XIV
Xitaxaina, aztia

        Uztailaren hastean, arrats batez, 1828an, Karakoetxeko bortha aitzinean bazauden freskurara, bero izigarri baten ondotik, neguan hango sukhaldean jadanik ikhusi ditugun presuna onak.

        Solasean trankilki an ziren, noiz eta ohartzen baitire heietarat heldu zela Xalbat, guziek ongi ezagutzen zuten, Kattalinen iloba bat. Bezperan itzulia zen Laphurdirat, Baxe-Nabarren dotzena bat egun iraganik.

        Xalbat zelakotz elheketari bat ezin gehiago pullita, aspaldi zuten deithu Xalbat abokata. Izen goithi horrek urrun da baitzuen ahalgarazten, aitzitik atseginekin zuen hura bethi aditzen. Abokat hitzak zion naski kilikatzen beharria. Ez zen beraz nekhe haren mintzaraztea.

        Agur egin zueneko arrats hortako bilkhurari, jar arazi zuten zurezko kadera zurezko kadera beltx dir-dir-dir egiten zuen baten gainean. Kadera zurezkoak omen dira hoberenak partikularki udako beroetan.

        —Ongi etorri zarela, aspaldiko Xalbat-Abokata, zion erran Maria, etxeko alabak; khonda ezaguzu Baxe-Nabarren gaindi egin duzun piaia. Xalbatek berriz diot, ez zuen bietan othoiztua izan behar elheketa hasteko.

        Xalbatek: Aise dautzuet erranen zer ikhusiiik nagon piaia eder hortan.

        Jadanik badakizue Eskual herrian den etxeko andere handienetarik baten laguntzen izan naizela Xitaxaina deitzen den azti famatuaren baithan. Asko jende joan dire azti horrengana, jakin nahiz ethorkizunean zer behar den gerthatu; bertze batzu dire joaten haren gana bere eritasunetarik sendatzeko esperantzan. Aztiak baditu batzuek eta bertzeak enganatzen, bere sakelak ditu bederen ederki frango diruz bethetzen. Sarrixago dautzuet gauza hori hobekiago frogatuko.

        Joannes-Baptistak: Zoin aldetarik sarthu zarete, Xalbat, Baxe-Nabarren?

        Xalbatek: Ez dakizu naski lehenik Donibane Garazirat joan nahi zuela gure etxeko andere eriak. Hararaino juan dira, hura eta haren zerbitzaria, rnando eder baten gainean kakoletetan, eta Xalbat, rnintzo zaitzuena, heien lekhaio zen. Joan gare, kasik bethi, ur handiaren begiz begi, eta Bidarrai da beraz gure bidean, guk ideren dugun lehenbiziko herria Baxe-Nabarren.

        Bidarrai bere gisako herri bat iduritu zaut, bere mendi, harri, harroka eta harrobiekin; bainan, han hatzeman ditut asko eta asko kontrabandist zangarrekin, frango jende fede hoberenekoak eta giristino egiazkoak.

        Bidarraitik Donibanera, bada oraino bide, eta ez segurki errege-bidea.

        Gure eria unhatua, minberatua, egiazki ezindua zen hara orduko. Donibanen gelditu behar izan du beraz phautsatzen hirur egunez.

        Denbora hartaz baliatu naiz, Baxe-Nabarre, guti ezagutzen nuenaren kurritzeko bazter guzietarat joanez, eskuin eta ezker, uzten nuelarik cria here zerbitzariarekin.

        Lehenbiziko egunean joan nahi izan dut Baigorri herri ederraren ikhustera.

        Guk, Laphurtarrek, bisitatu ditugunean Azkaine, Senpere eta Urruiíe, uste dugu halako herririk nehon ez dela, eta guziz Baxe-Nabarren.

        Gauza hori ez da egia, eta ongi enganatzen gare. Donibanetik atheratu eta, heguako phartean Lasa eta Azkarate toki hoxkoak iduri badute, Ainhauze eta irulegi aski lekhu goriak dira ene arabera.

        Irulegitik lekhoral da Baigorri; berriz diot, herri handi eta ederra, bere anhitz kartierrekin. Hotarik prinzipalenak dira Plazakoa, ur handiaren ezkerretarik, eta eliza ondokoa, uraren eskuinean. Bazterxago ageri da Oronotzea, Harispe Marexalaren sor-etxea, nola elizaren parean ikhusten baita Etxauzeko jauregia, ibaia edo ura artean dutela hark eta elizak.

        Etxauzeko jauregiari beha nindagolarik, orhoitu naiz hango seme batez, zoina izan baita Bertrand d'Etxauz, lehenik Baionako aphezpikua eta gero Tours deitzen den hiriko arxaphezpikua.

        Baigorrin segur zare hatzemaitea bi gauza: inhurri onak, non nahi eta arno hoberenetarik anhitz etxetan.

