XV
Sorginez

        1826an martxoko arrats batez, Karako-Etxeko sukhaldea kasik bethea zen. Han ziren, usaiako jendez kanpo, bertze zenbait bakhan heldu zirenak.

        Azken hotarik bat zen Anna, arrosario egilea eta medaila marxanta.

        Anna hor hasten da khondatzen nola bezperan sarthua zen etxean, hogoi egun iraganik misionea emaiten zen herri handi eta eder batean. Kontent zen saldu zuela egun guziez frango arrosario, khurutzefika, habitu eta medaila.

        Herri hartako jende guziak progoxat dire misioneaz, dio Annak; bainan joan den igandean hamahost, bezperetarik atheratzean, erraiten zuten irriz Pikasarri misionestak utzi zituela guziak zehe bat sudurrekin eta mokoa ziphuan, segurki hura gizon abila zela, bere eiherarat ura ekharrarazteko etc...

        Zortzi egun aitzinetik, hitzeman zuen igande hartan mintzatuko zela sorginez.

        Goizik eta goizik jendea zen osteka bildu elizarat. Bakhotxa joan zen lorian sorginen gainean predikuaren aditzeko, eta bezperak hasI baino lehen, eliza zen bethea, galkhatua. Galeriek bazuten jasan zezaketen bezenbat gizon eta behereak bazuen atxik ahala emazte.

        Benedicamus ondoan Morde Pikasarri, predikari famatua, ikhusiz elizan bere aitzinean, halako ostea ageri zen bere baithan bozkarioz ez zaukela.

        Erraiten ere ahal zuen bere buruari: Egun, xipak saretan bezala hatzeman ditut jende hok oro; ez hatik beren kaltetan, bainan guzien onetan.

        Hasten du beraz bere predikua solanelki erranez: «Aitaren eta Semearen eta Izpiritu sainduaren izenean halabiz.

        «Giristino maiteak: Nor da sorgina? Ez da sorgina, zuek uste duzuen bezala, gizon xahartu, okhitu, lau hogoi eta gehiago urthez kargatua eta kunkurtua, makhilarekin dabilan hura.

        «Ez da sorgina adin handitako atxo begi gorri, tabakoa hartzen duelakotz, bere erhiak eta gaineko ezpain begia sobera garbi ez dituena. Ez da sorgina izen goiti hori ekhartzen duena.

        «Nor da heraz sorgina? «Nor den sorgina! Giristino maiteak, nor den sorgina! Hura da bekhatu mortaleko estatuan dena. Egiazki sorginkeria da, bekhatu mortala, eta nahi nitzaitzue mintzatu bekhatu mortalaz.»

        Hortarik hasirik, Pikasarri misionesta ez zen ixildu, abantzu oren bat eta erdiz, adiaraztetik egiarik handienak, sarkhorrenak, lenguaia klar, bizi, borthitz eta ederrenean.

        Jautsi zenean predika lekhutik, izerdi uharretan zen, gorri gorria, egina, eta su phindarrak aurthikitzeko heinean; bainan haren botza ez zen den gutienik erkhastua.

        Ah! mintzatzaile ederra da Morde Pikasarri, eta, gehiago dena, zer aphez khartsua, zer saindu mortifikatua ez da hura!

        Horiek oro hola direla, igande hartan eta geroztik erabili ditut izpirituan phentsaketa dudazko batzu zer othe diren sorginak, badenez bederen hetarik; hetaz erraiten diren gauzak egiak direnez, etc.

        Batzuek diote ez dela izan behar sorginetan sinhesterik, bertze batzuek, hitz gutiz, ez dela sorginik; hirurgarren jende suerte batzu, hala, hala, sorginen beldur dire, gabaz, argirik gabe, urhats batez egin nahi izaiteranokoan. Sorginik ez dela, sorginak badirela; holako eta halako lanak egiten dituztela; jendek zer nahi badaasate hetaz.

        Morde Pikasarrik ez du erran ez dela sorginik, ez eta badela hetarik. Erran dauziet oixtian utzi ginituela guziak, igande hartan, muthurrak urean, nahi giniina phentsa ginezan.

        Beraz, nik segurik, ez dakit oraino zer behar dutan sinhetsi sorginez; bainan dakot hetarik izan dela eta izan daitezkela bazterretan.

        Joannes-Baptistak: Batere dudarik ez da izan dela lehen, eta badela oraino hetarik munduan.

        Leonek: Joannes-Baptista, baditake egia diozun; bainan egia horrek galdegiten lituzke frogak.

        Joannes-Baptistak: Leon, frogak nahi ditut eman, eta ez zaut hori biziki gostako.

        Leonek: Zer nahi paria nezake, nik bezala, atseginekin zaituztela entzunen hemen diren guziek.

        Joannes-Baptistak: Lehenbizikorik diot; sorgina izen horrek berak frogatzen du sorginak izan direla, eta oraino baditazkela.

