Zezenak

Ez badu ikusi berak,

Ez du erranen paperak

Zer den gudu izigarri

Mintzatzerat nohan hori.

Zezena mendi batekin,

Bere ahal ez deusekin,

Hau da gizona burutan,

Bien odola zurrutan.

Kostuma zaharren errua!

Noiz zaik xarturen ondua?

Ordu huke suntsitzeko,

Eztiago agertzeko!

Ikusatzu atheratzen,

Elkharrekin aitzinatzen,

Hamar bat gizon tieso,

Lerruan jarriz besoz-beso.

Hartzen dutena erdian,

Mentadun herri guzian,

Duzu erregen aiskidia,

Montes, josteten hastalia.

Montes bere lagunekin,

Bertzez kasu gutirekin,

Badua zerbeit eskatzerat

Erregien balkoin perat.

Errespetu handienian

Han dago belhaun bat lurrian,

Humilki buruz behera,

Eta denak hari beira.

Gakhua, libragai zezena,

Aski iguriki dena,

Arthikitzen zaio airez,

Moldatua erribanez.

Nemurseren andriak bada,

Isabelen nahia da;

Izan du ohore hori,

Beiratua lehenari;

Errege espainolentzat

Agertzen bethi nausitzat;

Zezenetan berian ere

Hortako frogak badire.

Aphez eta mirikua,

Pare bardin ohitua,

Athian dituzte ezartzen,

Eian nihor den behartzen.

Paperez eginik gizon bat

Ethortzian plaza erdirat,

Hirriak dire saltatzen,

Ez baitu nihor izitzen.

Lehen barrera athetik,

Bigarrenaren azpitik,

Ilkhiz xahalen aita,

Sartzen da plazan saltota;

Patroina bakharri kaustuz,

Hasten zaio sudur ziztuz;

Mundua oihuz goratik,

Mila biba ingurutik.

Laster ikusteko zer den,

Hartuz boliada lehen,

Hor tripatik adarretan

Ematen du girginetan;

Patroinak tripa bultua

Ihiziz zuen hantua;

Hirriz eman zen mundua,

Xoriz bethetzian zerua.

Han uso bat plazerekin

Ikusi zen hegalekin,

Ez jakinez jautsi norat,

Gaten erregina ganat.

Lehen Erroman segurki,

Iruñian bezin goraki,

Banaturen zuten hola

Zerua mintzatzen zela:

Isabela, zure khorua!

Jabal bedi Carlos berua;

Sorthu zare erregina;

Ixil zeruko dohaina.

Erreginak Nemursari,

Eman zion uso hori:

Hartaz artha izan badu,

Zuina higatzen du!

Aski da jostetarena;

Bilha begiez zezena.

Burua kasik zeruan,

Arrapua suilaz musuan,

Behatzez joka lurrari,

Marrumaz beira jendiari,

Plazan dabila lasterka,

Desafiatuz adarka.

Nor da bada agerturen

Orai kontra zezenaren?

Ausartzia handirekin

Montes bere lagunekin.

Zein den gero jakiteko

Hemen dut seinalatuko;

Ez da ederrenetarik,

Ez eta itsusitarik.

Hasia ilia urdintzen,

Bainan ez zangua pisatzen;

Bezti galtza labur ferdez,

Sedazko gairik senduenez;

Aztalak xuri zirikuz,

Oinetan zapatak larruz;

Hark duen maipolisa

Izan behar da belusa.

Errexago da ikustia,

Ezen ez haren pintatzia,

Dirdiratuz iguzkian

Ehun izarrez begian,

Zilharra xoilki ageri,

Zertako beira zolari?

Maipolis barnekotik

Paileta gandi sedatik.

Urthez dohanian bezan bat,

Badu berroitahamar bat;

Kortesia denak baitu;

Tretu bizi, beltxak ditu;

Ez da bizkarrian kargarik,

Ez lasterkaren trabarik;

Bururaino espanta,

Ezagun du zaila dela.

Hark bizkar xuriz zuena,

Lagunak horiz emana,

Zen galtza motx arrosekin

Ez gutiago senduekin

Besuan zituzten garbiki,

Doblian behiti puliki,

Kapa batzuek arinak,

Hori, urdinez eginak.