        Baigorriko eta Irulegiko amoek zor guti dute, edo baterez, Bordelekoari.

        Bigarren egunean izan naiz Arnegin, Frantziako azken herrixkan.

        Bazkaldu naiz Bentan, Espainiako aldean, nafar ardo ona nuelarik, bai eta kafea azkenean, here ttomwekin. Bazkari on bat egin dut eta merke: oro, hogoi eta hamar sos pagatu, ez gehiago.

        Arnegirat joatean, eta handik itzultzean, han hemenka non nahi, hatzematen dire kontrabandistak, bederazka, birazka, hirur lau elgarrekin edo gehiago rnultzoan, batzu zaku bat gatz bizkarrean, bertzeak sukrez eta kafez kargatuak.

        Kontrabanda zaut azken, azken ofizioa, nahiz hura den asko haur, neskatxa, muthil gazte eta bertze presuna Arnegitarrena.

        Zer bihotzmina ez zen enetzat ikhustea kontrabandist heiek lasterka, bere kargak bizkarrean, guardak heien ondotik; batzu eta bertzeak jo harat, jo hunat, jauzi han, jauzi hemen, itzal zilhoketan eta erreketan, berriz ager lekhu gora eta mendi patar, bizkarretan! akhituak, hatshantuak, izertuak, haisberapetan, baita emazte batzu nigarretan eta auhenetan!!! eta zenbait, burho eta madarizioneak ezpainetan.

        Hirurgarren egunean bi paseeta egin ditut. Goizean ikhusiko ninduzuen joaten goizik Donibanetik Eiheralarrerat, Espainiako karrikari gora eta gero hartuz ezker.

        Eiheralarren ez bada deus handirik aiphatzeko, bederen hango jendea osoki errelijionekoa edo jainkotiarra da, eta hunek bertze gauza eta abantail guziak balio dituela, orok dugu erranen. Eiheralarre utziz mendiren zolhan eta ur handiaren errekan, joan naiz Zarorat. Herri ttipi hortan badire zonbait laborari etxe aspaldidanik faniatuak, eta hetarik biga edo hirur dira ageri mendixka pollit batzuen gainean.

        Zarotik Donibaneko zitadelara ez da arras hirur oren laurdenen bidea, eta zitadelatik hiriko plazarat jeusten da ixtant batez, zitadelako karrikari behera.

        Eguerdiko ostatuan nintzen, eta eria alegera hatzeman nuen, bideak eman zakon akhidura kasik joan zakola.

        Bazkal ondoan, berriz bideari lothu nintzen, bainituen kurritzeko Izpura, Madalena, Donazaharre, Aphate eta Lakharre jauregiraraino. Izpuran, harrobietarik harri atheratzaile batzuez kanpo, jende gehienak baratze zainak eta laborariak dire. Biphil aire bat dadute; bainan, funtsera joan eta, onak zauzkit.

        Bide handiaren hegian da Irunberria, lehen Eskual-herriko aitoren-seme etxe handienetarik bat.

        Madalena, toki ordoki bat da, eta han gizon eta emazte mottel guti dela dut aspaldi aditzea. Izpuratik, Madalenan gaindi Donibane-zaharreko elizaraino, bide handia da, ezin gehiago xuxena.

        Iduri da khordelarekin trazatua. Bi aldelarik badire arbola handi eta ederrak, zoinen azpian eta sorhopilaren gainean, goxo baita udan itzalean egoitea. Ez daiteke utz Donazaharre Morde Etxeberriren egoitza ederra urrunetik bederen ikhusi gabe. Jaun orotaz errespetatua eta ohoratua den hori deputatutzat hautatua izanez geroz, Garaziko jende handien eta ttipien, aberatsen bezala beharren, ihes lekhua haren jauregia da.

        Agian han ditugu ikhusiren luzaz egungo nagusi onen odolekoak edo ondokoak!

        Donibane zaharreko kartier bat da Aphate, bide handiaren eskuinean, Lakharrarat joatean. Aphate Ospitalea, Irisarri Ospitalea bezala, lehenago, aspaldi, Jerusalemeko zaldunen edo xibalierrena zen. Aphatetik ez da urrun Lakarra, eta nekhe laiteke hatzemaitea toki airosago bat azken herri hau baino.

        Lakharra Jauregiko Aitoren-seme edo baronak aiphatuak dire gure ixtorioan. Mende hunen hastean, Morde Marexal Harizpez erosia izan da jauregi hau, eta han dugu ikhusi gizon handi hori, zoinetaz errana izan baita baduela ohorezko khurutze baino hogoi aldiz gerlan errezebitu kolpen seinale gehiago.

        Lakharrako jauregian, Morde Marexal Harizpe aspaldian da, Eskualdunen laguntzeko eta sokhorritzeko, Probidentziaren egiazko gizona.