        Izan edo izaite gabeko izenik ez da; edo izena denean bada bethi izana edo izatea.

        Leonek: Arrazoinamendu hori ez da baliorik gabekoa, eta naski nehork ez lezake eror-araz bertze arrazoinamendu batez; bainan Morde Garakoitzek baduke oraino bertze frogarik.

        Morde Garakoitzek: Bai, baditut hetarik frango, eta huna hirur edo lau premiatsuenak.

        Lehenbizikorik, Eskritura sainduan aiphatuak dire. Bigarrenekorik, teologiak baditu heien gainean bere erakhuspenak.

        Hemen erran behar dut guk sorginak deitzen ditugunak deithu izan direla bertze orduz Pythonisse, Devin, etc. edo deitzen direla oraino Magnétiseurs, Medium, Spirites, Hypnotiseurs, franc-maçons; azken hotarik bederen zenbait hala dira.

        Hirurgarrenekorik, Rituel deitzen den Elizako liburuak baditu bere othoitzak sorginkerien kontra.

        Laugarrenekorik, mende guzietako eta jende guzien ixtorioak hetaz mintzo dire.

        Azken erran huni nahi dut eman zenbait hedadura edo zenbait xehetasun.

        Gutiak dire gure artean dakitenak, nola hamaseigarren mendean eta hamazazpigarrenean, Euskal herri guzia, bai frantzesa, bai española, izan zen desolatua, trublatua, ezin gehiago sorginez eta sorginkeriez.

        Leonek: Mende heiek ez bide ziren argituak, oraiko gure mende hau den bezala.

        Tristantek: Ez da dudarik mende heiek ez zituztela gureak dituen ezagutzak, burdinezko biden, telegrafaren, fotografaren, telefonaren, eta bertze holako gauza batzuen gainean; bainan orduan, Ixtorioa, Filosofia eta Teologia ixtudiatuak ziren orai bezain ongi, edo hobekiago, eta orduko gizonek bazuten oraikoek bezenbat zentzu, oraikoek bezenbat zer nahi balio suerte.

        Morde Garakoitzek: Ene kusia, mila aldiz arrazoin duzu. Eni aski izanen zaut hetarik zenbaiten izendatzea. Hasteko Charles bostgarrena eta geroago Henri IVna Frantziako erregea, biak gizon handi batzu ziren. Bada, egin zituzten bakhotxak bere denboran egin ahal guziak, beren erresumetarik khentzeko sorginak eta sorginkeriak. Gero, bi monarka famatu horien denborako anhitz aphezpiku handi behar nituzke aiphatu! Kontentatuko naiz bakharrik hiruren aiphatzeaz, luzegi ez izaiteko. 1. Tostat, Avilako aphezpikua; 2. Sandoval, Irunekoa edo Pamplonakoa; 3. Bertrand d'Etxauz, lehenik Baionako aphezpiku eta gero Tours deitzen den hiriko arxapezpiku izan zena. Morde Bertrand d'Etxauz, Baigorri Etxauzeko semea zen.

        Aphezpiku heiek bezala phentsatzen zuten, sorginen gainean, san Tomasen ondotik, Suarez handiak, Salamankako doktor famatuek. Sendimendu bereko ziren oraino Jakes Sprenger, dominicano inkisitorea, egin zuen libuiruan, Malleus Malleficarum, eta Alfonso de Castro, franziskanoa, Konposteliako arxaphezpiku izendatua hil izan zena, bere diozesara joan, baino lehen, bainan liburu bat eginik Justa Hoereticorum. Aphezpiku eta teologal horien ondotik, behar ditut aiphatu zenbait legeko gizon, zoinak ez baitziren deus ez zakitenak, edo nola nahiko gizonak.

        Joannes Bodin, Pariseko abokat batek, utzi izan du liburu bat sorginkerien eta debrukerien gainean.

        Nicolas Remi, kriminaleko prokuradorea zoinak jujatu baitzituen lau urthez bederatzi ehun presuna baino gehiago, zoinak akusatuak baitziren sorginkeriaz.

        Prokuradore hark iskribatu zuen liburu bat, titulu hunekin: Debruaren adoratzea, sorginek egiten duten bezala.

        Henri Roquei, jujeak izkiribatu zituen diskurs batzu sorginen gainean 1595an.

        D'Espaignet presidenta eta Piarres de Lancre, konseilera igorriak izan ziren Henri IV Erregeaz, Laphurdiko gure herrietarat. Morde de Lancre, deitzen denak, utzi du iskribu bat zointan ikhusten baitugu nola jokhatu ziren, bi legeko gizon heiek, sorginen kontra Eskual herrian. Estonagarri da nola autoritate horien guzien ondotik, izan daitezken gizonak aski ignorant eta aski arin direnak erraiteko ez dela sorginik, ez sorginkeriarik; hetaz erraiten diren gauzak direla phentsatuak suphasterrean, haurren iziarazteko, bainan ez direla hek gerthatu zenbait izpiritu eri edo imajinazione beroetan baizik.

