Bederatzigarren agerraldia
IRETARGIA BATXIREN BEGIETAN

        Iretargi zuritan iatzi zirean bide barrira Batxi ta laguna. Eurak alkarri zer-esan andirik ezeukenezkero (bada Urabilla asten bazan zer edo zer isiltxurik erezi edo kantaten, besteak ezeutsan iarraituten), geuk euren ordez zerbait esan daigun.

        Batxiren barrua azaldutea ezta dirudien baizen gauza erraza. Eguargiz aiñube edo toki laiotzean dagozan gauzaak, illartargitan bere illun egoten dira. Biotz asko iaio dira beti aiñubean egoteko. Beste batzuk barriz besoen eragikeran, ezpanen irribarrean da miiñeko berbetan, egiñenetan baizen argi ikusten dira.

        Oraiñarteko agerraldietan Batxik eztau berba gitxi egin, beren arpegia ezauna dabe irakurleak; onan da guzti bere, eztau iñok esan al izango zelango biotza eukan.

        Gure gorputzeko odola zanetan zear gibelean sartu ta birien arnasa-gorabereaz beaztunaz batera bizi al balitz, gizon asko biotz bagarik bizi al izango litzakez: Batxi bai beintzat. Alako gizonakaitik, iñor benetan maite izaten eztabelako ta iñori gorrotorik eztautselako, sarri esaten da: «biotzik eztauko orrek.»

        Beste bular askotan barriz biotz asko bizi dira, lurrak gozatuteko euria ta eguzkia bear izaten dabezan antzera, negarra ta barrea bear izaten dabezanak. Esaten baiake gizon askori alargun bat bizi dala iru edo lau seme-alabagaz, arrenean, sukalde su bagakoaz, gauza berorik egun osoetan sabeleratu ezinda... nai gizon basto ardantegi-zale batek emazte langille, maratz, berakatz-atala makillaka ausi ausi egiten dabela... nai txaltxu bategaz, seme bakarragaz legez, gozaro bizi dala agura iñor bagako bat, eta bera lo dagoala, motzailla edo ijitanoren batek txala ostuta, bizi-lagun barik gelditu dala... onako gauzarik entzunezkero, biotz askotatik begietara negarrak igoten dau. Entzun baleie barriz mutiltxu bati, sagar-lapurretan ibilli dalako, baserritar gizatoren batek iarraitu dautsala ta orduantxe eskua saputzean ezarteko eukala, larrapast edo laban eginda iausi zala gizatoa ta bitartean mutiltxuak iges egin al izan ebala... onakoetan biotz andiak ezpanetara barrezka igoten dau.

        Eguraldi ta biotz aldakorrakaitik esaten da:

                Eguzkia ta euria

                Martiko eguraldia.

                Negar da barre

                txitxi-burduntzi.

        Negar da barredun biotzak biotz andia dabe euren izena.

        Biotz andiko geienak izaten dira onegiak, eta onegi geienak elduten dira egi orretara onak izan baiño leenago. Azalduko dogu au bere, Batxik eta lagunak euren isiltasunaz astituten gabezanezkero.

        Biotz onegi guztiak eztira onak izaten. Neska zaar bi balegoz alkarri esaten «nor da gure artean gazteena,» gazteentzat bat edo bestea eukiko gendukez, gaztetzat barriz ez bata ez bestea. Sarri izaten da gaztea gazteena baiño gazteago. Biotz ona beti izaten da onegia baiño obea. Biotz onegiaz ona egiteko, aza orritsu buru txikidunakaz anabakea egiteko egiten dabena egin bear izaten da: bare ta marraskulo ta osterantzeko mamo txikiak ianiko ta eguzki sargoritsuak zimelduriko orri edo ostoak, mutuldu edo mutildu edo soildu. Biotz onegiak, ukatu bear dabenean bere, eztabe ezer ukatuten. Eurontzat egiñak dira batera datozan esakune onek:

                Kanpo ederra, etxean gerra.

                Kanpo ederra, etxean bela.

                Kanpoan eder, etxe-kalte.

                Kanpoan uso, etxean otso.

        Urabillako morroskoa, biotz onegikoa barik, onekoa izan balitz, beren oe-alde bat eskiñitakoan Batxik aintzat artu ezeutsanean, auxe gitxi bat gora-bera esan ber eban: «Adiskidea, nigaz lo egin nai ezpadozu, nik ezin or zear lagundu neizu.» Eta au esan bear eutsan, ez bakarrik etxekoak arduratan eukazalako ta gazteentzat, batez bere, etxeko beroa ta argia, kanpoko otza ta illuna baiño egokiago direalako; besterik ezarren antxiñako esakune zaar onegaitik:

                Munduan nai dabenak

                luzaroan bizi,

                oilloakaz oera,

                txoriakaz iagi.