        Han ere ikhusi dugu MadaMa veuve Dutey, haren arreba errespetagarria, zoinak ongi eta eztiki juan arazten baitu etxe guzia. Jainkoak bereganat deithu omen du geroztik lau hogoi eta hameka urthetan.

        Izendatu herri horiek guziak kurriturik, ilhuna baino lehen itzulia nintzan Donibanerat. Egia da zaldiz nintzala, eta ene zaldi gazteak trostan edo galopan baizik ez zuela onik.

        Biharamunean joan behar nintzan, berriz jadanik kurritu toki horietarik batetara, ez dut erranen zointarat, Donibanetik aski urruntto, eta bide handitik oren erdi batean, eskuinetarik, egoiten da guk bilhatzen ginuen gizona. Ez dakit nola behar dudan izendatu hura.

        Batzuen arabera da mediku bat sabanta; bertze batzuentzat, barber abil bat.

        Auritze, Auritz-Berri, Luzaide eta Ahezkoako zazpi herrietarik heldu zaizkon erientzat da saindu bat edo santu handia; Laphurtar zonbaitentzat ere da Saindua, nola Baxenabartarren dako baita saindia eta xuberotarrendako sainthia. Bere herriko jendentzat, eta partikularzki auzokoentzat, ez da bertzerik baizen filus eta jenden enganatzaile bat, bertzeri sakelak huts araziz berenen bethetzailea. Frantsesez deitzen dire halako gizonak des grippe-sous, escrocs ou fripons.

        Anhitzek, hartaz mintzatzean, ez dakote bertze izenik emaiten baizen aztia, eta beraz diote aztia etxean da, aztia kanporat atheratu da, egun aztiak diru ederrik hunkitzen du.

        Gure eria haren etxean sarthu zeneko, inguru hetan ez omen zen bertze solasik gutaz baizik.

        Bortha aitzinerat heltzean, naski leihoetarik ikhusi baiginituzten, gure errezebitzera prest zirela hatzeman ginituen: muthila zaldiaren bridatik atxikhitzeko, neskatoa paketen hartzeko, etxeko anderea bera gure eriaren kakoietetarik jeusten laguntzeko.

        Sar arazi ginituzten saloin ttipi eta propi batean. Hango erretaulak ez ziren hatik Sainduenak.

        Iduri zaut ikhusten ditudala oraino hetarik lau, urtheko lau sasoinen imaiekin. Negua seinalatzen zuena atso zahar bat zen, arropaz kargatua eta osoki kukutua sudurreraino.

        Khurutze-fika batek, Ama Birjinaren, San Josephen eta bertze saindu batzuen potretek edertuko zuten saloin hura hobekiago, ene gostura...

        Aztiaren emaztea hasi zen eriari katixima xehe baten egiten mila galde hari adrezatuz.

        Galdea: Urrundik jinak zireztea?

        Errepostua: Frango urrundik, Laphurditik ethorriak gare. Galdea: Zer da zure arrangura, andere eria?

        Errepostua: Bihotzeko min batek xahutzen nu.

        Galdea: Gazterik duzu min hori; ezen ez abal ditutzu oraino berrogoi eta hamar urthe?

        Errepostua: Ez dut berrogoi eta bat baizik.

        Galdea: Noiz ditutzu sofrantxarik handienak?

        Errepostua. Noiz nahi; bainan partikularzki denbora khanbioetan, ilhargi berria dugunean, bai eta ere ilhargi bethean.

        Galdea: Oinhazeak non senditzen ditutzu?

        Errepostua: Gehienik ezkerreko bulharrean, edo bihotzean, eta zonbait aldiz, besapetik behera hankaraino.

        Galdea: Estomakan ez duzu ordian deus senditzen?

        Errepostua: Barkha zadazu, anderea; badut ardura dolore bat sabelaren erdian, xilkhoan, eta orduan heldu zaut, zintzurrari gora, ahora, ur mehe mehe bat gure herrian deitzen duguna gomina.

        Galdea: Baduzketzu bi gaitz: bihotzekoa eta emasabela. Jaunak horiek ezagutuko tizi.

        Jina zira naski zonbait egunendako?

        Errepostua: Bai, erremedioak egin artino.

        Andereak: Untsa duzu; erranen dakozit gure jaunari ahal bezain fite ikhusi nahi zinukeela. Hori erratean athera zen sarthu ginen borthatik; bainan, bultatto baten buruan, bertze borthatik, erran nahi dut saloinaren kontrako ganberatik jin zaukun gure gizon, mediku, edo azti farnatua.

        Baduzke hirur hogoi eta hamar urtheren ingurua. Ez du batere iduri ez mediku, ez barber, ez azti, ez sorgin bati; bainan dakot dela, bere begi zuriekin eta bere begitharte faltsoarekin, filusa edo jenden ederki enganatzale bat.

        Bere kara hitsarekin, bista laburra ahal du, mihia ere lodia edo aski rnothela.