        Baditake gauza hetarik zenbait ez diren gerthatu nihon ez behinere; urrun da hargatik gehienak berri xaharrak baitire edo norbaitek asmatuak jenden enganatzeko.

        Piarresek: Ala fede! Gaur ez naiz guti loriatu behar zuen entzuten. Othoi, has zaitezte mintzatzen akhelarrez.

        Xobadinek: Ez ahal hiz harat abian, Piarres? Piarresek: Naski ez, sobera maite baitut lo egitea; bainan kurios niz jakitea non den akhelarre, eta han zer ikhusten den.

        Lehenik erran behar dautazue zer erran nahi duen hitz horrek akhelarre.

        Mariak: Akhelarre ez da gaitz konprenditzeko: Akherra eta larrea guziek badakigu zer diren. Badakigu ere akherrak ardura larretan direla.

        Ainesek: Ni segurik ez naiz oixtian baino jakinsunago, ez baduzue bertze esplikazionerik emaiten.

        Joannes-Baptistak: Eskritura sainduan, debrua deithan da bestia, eta, agertzen denean gizoner bethi edo ardurenik hartzen ahal du zenbait bestiaren forrna: hala nola sugearena edo bertze batena.

        Ez da dudarik, bortxaz edo Jainkoaren manuz, hartzen duela Satanek alimale baten itxura, edo bederen haren menbroetarik zenbait: haren zangoak, haren buztana, etc. Lehenago sorginer agertzen zenean, maizenik akherraren iduria zuen hartzen.

        Hortik gure haur denboran zaukuten erraiten irri egiteko, Españolen gostuz, eta heien eskuaran:

                Donostiatik Errenteriara.

                Hor ekharri dute akherra.

                Bai, ageri zen alegre zirela:

                Atta Santua han zutela:

                Batek adora, bertzeak adora.

                ...egin zaioten ahora.

        Ba ziren bi akhelarre edo sorginen bi bilkhura suerte; bilkhura ttipiak edo partikularrak, eta bilkhura handiak edo jeneralak.

        Akhelarre ttipiak egiten ziren astean hirur edo lau aldiz; akhelarre handiak, urtheko besta buruetan: Eguberritan, Bazkotan, Mendekostetan eta Jondoni Joannes-Baptistaren sortzeko bestan.

        Laphurdiko akhelarre handi eta ttipi gehienak egiten ahal ziren Larruneko mendian, Larresoroko mendi aphalagoan, Uztaritzeko eta Senpereko otharretan, Donibane Lohizunen, Santa Barbararen bixkar hartan; Ziburun, Bordagaineko kartierrenean; Unudean, Zubernoan Ondarraltsun, Hendaiako kanton batean.

        Leonek: Nahi nuke jakin zer egiten zuten akhelarre hetan.

        Morde Tristantek: Nik erranen dauzkitzuet bilkhura pullit hetako ixtorioak. Ongi ixtudiatuak ditut liburuetan. Kusi aphezak, orhoituz Salamankako eskoletan zer ikhasi izan duen lehen sorginez, abisatuko nu, uste gabez, hala ez den, zerbait erraten badut.

        Morde Garakoitzek: Zuk erran bezala eginen dut, kusia, ene teologal kalitatean.

        Morde Tristantek: Beraz debrua engertzen zen akher baten forrnan, edo erdia gizon eta erdia akher, ikharagarriko aire edo behatze batekin.

        Jarririk pharatzen zen tronu beltz batean bere gisako pabillon edo baldekin baten azpian. Haren gorphutzak molde gaitz bat zuen, eta haren begithartea zen ezin gehiago itsusia. Haren begi handiak biribil biribilak, gorri-gorriak ziren; haren bizarra zen zikhina eta akherrarena bezalakoa; haren burutik eta kopetatik atheratzen ziren bi, lau, anhitz adar. Haren erhiak berdin luze ziren eta bazituzten arranoek bezalako azazkal edo aztapar zorrotz batzu. Goraxago ikhusi dugun bezala, sorgin guziek adoratzen zuten ikharan eta ahuspez emanik edo etzanez bizkarraren gainean eta gora gora beren zangoak altxatuz, Satanek nahi bazuen adoratua izan azken molde bitxi eta itsusi huntan.

        Gero hasiko zuen Satanek bere meza, bere gisan. Badakigu jadanik debrua dela Jainkoaren ziminoa edo eskarnatzailea.

        Haren mezako ornamental ziren bethi zuri eta gorri. Aztaparretan zaukan ostia; ardura beltza zen edo zuen bere gisako forma bat.

        Gauza afrusa phentsatzea eta erraitea, bainan erran behar dudana da, gure elizetarik ebatsi ostiak erabiltzen zirela zenbait aldiz ceremonia sakrileiezko hetan.

        Huna zer gerthatu zen Donibane Lohizuneko elizan, martxoaren 19an 1619an.

