GIPUZKOA TXIT LEÑARGITI
ETA GUZIZ LEIAL ILLEZKORRA

        Ama oneski maite maitagarria: lau milla ta berrogei urte igaroak dira mundu osoak ezagutzen zaituela argiro, zeure siñale seguru garbietatik; non Gipuzkoaren izen ondrosoa enzun bezin laister oroitzen diraden guziak, zure izaera doatsu zorionekoaz. Eta, zergatik ori? Ez bestegatik ez bada, ainbeste jasogogor, eraso portiz, eta ausi abartza gaiztoren erdian gordakaiatu dituzulako garbiro, zure jaiotzako itzkunza jakintsunarekin batean, era bereko lege zuzen eta oitura gogoangarriak. Ez etsai gutxiren esker gaiztoan!

        Zirikatu zinduzten Fenizioak, kaltarriatu Kartagoak, eraso Erromatarrak, atsekabetu Godoak, sumindu Arabeak; bañan zu ama illezkorra, izanik ain irmoa eta sendotasun andikoa, arpegi guziai eman ez ezik, burutik beera portizkiro erasorik, galanki zatitu, ta arras urraturik uxatu izan dituzu arin aski zure etxapera etorri zaizkitzun era guzietan.

        Ez litzake arkituko ain mingain zorrotz, me, eta argirik, zure azaña aundi, eta garaitpen gogoangarri guziak bear bezala azaldu litzakeanik. Ala ere, etorri zaidanean eskura atsegingarrizko teretxa egoki au, ezin utzi nezake sonatuenetako bat berriztatu gabe zure pozkidarako.

        Mundu osoa, Euskal erriaz kanpora, azpiratu zuen Augusto Erromatarra iru martizdi edo exerzito eskarga arturik etorri zan Italiatik Gipuzkoara. Tubalengandik 2160 garren urtean, eta 26 urtez Jesukristo jaio baño lenago, jende mulsu ain ikaragarria ikustearekin beste gabe lur piska au menpetatuko zuelako uste osoarekin, baña txit irten zitzaion ustela bere ustea.

        Itxasoz ta leorrez jarri zizun, ama Gipuzkoa, esi txit estu gogorra. Eraso zizun alde guzietatik bat batean, su ta gar, barautsa ta pitxa zeriola leioi amorratuaren gisa; bañan zu ardura aundiko ama, iñoren uztarripeian etsitzera oitu gabekoa zeraden bezala, baztertu ziñan zure seme pizkor ta indartsu txit azkarrakin Ernioko mendi tantaiera, nondik asko malmetitu gabe ixekatzen ziñan Augustoren arrokeria eta indar guziaz.

        Bost urte igaro zituen bere alegin guziak egiñaz zuri jarraika, etsi zuen arteraño txit alferrik zebillena. Berrogei ta bi urte artan irabazi zituen batalla guziak etzeuzkan ezertan, menderatu ezin zuelako zure lur piska. Ernegaturik erori zan gaxo, eta beartu zan aitortzera zuri, ezin zuela ezer egin zure seme azkar ta pizkorren kontra mendietan, eta errierta luze ain kaltarki au bukatzeko atera zintezela ibar zabal batera. Eta, zer eranzun zenion zuk? Atsegin aundiarekin jetxiko ziñala Errazillko zelaiera, buruz buru.

        Esan ta egin, irureun Erromatarren kontra irten ziran zure irureun seme, iskilla edo armaz aiek bezain ongi janziak egon gabearren.

        Batalla asitzerakoan zure seme argiak lendabizi egin zuten lana zan, eskuiko oñetako abarkak erantzirik jartea, oñ berakin lurrean obekiago irmoturik, indarraz ongi baliatzeko. Modu onetan erromatarrai portizkiro egiñik, ordu beta erdigarrengo urratu zituzten guziak, eta gelditu ziran zure seme indartsuak garaitpenarekin.

        Arriturik gelditu zan Augusto, mundu guziari ikara sartu zioten bere martizdi gogorra ain aixa azpiratu zituzten Gipuzkoatar sendotasun aundikoak ikustean, eta eskatu zien mesedez, gizon prestu gisa, egin zegiotela atsegin eun oetakok berarekin batean Erromara joateaz, senaduari sinisterazo zegion arkitu zana iñon ere bezalako martizdi edo gerreroakin.

        Etzioten ukatu zure seme prestuak Augustori bere eskaria, zeñarekin batean joan ziran pozkidaz beterik Erromara, eta iristean esan zion senaduari Augustok, ona emen non dituzun mundu osoan arkitu dituran gizonik sendotsuenak, eta beren jaioterriarekin toki bereko oitura gogoangarriak bizia baño askoz ere maiteago dituztenak.

        Eranzun zion Augustori senaduak, ezin emango ziola sinistmenik aren esanari, alik eta eun Gipuzkoatar oen kontra beste eun erromatar peleatzen bere begien aurrean ikusi zitzan artean.