        Haren manera guziak dira phisuak, ilhunak iduri du, hitz batez, Morde Tutulu.

        Haren emaztearen potreta bertzelakoa liteke egiteko. Emazte hau presuna bat da propia, hardita, letranta, karesanta.

        Damurik du, naski bere senharrak emanik, debrusa aire bat; ezen kapable da norbaiti erran arazteko phentsatzen dituen eta ez dituen ehun gauza, hura laudatuz, lausengatuz, balakatuz, leun-leuna hura ferekatuz... Erraten dautzuet hots herriz, debrusa bat duela iduri. Bere senharra baino phuskaz gazteago da, eta erran dautate xitazainak bazituela berrogoi eta gehiago urthe haren emaztea izan behar zen auzo batetako alaba sorthu zenean. Zonbait aldiz, sobera ardura, elgar hartzen dute bi izaitek, zeren batek baitu urhe eta zilhar ausarki nor naiz ni uste izateko, dakielarik ere bilduak dituela hek arras gaizki.

        Bertzeak ez du gutiago prezatzen bere burua, nahiz duen bakharrik dotetzat bere gaztetasuna.

        Azken hunek arrazoin du baldin baditu izpirituko bihotzeko eta gorphutzeko bertze dohainak berekin. Ez dakit ongi zer ziren xitaxainaren eta haren lagunaren sendinienduak gauza horien gaincan.

        Nik dakitana da hetarik athera den jenerazionea ez dela iniretsgarria, ezen badute alaba bat uxkinaxoa bezain hitsa, eta bi seme murru xoriak iduriak, edo hek bezain itsusiak eta tontoak.

        Orogatik ere, hertze katixima bat, arras lehena iduria behar zakon egin medikuak eriari, jadanik hunek saloinean eman arrapostuak aditu ez balitu bezala. Badakikegu hemendik harat nola ezagutzen zituen xitaxainak harenganat joaten ziren jenden eritasunak. Utz dezagun bera mintzatzera.

        Xitaxainak: Urrunetik jina zirenaz geroz, ez da mirakulu akhitua zirela iduri baduzu.

        Eriak: Alainal, jauna !

        Xitaxainak: Zure kopetako zain batetarik eta zure begithartetik ageri da bihotzean duzula zure gaitza.

        Eriak: Hala da jauna, senda zazu ene bihotzeko mina. Xitaxainak: Bihotzeko erromatisma duzu, harat, hunat, kurril dabilana; maizenik geldituz ezkerreko bulharrean, zenbait aldiz beso azpian behera jausteko hankaraino.

        Eriak: Hala, hala da, jauna.

        Xitaxainak: Ez zitela lotsa, oraino gazte zira; zuk ez dukezu berrogoi, berrogoi eta bat urthe baino gehiago.

        Eriak: Han berean zare, jauna.

        Xitaxainak: Zure oinhazeak emendatzen dire denbora khanbioetan, ilhargi berria edo ilhargi bethea denean.

        Eriak: Preseski, preseski, jauna.

        Xitaxainak: Zure mihiak eta zure hortzen hobietako gorridura betxaranak seinalatzen dute badukezula bertze eritasun bat. Ez duzia zenbait aldiz xilkhoan dolore bat.

        Eriak: Ba, jauna.

        Xitaxainak: Ernasabela! Ez zauzia heldu zintzurrian gora, ur mehe bat ahora, deitzen duguna gormina?

        Eriak: Ba, jauna, ba.

        Xitaxainak: Emasabela, emasabela. Ez duzia zenbait aldiz senditzen estomaka hantua, sobera ilhar janik, edo talo eta esnez asia bazine bezala?

        Eriak: Ah! Jauna, hortarik hunki nezazu: segurki duzu

        phentsatu.

        Xitaxainak: Noiz artio zira jina?

        Eriak: Ah jauna! Sendatuartino.

        Xitaxainak: Bihar beretik hasiko zira erremedioetan. Non zira alojatua?

        Eriak: Jauna, oraino nihon ez. Ez dakit norat juan. Xitaxainak: Auzoko etxetto hortan, ama-alaba batzu dire; han ongi izanen zare.

        Xalbatek segitu zuen, ikhusi eta aditu zituen gauzen ixtorioa, erranez: xitaxainak hasi-arazi zuen, biharainunetik beretik, eria erremedioetan, bihotzeko minaren kontra.

        Bost edo sei egunez, bakharrik ziozkan har arazi zenbait edari edo tisana, zoinek ez baitzakoten egin ez onik ez kalterik.

        Zazpigarren egunean eman zakon erremedio bat haren arabera, izan behar zena salbagarria; bainan egiazki mortala zena izan gure eriarendako; ezen hunek hartarik hartu zueneko, hasi zen zalapartan nehon ezin egonez. Hiltzera zohala, laster ezagutu zuen eta aphezaren galdez zen abiatu.