        Dotzena bat emazte eman ziren mahaín sainduan komuniatzeko.

        Piarres Lissardy, aphezak, kofesatzen ari zen tokitik ikhusi zuen nola hetarik batek ostia saindua ahoan errezebitu eta bere sakelako mokanesean gordetzen zuen. Bere kofesionaletik saltro bat bezala egin zuen emazte kriminel haren alderat, eta eraman arazi zuen sakristiarat.

        Hiri guzian laster jakin zuten zer gerthatu zen; Donibandarrak, oste handian bildurik plazara, han emazte dohakabea bizirik erre zuten berehala.

        Ez bide ziren hatik Donibanen orduan bezala bethi sorgintsak hatzemanak, jujatuak, kondenatuak, eta zalhu igorriak mundu huntarik bertzera...

        Satan, bere meza eman ondoan, kofesatzen ariko zen; bainan haren penitentek ez zituzten deklaratu behar egiten zituzten gaizkiak, bakharrik ziren akusaizen eginik holako ongia, edo beldur izanik egiteko halako eta holako bekhatuak edo krimak.

        Satanek, penitentziatzat, emaiten zeien manua egiteko holako denboran eta holako tokian holako gaizkia, eta gero esku ezkerraz zeien emanen absoluzionea.

        Gauza sainduak hola eskamiatu ondoan, egiten zuten sorginek beren aphairua edo alegiazko aphairu bat, zoina ez baitzen bertze heien gauzak bezala, baizik ziminokeria bat.

        Phesta akhabatuko zen dantza batez, bainan nolako dantza!! Atso zahar, neskatxa gazte, gizon eta emazte, bai eta haurrak berak, oro nahas mahas, ariko ziren dantzan, jozak eta emak, egiten zituztela mila jauzi, mila saltro, mila kabriola, bai hura zen egiazko sorgin dantza edo debru dantza.

        Akhelarren egiten eta ikhusten ziren bertze asko gauza, ez dira on, ez khondatzeko, ez ikhasteko.

        Kattalinek: Ongi jakin nahi nuke nik heia akhelarre hetan bazen anhitz sorgin eta sorgintsa.

        Morde Tristantek: Zure satisfatzeko aski izanen zaut zenbait ixtorioren khondatzea. Ixtorio hauk dira Frantzian Bordeleko eta Espainian Estellako eta Logroñoko tribunaletan jujatuak izan ziren sorgin eta sorgintsena.

        1576an, gau batez, Maria C..., Uztaritzeko sorgintsa famatua, lagundua izan zen A... deitzen zen zapatain sorginaz Etxenikeko otharrera, non baitzen gau hartan akhelarre. Maria C... harritu zen han ikhusteaz bere lagunetarik khonda ahala.

        Bertze aldi batez, Hendaiako kartier batean, Ondarraltsun, ikhusi ziren hetarik dotzena bat miletaraino. Logroñoko tribunalean, hamabi Zugaramurditarrek deklaratu zuten, gau batez debruak jin arazi zituela Frantziako alderat, eta espantitu zirela ikhusi zuten sorgin osteaz, aireak berak iduri zuela goibeldua zela heien nonbre handiaz.

        Margarita X... Saratarrak, bere aldetik zioen, Bazkoko, Mendekosteko eta Eguberriko akhelarretan, ikhusi zuela hainbertze jende, non iduritzen baitzakon bazela zeruan izar bezenbat.

        Sorgin eta sorgintsa oste hetan baziren jende grado guzietakoetarik, gizon aberatsak, kargudunak, nobleak, armadetako eta marinelen buruzagiak, madama eta etxeko andere handiak. Horietarik zenbait ziren izenik ederrenen ekhartzaileak.

        Ikhusiz zer konpainian ziren, iduritzen zakoten sorgingoa zela gauza bat handia eta ohoragarria. Egungo framazon eta framazontsek ez dute bertzerik phentsatzen framazonkeriaz.

        Ez dut aiphatu orai artean, ez gero aiphatuko, sorgin Laphurtar heien izenetarik batere, penarik ez emaiteko oraino izen heiek ekhartzen dituztener: Bakharrik naiz menturatuko erraitera Españolenak: Zugaramurdi eta bertze herrietakoenak.

        Kattalinek: Aiphatu ditutzue anhitz aldiz sorginekin sorgintsak; ongi jakin nahi nuke zoin diren hetarik nonbre handienean, ala sorginak, ala sorgintsak.

        Joannes-Baptistak: Azken hotarik bazen denhora hartan, Eskual-herrian anhitz gehiago, eta gauza horren esplikazionea hau da: 1. emaztekiaren burua, oneko eta gaixtoko, gizonarena baino sinheskorrago da; 2. emaztekia tzarkeriarat emaiten denean, biziki gizonkia baino urrunago joan da.

        Mariak: Gure anaiak naski arrazoin du; bainan erran horrek zenbait froga ditu galdetzen.