Sare beltz sedaz buruak

Ezin hobeki lothuak,

Erribanez katagona

Lephuan behera zohana.

Hek bezala beztitzeko

Behar da zenbeit untzako.

Holakuak toreadoriak,

Zaldiz dire Pikadoriak.

Azken hoiek zezenetan

Nola nobliak denboretan.

Xapel zuri zabalekin,

Beztidura horiekin,

Galtza hazkarrenak larruz,

Barrutik bardin xabalduz;

Haga luze bat eskuan,

Zorrotz haltzairuz buruan.

Zaldia begiak gordia,

Inguru mokanes ferdia.

Hekien ondotik txuluak,

Ez baitire behar tontuak,

Bezti, iduri dutela

Figaro piztu zaiela

Bere jauntzi guziekin

Tirriatzeko heiekin.

Jo du trunpeta airosak;

Huna gudu seriosak;

Ixil jartzen da mundua,

Nola balitz izitua:

Plazan zaldiz pikadoriak,

Eskutan haga traidoriak,

Hurbil ilkhi tokiari

Beira daude zezenari.

Xahalaren aita gaitza,

Farrastan lurrian behatza,

Erro zabilan inguru,

Ez jakinez nori buru,

Izitua, nahasia,

Ahua arrapoz gaindia,

Jendiaren harramentzekin

Errabia guziekin.

Izan gabe flakatua

Asma guzia galdua

Bazterreko ihurtzuriz,

Egorriak aho goriz;

Zanguak, burua, buztana

Alferretan zabilkana.

Ikus duen bezin laster

Bultu bat inguru ezker.

Hor duako hiru saltotan

Jastatzeko adarretan;

Frixtan hurbildurik kolpez,

Miran hartzen du berustez

Pikadoriaren zaldia,

Barrera kontra ilkhia;

Zaldi bakhotxa zaurituz,

Lasterka dua aitzinatuz.

Zaldikuak luzatuz lantza,

Sistatzian espalda gaitza,

Baldin ungi hartzen badu

Hainitz aldiz izitzen du;

Bera bada izitua,

Mundua ere laztua

Ikusiz, odolian denak,

Zaldi bulhar hazkarrenak.

Oi, nola iliak buruan

Xutik diren inguruan,

Beldurrez odola hila,

Hatsik, ez hitzik ez dela!

Biziaren estalkia,

Gainekuari adrezia

Orduan eskasten bada,

Lazdura sobranitan da.

Lurrerat dua erroz gora,

Zaldia arin gainera.

Ouf! Bera ez da ukia;

Bainan nola den zaldia!

Bulhar guzia ageri,

Sahetsetik odol gorri;

Tripa dario herrestan

Zezenaren ohoretan.

Zaldizkua, segur iduri

Zeren dituen ezarri

Burdin xabalak non nahi

Kolpe gaixtuen urrun bahi,

Fundi lezake zezenak

Urrun balitu lagunak;

Bainan hurbil dire txuluak,

Arin dituztenak zanguak.

Ezpadak hekin buruan,

Airetan harmak eskuan,

Zezenari dire gaten,

Jauziz orotarik hasten;

Sobra hurbil gabetarik,

Bere kapak arthikirik,

Zezena dute zoratzen,

Haren bitima salbatzen.

Hanbat kolorez deithua,

Zezen errabiatua,

Heki duakote lauhazka,

Utziz zaldia ihauska.

Zer ophila bihotzetik

Dena urruntzen geroztik!

Heriuari hurbilena

Da geroztik segurena.

Arin behar da orduan,

Kontu egin inguruan;

Norat behar den ihestu

Aitzinetik begiztatu,

Toleadoren ondotik,

Ahurina muthurretik,

Dualakotz airez zezena,

Guzia odol egina.

Atheka behar da geroz

Bien artian eman saltoz,

Beiratu gabe gibelat

Etsaiaren jostatzerat.

Arthikitzen zaio kapa,

Nahiz ethortzian lasterka,

Jabalarazi gezurrez,

Tentatzaliaren itxurez.

Maiz ikusten da hargatik

Aitzinatzen kapagatik,

Atheka jauziz pasatzen,

Ikharaz denak bethetzen.