        Kofesatu ondoan, errezebitu zituen oliadurak, bainan ez zakoten eman ahal izan Viatiko saindua goitika aurthikhitzen zituelakotz hartzen zituen guziak. Elizak bere haurrer ematen dituen sokhorri horiek harturik joan izan zen Jainkoaren aitzinerat. Begiak hetsi zituenean mundu huntako argiari, ez nuen denborarik galdu haitzezko khutxa baten manatzeko. Haren barnean ginuen eman lehenik gaitzuru bat gisu berri, gero hila, eta oraino bertze bi edo hirur lakha gisu bizi hilaren gainean. Kakoletetan jin zena bide batez, itzuli zen, gorphutz, karrotto batean, bertze bideaz, Suhuskunen eta Irissarrin gaindi, Heletan hartuz ezker, Luhuson phasatzeko Laphurdiko pharterat.

        Ez dut deusik erranen gure etxean sartzeaz, nigar marraska eta heiagorarik saminenen erdian! Nahiz bezperatik igorria ginuen espres bat berri tristearen jakin arazteko iduri zuten familiako guziek ordu artean deusik ez zutela jakin.

        Orai galdeginen dautazue heia nola xitaxainak igorri zuen bada gure etxeko anderea mundu huntarik bestera.

        Ez da dudarik hori egin zuela, uste gabez, jenden sendatzaile eta geroko herrien jakinsun zela erraiten zuen mediku edo aztiak; bainan huna esplikamendu xume bat heriotze horren gainean. Gure mendietan, bai eta maiz sasietan bada landare bat Digitale pourprée deitzen dena. Hartarik atheratzen dira bi gauza farmazianoek egiten dituzten preparioen arabera; erremedio bat, sirop de digitale, bihotzeko minaren kontra, eta jenden lehereginarazteko phozoin borthitz bat, la strychnine. Xitaxainak balin bazuen bakharrik landare hura urean eros arazi, ez da dudarik bazuela medikuek deitzen dutena un narcotico acre, gai dena kolika borthitz baten emaiteko jenderik azkarrener eta flakoak leherrarazteko.

        Berriz diot, ez dakitala zer gisetarat har arazi zion bere erremedioa gure etxeko andereari; bainan badakit ongi ezagutu dudan muthil gazte batek, zer edari iretsi zuen medikutzat bere burua phasarazi nahi zuenaren ordenantzaz.

        Muthil gazte harrek erran zakoenean xitaxainari zer arrankura zuen, hauxe egin behar zuela aditu zuen:

        Xitaxainak: Berriki irun hari hastari bat hartuko duzu.

        Muthil gazteak: Ba, jauna.

        Xitaxainak: Hautsarekin egosaraziko duzu hari hastari hura.

        Muthil gazteak: Ba, jauna.

        Xitaxainak: Gero, ehe hura hoztu edo epheldu denean edanen duzu hartarik, aldian gophor baten bethe.

        Uroski hamasei urthetan muthiko harrek barnea azkar zuen, eta ez ahal zen biziki eritu.

        Joannes-Baptistak: Askotan ez dakigu zerk behar gituen gehienik espantitu, ala batzuen faltsokeriak, ala bertze batzuen xinpleziak edo zentzu eskasak.

        Xalbatek: Huna bertze ixtorio bat, Joannes-Baptista, zuk erran duzun horren finkatzeko. Gerthatua da, ez xitaxaina bainan hura iduri bat entzunez. Basa rnediku hari ere joan zen norbait erratera ukhaiten zuela zainetako gaitz suerte bat, eta ekharria zela zer nahi erremedioen egitera. Orok adi bezate ongi doktor haren ordenantza. Ezin sinhetsgarria da.

        Hartuko duzu edo har araziko sathor bat bizirik; bai eta bizirik eman beharko duzu labe gorri edo bertze su handi batean. Erre, xiphuldu, kixkaildu, hauts eta erhauts bilhakatu denean, aurthikiko duzu kazola baten bethe ur garbira eta edanen duzu, barurik, ur beltztu hartarik, aldian gathuli baten heina.

        Mariak: Dudarik gabe atsegin bat da batzuentzat enganatua izatea.

        Xalbatek: Erran daiteke —Behar hada nahiko duzue entzun hirurgarren basa mediku, luzaz gure herrietan bizi izanik, adin handi batean hil izan denaren ixtorioa.

        Leonek: Bai, Xalbat, khonda zaguzu ixtorio hura; ixtorio guziak eder dira, zure ahotik direnean aditzen.

        Xalbatek: Joannes-Handia zuen mediku basa harek izena. Español-Eskualduna zen. Gazte gaztea zelarik, Imneko farmazien batekin muthil ezarfi zuten, eta nola naturalki izpiritutsua baitzen, ikhasi hide zuen zenbait erreinedioren egiten holako eta halako eritasunen kontra. 1808tik hasirik, soldado hartua izan zen, eta orduko Español on guziak bezala, gudukatu zen Napoleon lehenaren kontra. Gero, ez dakit noiz, phasatu zen Frantziarat.