        Joannes-Baptistak: Arreba, atseginekin emanen ditinat frogatzat zenbaiten [i]zenak, edo erdi izenak eta nik bezala ezagutuko duzue debruak ez dituela nahi nola nahiko zerbitzariak, bainan hautatzen dituela adinik ederrenekoak.

        Maria Oi..., Azkaingoak, 16 urthe zituen.

        Margarita... Sarakoa, ere 16 urthetan zen.

        Maria I..., haren lagunak, bazituen 17.

        Maria Na ... bertze Saratarrak, 16.

        Juana Ar ... Urruñekoak, 17.

        Jeanneta Da ... Ziburukoak, 19.

        Maria de Lar ... Ziburukoak, 28.

        Maria Lis ... Sarakoak, 16

        Maria Cas ... Hendaiakoak, 28

        Maria Az ... Hendaiakoak, 19

        Kattalin Ar... Azkaindarrak, 15.

        Neskabeltza, Hendaiakoa, Kattalin Ba... Ustaritzekoa, Kattalin Lan ... berdin Uztariztarra, Maria Ma... Miarriztarra eta Maria X ... Uztaritzekoa oro neskatxa gazteak ziren. Azken hau ahal zen bere denborako sorgintsa famatuetarik bat.

        Haren etxea deitzen zen Uztaritzen Ya... Phentsa beza ahal duenak.

        Maria Yaureteguy eta Yuana Telletchea, Zugaramurdikoak zirenek, Saubadin Z... Bordeleko presondegian hil zenak, C... bere haurrak akhelarrerat eramaten zituenak, D ...Uztaritzekoak eta bertze askok gaztetasuna iragana edo phasatua zuten, gehienek bederen, tribunaletako paperen arabera.

        Morde Tristantek: Estonagarri bada hainbertze neskatxa gazte ikhustea, bere gaztetasunetik hasirik debruari bethiko emaiten, ez da gutiago espantagarri jakitea nola debrua nahi zen guziz jabetu haur gaztez, eta zer entseguak egiten zituen hortako berak, eta egin arazten haren azpiko eman zirenez.

        D'Espagnet eta de Lancre, jadanik aiphatu ditugun Bordeleko tribunal handiak igorri gizon heiek, lau ilhabetez, ekhainetik urriraraino 1609an khondatu zituzten bi mila haur baino gehiago, akhelarrerat eramanak izan zirenak, edo sorginez edo sorgintsez, hala nola Urruñako errientaz, Marisans, Tartaseko hiritik jina eta Urruñen zagoenaz, A... Uztaritzeko zapetain batez.

        Anhitz tokitan, Berhan Urruñen, Ziburun, eta bertzetan, haurrak eliza barnean zauzkaten gabaz, beldurrez hartuak eta eramanak izan ziten akhelarrerat.

        Bortxaz eramaten zituzten haur heiek, ez baitzituzten gogotik egin nahi sorginek edo sorgintsek manatuak, segur ziren izanen zirela, joak, zafratuak, azotatuak, uspelduak, kolpatuak, afruski. Hola tratatu ondoan, thorratuko zituzten hatik heien minak bere gisako ur berde batez.

        Urruñeko anhitz ama pleinitu ziren saminki heien semeak eta alabak, gabaz norapait eraman eta borthizki joiten zituztela.

        Berhan, Espainiako fronteran, gisa berean eramaiten zituzten, muthiko ttipi andana bat, orotara berrogoi, akhelarrerat, eta gero, zeren jadanik han ikhusi gauzak khondatu zituzten, gau batez, Maria Juanxo eta haren ahizpak anhitz gaizki tratatu zituzten; bainan handik ondoko egun batez, eskola aitzinean gaindi iragaiten zirelarik bi sorgintsak, muthikotto heiek guziak kanporat atheratu eta mendekatu zitzaizkoten zenbait aldiz Españolek mendekatzen dakiten bezala.

        Jakin behar duzue, haurrak lehenbiziko aldian akhelarrerat eramanak zirenean, debruak adar ukhaldi batez, emaiten zeiela bere seinalea. Gero, ikhusten bazuen harentzat izanen zirela haur hek, emanen zeien bertze seinale bat, zoina baitzen, ezkerreko begian aphotzarraren aztapar figura bat.

        Sorginak finkatzen baziren beren malezian, beren gaixtakerietan, Satanek ezarriko zeien bere potreta ezkerreko sorbaldan, edo bulharretan edo estomakaren erdian. Azken seinale hau ukhan zutenek gehiago ez zuten sensibletasunik debru potreta zen tokian, eta iskilinba bat sar zitakeen han, sorginak deus senditu gabe.

        Sorginen herronkan errezebitua izan nahi zuenak behar zuen lehenik arnegatu Jainkoari, Jesus-Kristori, Ama Birjinari eta bere bathaioari.

        Kattalinek: Morde Tristant, ixo, ixo, othoi! Gauza horiek lazten naute osoki. Kasik ezin sinhetsia da jende baten gaixtakeria, behin makhur abiatzen denean.