Asko aldiz pikadoria,

Erroz gora zaldiz gordia,

Zezena hurbil duenian,

Ez da mintzo haren menian.

Miletan dohatsu baldin

Ez badu jo adarrekin!

Haren musuko ferekak

Ez dire amen besarkak;

Itziliphurdi egitian

Loth baditeke barrerian,

Lagunek hartuz barnerat

Hel diteke segurerat.

Zenbat aldiz dago ordian,

Ubel, umatua, lurrian,

Barreraren kontra zapan,

Odola gaiaz zurrutan,

Zezenak su handienian

Uki-beldur buru fuinian;

Ez badiote urruntzen,

Laster heriua agertzen.

Xarpak xoilki hiruetan,

Zaldia on iztapetan,

Eman zuen munduari

Atsegina pasagarri;

Hari hil arte azpikua

Kobarde zezena sendua;

Bainan hura galtziarekin,

Bera jarri kobardekin.

Batek zezena adreki

Biraka zuen puliki,

Buztan puntatik lothurik,

Han ibili zoraturik,

Zezena bira bezanbat

Hura lastertuz aitzinat,

Hiru erri etzelarik

Iphurdirat adarretik.

Zezena saltoz ethortzian,

Frixtan bazakien airian

Kaparekin enganatzen,

Haren dexiduz trufatzen

Hil denian zenbait zamari,

Aski zaldizko erori,

Besta jaunzten da berritan,

Guziek maite gustutan.

Utzi plaza pikadoriek

Hartu behar dute txuluek;

Urruntzen dire zaldiak,

Zangoz egiten jauziak.

Hirietako trunpetak

Eta xirola bastartak.

Oihuz daude aski dela

Zaldiz ixuri odola.

Metra eskas den makhila

Txuluek dute banderila,

Haltzairuzko puntarekin,

Sarthu behar lasterrekin

Zezenari lepho gainean,

Egon behar adar menian,

Gauez hari bekhoz-bekho,

Beldur gabe harendako.

Eian behar dute oinik,

Buru, begi, bihotz iminik!

Doblezka dire makhilak

Fida direnian muthilak;

Makhila hek ingurutan

Paper kroxkatuz jauntzitan,

Ikusgarri hala hala,

Zezenen lephuan bezala.

Bethia dire petartekin,

Zeineri khardo mitxekin

Baitzaie sua ematen,

Etxa diren baino lehen

Folsua ungi dagola

Sartzen denian banderila,

Ethorriz aitzin aldetik,

Ginatuz adar artetik;

Bertzenaz da ikustekua

Banderila ondikozkua,

Arthikia adarrekin,

Gor ahaleko bestekin.

Pikoz eta suz mindua,

Zuziez irakitua,

Zezena saltoka orruaz

Jartzen da gora buruaz;

Espaldetako zauriak,

Doble berak idekiak,

Ero dabil jo lasterrez,

Mendeku nonbait beharrez,

Ozartu nahi delarik,

Indar guziak bildurik,

Errabiak hazkartua

Nahiz hainitz izitua.

Bainan harentzat azkena

Jo du trunpeta orena.

Eskuz muleta hedatuz,

Beira nor duan aitzinatuz,

Nola errege zetruari,

Lothuz arrai ezpatari,

Txulozko lerro batekin

Bihotzeko bakiarekin.

Deitzen da hori ezpada,

Holakoez paria bada;

Ez duen gisa parerik,

Hortan Montes ageririk.

Aphuru lazgarri dena,

Ezpada eta Zezena,

Bekhoz bekho dire jartzen,

Elkharren indar miratzen.

Zezen aitzinian gizona

Behar izan artexena,

Hura ondartzen zaionian

Jartzeko adar gerizian;

Zezena han da ezarria,

Nahiz ase errabia,

Ezin gorde dezakena,

Odol galdetzen duena.

Ezpadaren banderari

Zezena da beira jarri;

Higuin ahal da gorria;

Hark eman dion furia!

Hantu da hainitz lephotik.

Hura ikusiz geroztik;

Zartatzerat duazko zainak

Bere indarren pikainak.

Nola orduan gizona

Diteke galtzetan barna!