        Laboraria baitzen eta azkarra, bazabilan laaki aitzurren, larretan phozoin egiten, oihanetan haritz landatzen, gaztena gazten xerthatzen eta hertze holako lanetan.

        Aski ardura uzten araz ahal zazkoten lan horiek erremedio egiteko, erien ikhusteko, heien minen eta zaurien lotzeko. Anhitz eta anhitz jendek bazuten haren baithan fidantzia oso hat; eta hortakotz zenbait mediku hartaz jelos baitziren, deithu zuten tribunalera, behin baino gehiagotan, ez dut erranen ala zen Baionakora ala Donaphaleukora. Aldi batez, zonbait egun lehenago kondenatu zuen juje batek, segretuan deithu zuen bere emaztea senda zezakon. Ez zuen hatik nehork jakin zer ondorio izan zuten, andere eriari buruz, hark egin tratanienduak eta hari ernan erremedioek.

        Bertze aldi batez jin zizakon emazte bat, lephoan zuen trunpiloa urtharaz zezakon. Gure mediku Joannes-Handia abiatu zen, bere federik hoberenean hantura hura behar zuela joan arazi eta ezeztatu, eta hain abilki jokhatu zen, non emazte gaizoa, uste gabez itho baitzuen, eta hila eskuetan gelditu baitzitzakon.

        Joannes-Handia harritu zen, bai eta gorde, beldurrez preso har zezaten, bainan utzi zuten libro, baitzakiten dremenden maleziarik gabe eman zuela heriotzea.

        Tristantek: Asko jender iduri zakote medikuek badituztela gaitz suerte guzien erremedioak, bai eta norbait hiltzen denean, diote hil dela zeren medikuek ez baitute ezagutu haren eritasuna.

        Ainesek: Uste ahal dute zoroki, gaitz baten ezagutzea eta haren sendatzea gauza bat bera dela.

        Kattalinek: Eritasun eta gaitz guziak azkenean mortalak dire; bertzenaz nehork ez luke hiltzerik.

        Xobadinek: Neke daiteke asmatzea nola batzuek duten sinheste gehiago deus ez dakiten jende batzuetan, ezin ez hamabost, hamasei urthez liburuetan ixtudiatu ondoan, beren egun guzietako esperientzia duten gizonetan.

        Ainesek: Gauza bera erran daiteke oraino, farmaziako erremedioak baino lehen, zer nahi bertze erremedio bitxi oixtiko xitaxainarenak bezalakoak, nahiago dituztenez.

        Xalbatek: Heldu zaut gogora memento huntan, ez hemen bainan nonbait gerthatu gauza bat, eta aditu behar duzue hura.

        Gizon batek zuen zango guzia hartua erreziphel batez, eta beraz gorri gorria, sutan. Hor, auzoko emazte bat jiten zaio ikhustera eta dio erraiten emanen dioela, nahi badu, erremedio bat sendatzeko.

        Mina zuenak du ihardesten ez duela xerkhatzen sendatzea baizik. Emaztea badoha orduan pinta erdi baten minagreren erostera, bai eta ekhartzen du libera laurden bat bolbora. Elgarrekin nahasirik bi gauza horiek, eta emanik zabal zabala oihal batean, zangoa dio estaltzen mina zuenari.

        Dohakabe hunek ordu artino mina bazuen frango senditu, orduan hasi zen oinhazerik borthitzenen pairatzen.

        Alferretan zion erran, emazteak, hamar aldiz pazientzia har zezala: heia goraz deithu zuen bere medikua, zoinak berehala ur ephelez eta gero, malba hostoak eros araz eta, malba urez garbitu baitzion zangoa, bai eta inguratu liho hazi irinezko kataplasma handi batez, zioelarik khanbia zezakotela oren guziez biharamunera artino.

        Ainesek: Kataplasmaz denaz bezenbatean, aditzea dut artho irinezko edo artho orhezkoa biziki on dela, nola ogi mamiz esnearekin egina dena.

        Mariak: Gure medikuaren arabera, horiek on dira liho hazi irinik ez denean etxean; bainan kataplasma guzien erregea, edo hetan den hoberena da liho hazi irin freskoz egina.

        Ainesek: Medikuek bezala, zerbait dakitenek, irri egiten dute tirantak deitzen ditugun basa pomada batzuez, zoinek, pharte bilgor, pharte ezko, pharte arraxina eta bertze holako gauzez eginikakoek, zaurien sendatzeko ez baitute berthuterik emazte gaizo elheketari batzuen imajinazione herotuan baizik.