        Luzaz egon naiz ezin konprendituz zertako bathaiatu aitzinean aitabitxiren eta amabitxiren ahoz, eta gero guhaurek, lehenbiziko komunioneko egunean solanelki, hitzeman ginuen, ukho egitea debruari, haren ponpa eta obreri. Izpiritu sainduaz gidatua den Elizak arrazoin du promes horien egin araztea bere haurreri, debruak bereri horien kontrakoak egin arazten dituenaz geroz, erran nahi baita, hari, arima eta gorphutz, bethikotz emaiten diren sorgin dohakaber.

        Ainesek: Oixtian erran duzue nola debrua, eta zer moldetan, agertzen den akhelarre deitzen diren bilkhura madarikatu hetan, bainan badire gure artean gauza hori nekez sinhetsiko dutenak.

        Joannes-Baptistak: Errazu, Aines, izan direla gure mendean gizonak zoineri debruak berak sinhets arazi baitakote hura ez dela izaite egiazko bat. Gero hatik, berak, frangotan agertuz, frogatu du dela, ez xoilki izaite erreal bat, bainan oraino gezurti bat, eta gezurraren aita.

        1848an Erroman, oraino Jainkoaren beldurtasuna zuen gizon bat joan zen ikharan eta nigarretan, Metsofanti kardinalarenganat, erraiten zakolarik debrua agertu zela hari eta haren framazon laguneri.

        Kardinale famatuak, trankilisatzeko etsortatu zuen gehiago ez joaitera framazonen bilkhuretara.

        Huna bertze debruaren agertze bat. Orai duela hogoi eta zenbait urthe, Eskual-herritik phasatuz joan zen Madrilerat Aita Jeandel, fraide dominikanoen buruzagi jenerala. Espainiatik itzultzean, Lyonen gelditu zen fraide saindu hura zenbait egun, eta othoiztu zuten predika zezan hiri handi hartako eliza batean.

        Mintzatu zen khurutzearen seinaleaz, erraten zuelarik khurutzearen seinaleak badituela anhitz indar. Lehenbizikorik ditu debruak khasatzen; bigarrenekorik, tentazioneak hentzuten; hirurgarrenekorik Jainkoaren benedikzioneak gure gainerat deitzen. Aita Jeandelen predikua entzun zuen haren adiskide zaharra zen jaun batek, galdegin zakon heia sinhesten zituen berak bertzer predikatzen zituen gauzak.

        «Batere dudarik gabe, zuen ihardetsi Aita Jeandelek: ez dut sekulan erraiten ene predikuetan nihaurek sinhesten ditudan egiak baizik.

        «Hori hala bada, jin behar zare gure arratseko bilkhura batetara. Han debrua agertzen zauku, eta ikhusiko dugu nola khasatuko duzun khurutzearen seinaleaz.»

        Aita Jeandel preparatu zen framazonen bilkhurarat joaitera, othoitz, barur eta bertze penitentzia batzu eginez, eta Lyoneko komentuetan egin araziz.

        Bere adiskidearekin joan zenean, ez fraide arropan, bainan jaun gisa, bazuen khurutzefika handi bat gordea papoan, bere kaparen azpian. Framazonen tenploan bazen gau hartan mila argi, zoinekin ageri baitziren tenplo madarikatu hartako doradura eta bertze edergailu aberatsenak. Bultatto bat framazonak egonik Satanen aiduru, solasean, eta ez segurki othoitzean, debrua agertzen da eta dio erraiten fraideari bere adiskideak: horra non den. Aita Jeandelek egiten du, Satanen alderat itzuliz, bere khurutzefikarekin khurutzearen seinale handi bat, eta bat batean argi guziak dira hiltzen. Debrua joaiten da zalhu, bai eta haren zerbitzari framazonak, edo egungo sorginak deithuren ditudanak.

        Ez bide zuten hauiek beren tenploa nahi bezain laster hustu.

        Mirakuluak aski balira gizonen konbertitzeko, orduan behar ziren bere baithan sarthu hango framazon guziak, bainan hortako behar da Jainkoaren grazia berezi bat.

        Piarresek: Bortxaz ere behar dugu sinhetsi, hemendik harat, debrua agertzen zela akhelarren, bai eta ere behar ditugu sinhetsi hark egin arazten zituen sorginkeriak. Nahi banuzue utzi khondatzerat zenbait ixtorio, hitz laburrez, nik bezala phentsatuko duzue.

        Xobadinek: Mintza hadi, Piarres, atseginekin entzunen ditiuk hire ixtorioak:

        Piarresek: Maria Ch... jadanik aiphatu sorgintsa Uztariztarrak, erran zuen tribunalaren aitzinean debrua aldi batez agertu zela Haitzeko eihera berriaren ondoan, Me... deitzen zenari eta Ar... zapetainari. Bier eman zeien erhauts bat, Heroritze Sorhaintzeneko abere edo kabala guzien hil arazteko.