        Ainbeste milla gizonen artetik beresitu zituen senaduak eun, billa al zitzakean indartsu eta sendoenak, Gipuzkoatik joan ziraden eunen kontra peleatzeko, eta siñalatu ziezaten batallarako tokia Trans Tiber esaten zaion urbitarte bat, zeñetara ezin igaro zitekean berreunak besterik, senaduak agindu zuenez.

        Lendabizi igaro ziran eun erromatarrak barku batean, eta gero Gipuzkoatar besteak. Oek, aurrenengo egin zuten lana zan, Tiberko ibaia igarotzean, berak eraman zuten barkua ondoa botatzea, esanaz ez degu onen bearrik, zergatik guretzat geldituko dan erromatarrena, eta bera asko degun ostera biurtzeko.

        Pelearako zuzendurik aurkez aurke jarrita, siñalearekin batean alkarri eman zioten lendabiziko kolpean bota zituzten ill otzik larogei erromatar, eta eriturik utzi beste ogeiak. Gipuzkoatarretatik etziran erori ogei baizik, eta larogeiak gelditu ziran garaitpentsu ta zauri gabe, asi ziranean baño indarsuago.

        Erromako senaduak ikusi zuenean bere begiaz, argiro, Gipuzkoatarren sendotasun ain eskargea, esan zien berai, Zuek zerate munduko gizon guzien artean maiteen zaituzteranak. Egia onen argibiderako emango dizkitzutet nere alaba oniritzi aurrenen aurrenengoak zuen emaztetzat, baita ere batalla ain sinistgaitza irabazi dezuten Trans Tiber-ko tokia betiko zuentzat, zuen ama prestu Gipuzkoari utziko diot pakean bizi derin, bere oitura gozoetatik puskarik txikiena ere kendu gabe; eta zuek gelditu bear dezute landaretzat Erronran, odol garbiko zain itxaskor indartsu orietatik ugaritu derin Gipuzkoatarren arraza piñ ondrosoa.

        Ikusirik erromatarren amodiozko naitasun bero, bizi, gartsuarekin, eskañi ain prestua, gelditu ziren larogei Gipuzkoatarrak Trans Tiberen, alaba goienengo senadutarrenakin ezkondurik.

        Gure erritar maitagarri oek ziran Lartaun, Ursuan, Sabelino, Murutar, eta beren lagunak: oen jatorriak egiñak arkitzen ziran orain irureun urte Trans-Tiberren, bost milla etxetaraño, beren biztanle edo familiakin. Nork ez daki izen oetako gizonak izan diradena mundu guzian sonatuak? Eta, zein ausartatuko da esatera izen berak euskaldunak ez dirala? Egia onen argibidea arkitzen zaiku begien aurrean.

        Oiartzungo Lartaungo semea zan, Erromara joan ziran eun Gipuzkoatarretan buruzari edo kapitan, eta nola zekiten onen ondorengo semeak beren aitaren jaiotetxearena zana erri bereko elizaren Torrea, eta beragatik izena zuela eliza onek San Esteban de Lartaun, egin zuten zorioneko seme doatsu oek eliza bat Erroman, zeñari ifini zioten izena San Juan de Letran de Lartaun, mundu guziak jakin zezan Gipuzkoako balleira leial Oiarzungo jatorriak ziradena. Orra nolako seme bikañen jabe zeran ama Gipuzkoa.

        Urteak millaka igaro arren, aixa aski ezagutzen dituzu, non nai, zure ume gogaberatiak beren izen egokietatik, nola piedra, iman, burnia, ikusi orduko billatzen duen. Zertatik eta nola ordean? Ez bestetatik, ez bada zure izkuntza jakintsunetik eta oitura gozoetatik.

        Zenbat eta etsai asko eta gogorrak agertu izan zaizkitzun zure itzkuntzarekin oitura gogoangarrien galtzalle, ainbat eta seme ugari eta indartsuagoak azi ditu zure bular guri, mardul, gozoak, guziak zatiturik ixiltzeko. Beragatik arkitzen zera gaurko egunean ain txukinki, janzi eder galantakin apaindua, goienengo mallara seme maiteak igo dizuten zure euskara ederrarekin oitura maitagarrietara begira, pozkidaz beterik; ikusten dituzulako oen etsai aundi izan diradenak, gaurko egunean begirune alaiz begiraturik dabiltzana bazter guzietatik zure zati gozoen billa.

        Ezaguturik ongi zein baliosoak diraden (askok ala uste ez badu ere) zure puskarik txikienerañoak, or biraltzen dizut liburutxo bat zure atsegiñerako; zeñetan arkituko dituzun ogei eta amasei dantza mota, beste jostaketa asko zeure zerekin.

        Ama maitatia, badakit zugandik gozatzen nagoen doatsueraz betetako zorion guzien alderako, nere eskañia txit ezer gutxia dana; baña uste det ezagutuko dezula, geiago al banezake, egin gabe utziko ez nizukeana. Egiazko sinistmen onetan gelditzen da zeruari oroituaz, gorde zaitzala sekula guzian zure oitura gogoangarrietatik puskarik txatarrena ere galtzera utzi gabe, zure serbitzari, onetan muñ egiten dizun seme,

JUAN IGNACIO DE IZTUETA

Donostian 1824garren urtean, urriaren 12an egiña