        Ez da bakharrik emazte erhoska batzuen izpiritua berotzen erremedio egiteko eta emaiteko; bainan badire gizonak ere zoinen zentzuttoa ez baita gutiago nahasten iduri zeenean alimalen eritasun batzu direla bakharrik airetikakoak, erran nahi baita holako edo halako presunak emanak.

        Joannes-Baptistak: Ni bezala orhoit ahal zarete nola, orai duela bost bat sei urthe, gure auzoko etxetarik batean, bortha aintzineko hazinda bat eri zuten. Gabaz, edozoin orenetan, bai ere egunaz, noiz nahi, kurrinkan aditzen zuten, batere gose ez zelarik. Ardura aintzineko zangoak bakharrik bermatuz, gibelekoak herrestan zabilan.

        Nahiz ongi jaten zuen asuna eta bertze zer nahi belhar bazka bai eta oalea ausarki, errainak eroriak omen zituen; eta haren gaitza zen airetikakoa edo nolako edo halakosak egun batez emana.

        Debaldetan adi arazi ginuen gure auzoer anitz aldiz, hazindaren eritasuna izan zaitekela, Leonek erran duen bezala, bere baitharik jina. Deusik ez zuten nahi izan sinhetsi baizik heien hazindak airetikakoa zuela.

        Phentsarnendu hori buruan, jin arazi zuten Mittikiletik Piarrettipi, gizon famatua sorginkeriez eritzen direnen sendatzeko.

        Ethorri zen beraz Mittikileko Piarrettipi. Iduri zaut oraino begien aitzinean dudala gizon aphal adinetako hura, bere lakhain xuri-xuriarekin, luneta handi pare bat sudurraren gainean, Moïsen denborako liburu beltz eta zahar bat eskuan, bi tortxa phuska hori phizturik, bai eta ur benedikatu edo pearreko ur zortha bat gophor baten barnean bere aitzinean zuela Piarrettipik ur hartarik aurthikitzen zuen hazindategiko alderat, mila jestu edo grimasekin. Denbora berean etxeko jendeak deboki othoitzean zauden, noiz eta ere han phasatzera heldu baita, Gilen orotaz irri eta trufa egitea maite duena.

        Gilenek aise phentsatzen du zer ari diren jende gaizo heiek, eta Piarrettipi, urdandegiko bortharen aitzinean baitzagon, bere orazionen eta bere ximinokerien egiten, hartzen du besotik eta minik egin gabe, du emaiten barnean eta dako hortha hesten. Gero, mandoaren ferraraztera joan baitzen, badoha bere bidean aitzina. Aise da asmatzeko orduan han bazela othoitz baino irri gehiago. Piarrettipi atheratu zuten urdandegitik eta joan zen etxerat, bainan hazinda beltza sendatu gabe.

        Hargatik aitzina hazi zuten bai eta askitto gizentarazi ihautiri hasteraino. Orduan hil eta, garizuma orduko, odolgiak, lukhainkak, saheskiak eta arteki baten pharte bat janak omen ziuzten. Onak bide ziren, eta hetarik janik nehor ez abal zen eritu.

        Xalbatek: Berantzen hasia da; bizkitartean nahi nukezue oraino khondatu azken ixtorio bat xitaxainaren etxe ondoan ikhasi dudana. Han iragan nuen asteko goiz batez, ikhusi nintuen bi gizon, gaztena baten aspian samur aire batekin mintzo zirela.

        Hurbildu nintzan hetara, egun on erraiten nakotela, eta galdegin nioten heia zerbait nahi gabe gerthatu othe zeien.

        Hetarik batek daut berehala ihardesten: Iduri duzu, gu bezala, estranjera zirela, eta beharbada badukezu, zuk ere zerbait egiteko Murde Xitaxainarekin.

        Hun duzu beraz jakitia, guri zer gerthatu zaukun, orai diela bost edo sei aste.

        Lahibarreko gitzu. Mendibetik gorago den kartier bateko. Aurthen batziu mila miliunka sagu eta garratoinak. Hetaz desolatiak gitzu zeren zilhatzen, funditzen baitiuzte hatzeman guziak: ardio, ogi, gasna, bihi, arropa, oihal, hots, zer nahi.

        Hetarik baduzu, nun nahi eleemenia. Urosak gitutzu ez baidauzkiute jaten gathiak berak, ezin pollit lukezu sagiek eta garraitoinek gathien jatia.

        Beraz Xitaxainari gitzu hortako mintzatu, konjura zitzan alimaletto hek, sekula sekularenekotz, eta hitzeman ziauzun aztiak, oro khasatuko zitiela, nahi baginien egin behar ziren despendioak.

        Galdegin ginakozun zenbat behar zien. «Lehenik beharko dizit zortzi ilhabeteko pittika baten saria», ziaukuzun ihardetsi.

        — Jauna, pittika ukhanen duzu erosi gabe: batziu pittikak etxetan.

