak arrapatzeko uste oso osoan bere indar guziak gastatzen zituen beingoan, uts eginik, beaztopatu ta sartutzen zan beraren sabelpera, eta orduan zanpatzen zuen gain-bera, jokatriak.

MAKILLURRUTILARIAKIN,
SALTALARI ETA TXINGOLARIAK

        Arzaiak dirade txit eresiatuak iru jostaketa oetara. Makill urrutian tiratzen dute, eskuiko eskuaren aurrenengo iru beatzakin erdi erditik artu, ta besagain txit bide luzean.

        Ikusi ditut artzai-mutillak 60 laurka edo kuadroan makilla botatzen dutenak. Nere gogoanean izandu dan tiratzallerik andiena zan, Mitxelto esaten zioten bat. Besteak besagain aurrera begira bezala, onek tiratu oi zuen derrebes, atzeraka.

        Santa Luzia egun batez, Billarrealen jokatu zion Mitxelto onek Bizkaitar bati onza bat urre, zortziña tira aldietara, eta azkenengoan bota zuen makilla, ikusle guzien gañetik txit urruñ. Begira, aurkitzen ziraden rnillaka gizonak, eta guziak gelditu ziran arriturik, geiegiko tiratze arzaz.

        Iñon ere ez da agertu izandu, makiilarekin saltatzen euskaldunari alderatu zaionik. Ezagutu izan det nere jaioterrian Antonio Irastorza, anka bakarrarekiko gizona, zeñari suge batek eldu ziolako zortzi urte zituen denboran, moztu zioten bestea, eta ala ere, saltatu oi zituen makillarekin salto bakarrean aldatuta, 31 oñ, eta txingo bi ta saltoan, 58.

        Badira Gipuzkoan artzaiak, gaurko egunean ere, makillaren gañean korputza airean dutela, lurrik oñekin ukitu gabe, 80 laurka edo kuadroan joango lirakeanak. Urreta esaten zioten Amezketar bat ikusi izan det, opajuntuan eta esku utsik, amairu oñean saltatzen; baita beste bat ere erri berekoa, txingo bi ta saltoan, ogei ta amar oñ igarotzen zituena; eta abiadurarekin, ogei ta emeretzi.

MAKILKARIAK

        Gipuzkoan beti izan dirade makilkari azkarrak, eta txit sendagaill edo balore aundikoak, ala beren artean nola Alfajedunen kontra, eta oekin peleatu izan diraden guzietan irten dirade garaitpenarekin.

        Orain dalarik ogei ta sei urte gutxi gora beera, bi gudari edo soldaduk bagajian zeramatela Jose Domingo Barrendaingo Beasaintarra bere idiakin, Tolosarañoko ustean, andikan ere aurrera artu zuten gogorrean; baña illuntzearekin batean, bide aundiaren erdian, gordotzkerarako beren alfajeak izan arren biak, akulluarekin galanki jiponaturik etxera zan, eskuan ebaki txiki bat beste zauririk gabe.

        Azkenengo franzestean, Ernialden bizi zan Bautista Bidanitarrari joan zitzaiozkan bere etxe-atarira Tolosatik, bi franzes gudari ollo lapurretara, beren alfaje aundiakin, eta bien kontra peleatu zan portizkiro Bautista, makillarekin. Alfajeaz ematen ziozkaten kolpeakin txit moztutzeraño ekarri ziotenean makilla, ots egin omen zion emazteari, bota zegiola anka tartera gelako atearen atzean zegoen beste makilla lodiagoa, eta onek aren esana egin bezain laister, eskuetan zerabillen moztua etsaien batari begietara tiraturik, bestea anka tartetik altxatuta, berarekin zatitu omen zituen ezur ta mami franzes biak, lurretik jekitzeko gai etziraden moduan, zeñean iges egin bearra izan zuen Bautistak bere emazte eta umeakin al zuen tokira, ondoreatze gaiztoen beldurraz.