Ez du ageri kanpora,

Bainan du asko pirpira.

Ikuspen horri josiak

Daude guzien begiak;

Ez da deus bertze ikusten,

Nahiz asko den amesten.

Noizere bada zezena,

Gehiago ez daukena,

Baitua saltoz gizonari,

Ez ustez segur bertzeri,

Horra, ustez jo etsaia,

Non duen atzeman zaia,

Beso ezker petik airian

Hiltzaliak bide egitian.

Eskuinaz dio adreki,

Buru galdu gabe, finiski,

Ezpata hezur artetik

Zuzen sartzen garrotetik,

Bi alde espaldan uzten,

Lehen kolpe lurrian ematen,

Gorphutz guzia dardaran,

Azken biziko pirpiran.

Harma atheraz frixtakuan

Zezenari hiltzerakuan,

Altxatzen du balentriaz,

Agurrarazten bilkhuiaz.

Bere du lehen zezena,

Urre balio duena,

Gortheko heian hazia,

Gosta delakotz bizia.

Badu oraino harekin,

Aberatsen agurrekin,

Asko gauza, zilhar, urre,

Sederia eta lore;

Guzien mihi puntetan

Haren izena lerrotan,

Sekulakotz da ikhasten

Ohoriak zaizko ematen.

Bainan zezena ukia;

Aldian utziz hil tokia,

Gaten bada sarraskitan

Odola gaiaz zurrutan,

Haragiz lephua ezagun

Kolpatzalia ganik urrun,

Molde gabiaren paguak

Dire trufazko xiztuak.

Zezena bada nausitzen

Eta gizona izitzen,

Bapo da xahalen aita;

Bapo gizona hileta!

Ezpada hilik bestetan

Deus ez da eskas jostetan;

Bibak dire bazterretik,

Egorriak bihotzetik.

Ezpada gudutik denian

ilkhitzen trionfa menian,

Ikusten da hainitzetan

Kortesiazko pausutan,

Andre handien zenbaiti

Xingola butatzen goiti:

Heiek dute seinalatzen

Hila nondik den ilkhitzen.

Nork erran galanteriak

Hor zituela «graziak»?

Moruek dute Espainian

Hori utzi zahar mendian.

Hiru egunen segidan

Plazak odola du edan.

Ehun zamari bederen

Ezpatan pasatu ziren.

Hekin hertzezko berdurak

Galdetzen zituzken urak;

Bainan ohituak naski

Nihork etzuen arthiki;

Zezen bat hiltzen zutenian

Hiru mandok ederrenian,

Lepho kraskailaz bethekin

Zaramaten lasterrekin.

Gizonak unhatu onduan,

Eguna jabaltzerakuan,

Zakhurrak ziren largatu,

Zezenekin engaiatu;

Etzuten eman amorrik

Nahiz etzuten adarrik;

Hainitz gathasken buruan

Nausitu ziren guduan.

Zezenak zituen behin

Butatzen airetan arin,

Hartuz adarren puntetan

Hurbil aldi guztietan;

Bainan zirenian oroitu,

Batzuk beharritik lothu,

Bertziak ixter zainetarik,

Zezenagan eskutarik.

Hiltzeko azken zezena,

Bildu zen errotazaina;

Hamabi ziren hetarik,

Denak xuriz beztiturik,

Iliak irineztatuak,

Batzuk bertzeri lothuak,

Batian zuazin elkharrekin

Haga luze batzuekin.

Jainkuak beira makhurtzetik,

Lagunen lerrua uztetik!

Bakhar denak berehala

Eginen du karanbola:

Ikusi ziren nigarrak

Zezena sarthuz adarrak

Bi muthilei ziotenian

Hatsa khendu hoberenian.

Hainitz gathasken ondotik,

Hamabi lantzen sasitik,

Lotzen dute paretari

Onduan lotzeko lurrari:

Utz ordu dire zezenak,

Espainolentzat eginak:

Ni banintz erregetarik,

Ez liteke zezenarik.

Horrek ez du espainola

Izituren berehala;

Ez dut hekien gusturik,

Halere naski nererik.

Dena den, adio bethikotz

Etzarete neretakotz,

Josteta hirriskutsuak,

Barbarian asmatuak!