        — «Gero beharko duzie altzeiru finezko ganibet baten prezioa, gisa bereko haixtur pare berri berri batena. Ganibeta izanen duzu pittikaren sangratzeko, edo hiltzeko, eta aldiz haixturrak haren larriaren ligetaka phikatzeko.»

        «Pittikaren odola grilaraziko dizit phagozko ikhatzaren gainean. Ziek inguratuko tutzie haren larru xingolaka phikatiez zien etxiak, baratziak, landak, phentziak.»

        Nik beharko titzit oraino erre arazi lau tortxa pare, ezko birjinaz eginak, bai eta beharko dizit orazio ederrik irakhurtu ene liburu handian zien alderdiko pharterat itzuliz.

        «Horiek oro gostatuko tutzu, khondiak athera titzit, berrogoi eta hamazazpi libera eta hamabost sos.»

        Berroia! Lahibarre guzian ez ahal duzu hainbertze dihuru, ginakozun adiarazi. Bainan hatik, hango etxe guziak kurrituz, borthaz bortha, bildu ginizin suma hura eta ekharri pittikarekin.

        Geroztik egon gitutzu beha zortzi egun, bi, hirur, lau, bost aste, eta ikhusiz sekula baino gehiago badugula bai sagu eta bai garratoin, jin gitzu egun berriz haren mintzatzera.

        Gure berriak khondatu dazkogunian, galdegin daukuzu heia zer koloretakoak diren gure sagu eta garratoinak, eta nola ihardetsi baitakogu gorhastak direla, ah! diakuzu ordian aithortu, ez diela bothererik sagu eta garratoin beltxen gainean baizik, eta ez gorrien eta gorhasten gainean.

        ... brien bisaia! Hori lehenago erran balauku, edo bederen orai gure dihuriak gibelerat eman nahi halitu!!!

        Segur gitzu deusik ez dugula ukhanen... brien. Azti xar hori, ohoin bat dela orai ezaguizen diziu, bainan berantxeino. Arrazoin dizie erraiten dutenek aztia dela fripun bat, eta haren mintzatzerat joaten direnak direla astoak edo zozoak. Gure Jaun Erretora sinhetsi baginu, ez ginitzun hola tronpatuak izanen!!... bru Aztia!...

        Gure herrirat jin baladi, baluketzu tentatiak litezkenak haren urkhatzeko phago ondo batetarik dilingan.

        Ez ginezakezu hatik hori egin, guziak jende hunak eta prestiak baigira; bainan balikezi trenpa aldi bat ur handian; bai han pulunpa ginezakezu gogotik lephoraino... brien gizon ohoina!!...

        Mariak: Oseba jauna, gaur elgarretarik barreatu baino lehen, atsegin ginuke aditzea zure ahotik heia zer behar dugun aztiez phentsatu.

        Morde Garakoitzek: Huna, ene haurra, zenbait prinzipio bakhotxak bethi gogoan iduki behar dituenak, denean kestione aztiez.

        1ik. Aztiaren izena emaiten dakogutegun ehun gizonetarik, ez du beharbada bost egiazko; dire aztiak bainan dira, bertzen sakelak hustuz, beren bethetzen dakitenak.

        2ik. Aztia egiazkoa da debruarekin pakto edo kontratu bat bezala egin ondoan, hartaz lagundua delarik egin nahi dituena, gauza batzu ifernuko etsai hura gabe egin ahal ez lezazkenak.

        3ik. Aztiak debruarekin egiten duen paktoa deitzen da pakto espresa, debruari hitzematen dakonean norbaitek harrek erranak eginen dituela, baldin laguntzen badu gauza estraordinario batzuen obratzen.

        4ik. aztien mintzaizera edo konsultatzera joan direnek egiten dute, hek ere, aztien arartekotasunaz, debruarekin, bertze pakto suerte bat, pacte indirect ou équivalent, khasik lehenbizikoaren malezia duena.

        5ik. Bathaioan hitzeman dugu ukho eginen dugula debruari; beraz deus ere gisaz ez gare joan behar hari buruz, ez guhor, ez aztiak aitzineko ezarriz.

        6ik. Jainkoak igortzen badaizku eritasun edo gaitz natural batzu, debruak ez gaitu segur hetarik sendatuko.

        7ik. Beraz Jainkoari berari behar dugu galdegin eman edo itzul dietzagun khendu daukun osagarria.

        8ik. Bethi izan gaiten aski zentzudun uzteko bazterrerat, ez bakharrik aztiak edo aztientzat hartzen direnak, bainan oraino mediku eta erremedio basa batzu, heier preferatuz bethi egiazko bertze ixtudioak egin dituzten medikuak, bai eta ere, hek manatu ondoan, farmazienek egiten eta saltzen dituzten erremedioak.

        Tristantek:Kasik ohartu gabe iragan zauku denbora.Ordu da bihar artino joan gaiten bakhotxa zoin gure etxetarat.