        Ez da oraindik iru urte, bi gudari agintari zaldiz, eta beste bat oñez, beren alfajeakin Tolosatik Donostiara zetozela, Billabonarekin Andoain bitartean, Juan José Iguaien Zizurkiltarrak irurak zatitu zituela makillarekin, ezerezkeriaren baten gañean aserratu ziradelako; zeñean, gudariak ondorean aztarrenak aterarik, nor, ta nongoa zan jotzallea, Tolosako presoindegira eramanik, sei illabetez idukitu zuten, baita sakela ongitxo ziska erazi ere, baldin andik irtengo bazan; eta ala ere gaitz erdi, geiagoko gabe lokabetu zanean.

PALANKARIAK

        Gipuzkoan ezagutu ditut nik palankari gain gañekoak. Nere denboran agertu diraden guzien artean onena izandu da Juan Bautista Mendizabal Zaldibiatarra. Bost palanka partidu sonatu jokatu izan ditu Zaldibiatar onek agertu zaiozkan andienen kontra, eta bostak irabazi, aixa aski ala ere; zeñagatik esan ditekean ez duela ikusi bera ainbatekorik.

        Egia da Mendizabal au irten ez dana Gipuzkoatik kanpora palankan jokatzera; baita ere inor etorri etzaiona berari arpegi ematera. 1793garren urtean bere erriko irurki edo terzioen buruzari Irunen zegoela, jokatu nai izan zion ogei milla ta geiago gizon kanpotarren artetik atera nai zuen onenari; bañan etzitzaion irten kontra aritzallerik.

        Amabost librako palanka, ixuririk gabeko toki zelaiean bota oi zuen zuzenkara edo apetxo, irurogei ta bost oñean; jira erdian edo amedia bueltan, irurogei ta amar oñean, eta zankape berrogei ta amairuan.

        Esnea ta arto utsarekin azi ta bizi zan mutill, egun guzietan atxur lanean portizkiro ari bearra izaten zuen batentzat ez bait dira marka txikiak. Janari oek indarrik ez dutela esan oi duten aietakoak ikusi nai nituzke nik, zenbat geiago botatuko ote luketekean.

        Gipuzkoako nekatzalleen aurrenengo janariak esnea ta artoa badira ere, berakin azi ta bizi oi dira orube maitagarri onetan, iñon ere bezain mutill mardul, guri, eder, galant, pizkor, indartsu, sendagall, azkar, arin, jostati, pozkarri, zentzu aundiko, jakintsun, beargilletsuak.

Euskerarekin
euskaldunen atsegin leloak
zortzikoan

                        1

                Bukaera nai diot

                eman obra oni,

                bai eta hororeak

                kantuz euskarari:

                Ikusi ditu onek

                zenbait egun gorri,

                bañan garaitpendurik

                txit dago gaur ongi.

                        2

                Gure euskara maite

                jakintsun eztia,

                aienatu nai zuten

                arrotzak guztia;

                Iguñ badute ere

                bera ikustea,

                urteak joan arren

                txit dago gaztea.

                        3

                Erdaldun mingain latzak

                oraiñ zenbait urte,

                euskara gaztetzerik

                ez baitzuten uste:

                Alegiña aundiak

                txit egin dituzte,

                galduko dutelako

                bañan ezin dute.

                        4

                Bere seme prestuak

                ongi apaiñdurik,

                agertu da euskara

                aitz zuloetatik;

                Sasoikoa dago ta

                pizkorra oraindik:

                ez da itzkuntza bat au

                berdintzen debanik.

                        5

                Gozoa dalarik da

                guzizko zintzoa,

                izkera guzietan

                lendabizikoa.

                Beraren egille zan

                gure Jaungoikoa,

                argatik da euskara

                aiñ gaiñ gañekoa.

                        6

                Nagusi eta buru

                dala egiazki,

                egiñ izan diote

                ixekarik aski,

                erabilli ere bai,

                etsaiak txit gaizki,

                bañan oraiñ guziak

                azpian daukazki.

                        7

                Euskararen etsaiak

                dirade argiro,

                Mayansekin Llorente

                eta Osorio:

                Asmatu arren zenbait

                gezur ta sesio,

                aien esker gaiztoan

                gañera da igo.