        Sara Ch... neko andereak ardietsi zuen debruarenganik permisionea, edo baimena, auzoko baratze batetara erhauts hartarik aurthikitzeko; harekin, tipulak salbu, baratzeko belhar eta bertze gauza guziak sunisi arazi zituen.

        Gero aurthiki zuen oraino erhauts beretik phentze batetara, eta leher egin zuten hameka ahari phentze hartan alhatu zirenek. Maria Zozaia, Renteriako sorgintsa zaharrak, erhauts berarekin xahu arazi zituen uzta edo errekolta osoak... Uztaritzen, Landalde eri zelarik, A... zapetain sorgina, joan zitzakon ikhustera, eta eriaren zapetak eskuetan ibili ondoan, eman zuen heien barnean erhauts batetarik. Landalde sendatu eta zapeta hek soinean ezarri zituenean haren zangoak bat batean hantu ziren, eta denbora laburrik barnean gizona hil zen. Mendiondoko gizon batek utzi zuen elizan galerietarik bere boneta erortzera, emazte batek altxatu eta eman zakonean, buruan ezartzearekin, ikhara bat jauzi zitzaikon.

        Uztaritzen, Joannes Duhart, 56 urthetan, elizatik atheratzen zelarik, bere etsai Maria Ch... sorgintsak, hunkitu zuen besoan, eta beso hura hila gelditu zen.

        1610an Logroñoko jujen aitzinean, hamabi lekhukok erran zuten debruak emaiten duela sorginer podoreik aski itsasoan untzien gal arazteko; maiz hori gerthatu zela, eta partikularzki gerlako español untzi bat Donibane Lohizunen galdu zenean.

        Leonek: Ixtorio horiek aspaldikoak edo xaharrak direla, ez dituzte zenbaitek sinhetsi nahiko.

        Joannes-Baptistak: Leon, hori baditake, bainan nik erranen ditut biga, zure eta ene denborakoak, nahiz ez giren biak ere zaharrak.

        Hautarik bat gerthatua da gure Eskual herriko hirur edo lau hiri ttipietarik batean.

        Jaun gazte aberats batek nahi izan zuen, bertze askok bezala, mañetisatua izan.

        Goraxago errana izan da mañetiseria dela egungo sorginkerietarik bat, nola mañetisorra baita oraiko egiazko sorgina.

        Bada gure jaun gazte eskualduna, mañetizatua izan eta, eritu zen, eta haren ahaidek egin zituzten bere zazpi egin ahalak, bainan debaldetan, hura sendarazteko. Inguru hotako mediku guziek, erranez ez zutela ezagutzen haren gaitza, utzi zuten mundu huntarik bertzera joaitera. Bertze orduz erranen zen zenbait sorginkeriaren ondorioz hil zela, eta egia erranen zuten.

        Bertze ixtorioan aiphatuko ditudan presunak, beharbada oraino bizi dira, zenbait bederen. Beraz Frantzian, Roueneko diozesan gerthatu izan dira nik orai erran gogo ditudan gauzak.

        Diozesa hartako herri ttipi batean bazen elizari hurbil ostatu bat zoinetako arrabotsak entzuten baitzituzten elizan, ofizioetako denboran.

        Jaun Erretorak uste izan zuen, arrazoinekin, haren egitekoa zela mintzatzea ostatuetan egiten edo erraiten diren gauza batzuen kontra. Auzoko ostalerrak beretzat zuen hartu prediku guzia eta erran zuen bere baithan: Zaude, Jaun Erretora, dolutuko zautzu hola mintzaturik.

        Huna nola mendekatu zen. Jaun Erretorak bazituen bi edo hirur haur, zoineri erakusten baitzuen latina, gero semenariora igortzeko.

        Denbora berean fama hedatu zen ostalerrak ikhusi zuela anhitz aldiz Thaurel artzaina, zoina sorgintzat baitzen orolaz ezagutua. Laster herri guzian, eta herritik kanpo, jendea mintzatzen hasi zen Jaun Erretoraren etxean iragaiten ziren gauza izen gabekoez. Sototik has eta selhaururaraino, aditzen ziren arrabots batzu, nahiz nehor ez deus ez zen ageri. Auzoetako erretorak, bai eta Parisetik beretik jende errespetagarriak heldu ziren gauzez lekhuko izaterat.

        Egun batez ikhusi zituzten saloineko leihotik baratzerat joaiten, airean, xoriak bezala, mahi ttipi, kadera, eskubila eta bertze gauzak.

        Bertze egun batez jin zen, Thaurel sorgina, barkhamendu galdegiteko bezala Jaun Erretorari. Belhaunikatu zen haren aitzinean, eta eskuak nahi zazkon hartu, bainan Jaun Erretorak bere khanaz aparta-arazi zuen erraiten zakoiarik: Ez nezazula hunki, Thaurel, ez nezazula hunki.