                        8

                Beste anitzek ere

                txarkeria asko,

                esan izan dituzte

                euskararentzako:

                Batzuetan inki ta

                besteetan mako,

                izuturik txokoan

                egongo dalako.

                        9

                Mayans eta Armesto

                gorputz bat egiñik,

                ari ziran euskara

                puskatu eziñik:

                Jo ezak andik eta

                jo ezak emendik,

                moldatu baitzituen

                Aita Larramendik.

                        10

                Uste etzuten gauza

                zitzaien gertatu,

                etzekiten lanean

                ziralako sartu;

                Asi baziran eta

                bai aiei damutu,

                astin aldia txarrak

                etzituzten artu.

                        11

                Maitaro naiko zuten

                euskara ikusi,

                baldin bear bezala

                balute ikasi;

                Ezagutzen ez ta

                mendekatzen asi,

                nola nai zuten bada

                baza irabazi?

                        12

                Ondoren agertu zan

                Don Joaquin Traggia,

                naspillatu naiean

                euskara garbia.

                Aotan artzen zuela,

                Nafarren erria,

                ustez etzuelako

                izen berekia.

                        13

                Guztiz gauza aunditzat

                Traggiak esanak,

                desegindu zituen

                Astarloa jaunak:

                aiñ ziraden traketsak

                eta txit baldanak,

                ezagutu ditzake

                eroa ez danak.

                        14

                Astarloaren obrak

                dira agiriko:

                alakorikan iñon

                ezta nerekiko;

                Mingaiñ latz arro zenbait

                astotzar lapiko,

                ixilduko dituzte

                sekula betiko.

                        15

                Mundu guzi guzia

                jakiñean bego,

                biziko da euskara

                oraiñ eta gero;

                Beraren aundizkatzen

                gogaltsu ta bero,

                itzkribatzen ari da

                aspaldian Erro.

                        16

                Atera ditu onek

                bi obra berriak,

                esaten dituela

                beretan egiak,

                Aiek irakurtean

                etsaien erdiak,

                ezur uts egin ditu

                sabel arrabiak.

                        17

                Txoriburu puztu bat

                egiñik txit aundi,

                etsai irten zitzaion

                gure euskarari;

                Apez janzian zuen

                izena estali,

                aditu baitzituen

                bereak eta bi.

                        18

                Luma lodi zatar bat

                zorrozturik gaizki,

                asi zan itzkribatzen

                arroturik lazki,

                Euskara ixilltzeko

                asmoetan naski,

                erronkak botatzea

                eztordea aski.

                        19

                Kakoa ortik eta

                emendik makoa,

                esaten zuen zala

                Montuengakoa:

                Uste bazuen ere

                zala goapoa,

                astin bat artu zuen

                ha zer nolakoa!

                        20

                Euskara piztea da

                erdaldunen miña,

                ez dakit nondik duten

                orrelako griña;

                Mundu guzian dago

                sustraiak egiña,

                itzegin oi zalako

                bera txit anziña.

                        21

                Naiz joan batera ta

                naiz joan bestera,

                non nai aurkitutzen da

                argiro euskara;

                Eman bear diogu

                zor zaion eskerra,

                bestela gu beraren

                semeak ez gera.

OARKERA EDO ADBERTENZIA

        Obra onen zatirik geienetan agindu deran bezala, jarriak neuzkan soñu zar gogoangarrien itz neurtuak, baña Korrejidore jaunaren agindua egitearren (beraren lizenzian ikusiko dezuten bezala), ez ditut ezarri.

        Gisa berean eskañi det soñu beran otsakinda edo musika, zeña arkitzen dan moldizki edo prensan, eta argitaratuko deran egun gutxiren epean.

        Nere naikida zan obrarekin batean musika ere ematea, bañan ainbesterañokoa izanik otxandiki edo publikoaren eresia lenbaitlen agertaratzeko, beartu naiz bakarrik ura, au baño lenago ematera.