        Huntan akhabatzeko ene ixtorioa, Roueneko Arxaphezpikuak igorri behar izan zuen erretor hura herri hartarik bertze batetara.

        Leonek: Gauza horiek ezin ukhatuak dire, eta beraz sinhestera bortxatzen gaituzte. Nik egia dela uste dut, nola sinhesten baitut Donibaneko eta Ziburuko andreak beren bortha aitzinean iruten arizan eta gabazko hameka orenak artino, sorgintsak ez zirenak joan ziren oherat, bainan sorgintsak bazohazin Santa Barbararen bixkar hartarat, edo, Ziburun, Bordegainerat. Gau batez, akhelarre guzia jautsi zen Donibaneko hil herrietarat, eta khurutze guziak izan ziren hautsiak, salbu bat edo biga.

        Horien guzien sinhestea errex da; ez ordean sorginak eta sorgintsak joan zirela akhelarrera etxetik atheratuz ximiniari gora, eta gero airean, edo zaldiz bezala, akher batzuen gainean, bai eta emazteak khiluen eta jats giderren gainean, ixtaklok.

        Joannes-Baptistak: Adi zazu oraino, Léon, Don Prudenzio Sandoval, Iruñeko aphezpikuak hitzeman zuen Zugarramurdiko sorgintsa zahar preso zakoten bati, utziko zutela libro, baldin, famaren arabera, bazakien airean joaiten. Atso sorgintsa zaharrak galdegin zuen harto zakoten pomada. Hartaz thorratu zituen ukharaiak, ukhondoak, beso azpiak eta hankak. Gero dorhe gora gora batetarik oihu egin zuen: Hor hiza? — Bai, hemen nun, zuen ihardetsi, guziek entzun zuten botz batek.

        Orduan abiatu zen, sorgintsa, dorheari behera joaiten eskuz eta zangoz jokhatuz, sugaindila bat bezala eta jautsi zenean dorhearen erditara, ikhusi zuten joaiten airean, belatxa bat iduri zuela, urrun arras itzal artino.

        Tribunaleko jujek berriz hura hatzeman arazteko hitzeman zuten diru soma bat, eta artzain batzuek irabazi bide zuten soma hura, ezen airatu dorhetik hirur lekua urrun, phausatzen zelarik, landa bat zuen erdian, artzainek hatzeman zuten eta gero ekharri jujen aitzinerat, bi egunen buruan. Galdegin zakotenian sorgintsari zertako ez zen joan urrunago, ihardetsi zuen: Ene nagusiak ez nu eraman harabaino baizik.

        Mariak: Leonek eta guk jakin behar dugu debruak egin eta egin araz ditzazkela holako konprendi ez detzazkegun asko gauza.

        Joannes-Baptistak: Ez dugu ere zeren estona ikhusten baditugu Frantzian Bordeleko tribunal handia eta Espainian Estellakoa eta Logroñokoa, jazartzen borthizki sorginen kontra.

        1596an Bonifazio de Lasse, Laphurdiko juje handiak bizirik erre arazi zituen, Uztaritzeko plazan, Maria Ch... berrogoi sorgin eta sorgintsa, bere lagunekin.

        1610an azaroaren 16an eta 17an, Logroñoko tribunalak ere kondenatu zituen berrogoi eta hamabi hetarik.

        Hogoi eta bederatzi Zugarramurdiko ziren. Sei bizirik erre zituzten, bertze jadanik hilak ziren bosten hezurrekin, hok atherarik hil herrietarik.

        Denbora hartan oraino, Maria Zozaia, Renteriakoa, lau hogoi urthetan, heriotzera kondenatua izan zen Logroñon.

        Bettiri D... Milafrankakoak, hura ere hirur hogoi urthetan, zorthe bera izan zuen Bordelen, bere emaztearekin eta bere alaba batekin.

        Gauza berak ikhusi ziren, Azkainen, Ziburun eta bertze herri batzuetan.

        Bastidan bi gizon aharran ari zirela hatzeman zituzten. Batek bertzeari erraiten zuen hamar sos zor zituela akhelarren ez izanik.

        — Bertzeak ihardesten zuen ez zuela emanen zortzi baizik. Biak erre zituzten. Orai duela hirur ehun urthe, sorginak estekatzen zituzten egurren eta abarren artean, eta gero laster ziren su lamen erdian hiltzen. Sorgintser hala hala, manthar sofrestatu bat zakoten emaiten soinean eta aski zen hura su gar batez hunkitzea.

        Gure arbasoek hola zituzten defendatzen Erlijionea, familia eta zozietatea.

        Morde Tristantek: Ordu da joan gaiten deskantsatzera. Piarresek: Hanbat gaixteago, Xobadin, sorginentzat beldur dena.

        Xohadinek: Heien beldurra gatik, Piarres, nik segurki ongi lo eginen diat.

        Jaun Andereak, Jainkoak digutzila gau on.

        Halaber, Xobadin.