        Baiña Urabillak ezekian ezetzik esaten, da, txakurrak ugazabari legez, Batxiri zintzo zintzo lagun egin eutsan gau atan bere.

        Berbetako gogoa eukan Urabillak, Batxik ezeutsan ez aurrerazpiderik ezta erantzuerarik bere emoten lagunaren esate geienari.

        Lau edo bost bidar esan eutsan au: «Gero ni Alkatien aurrera eruango banendue, bakizue zer yaso dan: Kosek berak iru bidar eskua ezarri deust.»

        Iru bidar gitxienez beste berba onek: «Maalenek onezkero esan dau beren artian: Urabillak daukaz erruak.»

        Urruneko txakurren zaunkari egiten iakena egin eutsan Batxik bestearen esanai: iaramon ez. Baiña arako asi iakanean belarriak gozatu ta izena gooratuten, orduan Batxi gogoz adi egon zan.

        Eztaigun galdu eurenik ezer.

        —Zuk, Batxi, dana dakizu ta yakingo dozu iretargiya zegaittik agertuten dan batzuetan, gaur lez, arpegi andi andiyaz; beste batzuetan, abadiak mutil-neskatillatxuari emoten deutsen Garizumako txartela legez, atala kenduta; beste batzuetan barriz, zelan izaten da bedarra ebateko edo mats-batzeko makets edo gurguillua? alakoxia; edo gaztaiari egaletik kenduriko azala letxe mee mee, kako kako ta zuri zuri. Iretargiya bat ezta ba?

        —Bat da iretargie, ta beti arpegi-biribilkote arpegi-andie; ezta inoiz bere argaldu edo makartuten, loditu bere ez, baie badakik zer egiten dauen? Eguraldi on ona, egun onetan langoa, dagoanean, adurre dariola, esaterako, egoten da geugana begire. Eguraldie aizetara nai euritara aldatu bear dan egunetan, aizea ta eurie zerutik datozana badakik eta iretargi papu-andie zerura begire geldituten da. Ta gero guk arpegi erdie baino ezin ikusi. Ulertu dok? Esaterako, neu naz iretargie ta iri begire naiagok, eta ik niri arpegi guztie matraile biekaz ikusten deustak. Aditu edo begiretuten baioat barriz Iparragirrera, ik orduen nire arpegi guztie ezin ikusi izango dok, surra ta alderdi bat baino. Zegaiti? Biredea emon dodalako. Bardin iazoten da zeruko arpegi-andigaz.

        —Eta zelan da iretargiya beti geuri begira egotia? Itxasondora bagoiaz, itxasondora bera be; mendira yuanezkero, bera be mendira; ta ni Elantxobera banoia ta zuk Motrikura yuan nai badozu, alda edo era batera yuango da nigaz Elantxobera ta zugaz Motrikura. Andiya ezta au?

        —Ezadi arritu: andiegorik ikasiko dok, nigaz baabil. Badakik zegaiti dagoan ibiltaunari begire? Bateti eztok ori logure izaten, egunez lo egiten dauelako: iretargieri esan leio zeruko serenoa. Bestetik kontu egin deigun odei-ertzean doala ontzi aaaundi bet; eta i agoala ari begire. Ontziti i ikusi al izanezkero, esango leukee euren artean: «Mutilko orren ikusgurea! Geldi geldirik dagoala, orren begie beti dago geure ganean.» Urabila, ik eztakik ingeles-berbetea ta agiri da: ingeles liburuek dinoe ze iretargiek adikune edo begirekune bategaz ikusten dauela lurreko ta itxasoko une andie; ta une orretan dabilzan gauzek ikusteko, eztaukela zirkin egin bearrik. Ulertu dok? Euk ontzie dabilela ikuseran, burueri eragiten deutsak, a ordu erdien ikusteko? Ez. Txori bi bide baten pekorotz-arteko artagaraunek iaten dagozala, inok arririk ieurtiezkero, bata bateti ta bestea besteti doazanean, ire begiek batzukaz Elantxobera ioazak ta besteakaz Motriku-aldera, eztok egie? Bada iretargiek, gu ikusteko, eztau zirkin egin bear.

        —Eta une orren ertzera elduezkero, iretargiyak zirkiñ eitten dau, ala atzia ikusten yako?

        —Zelan dan: batean zirkin egiten deu, bestean atzea ikusten iako.

        —Zeuk ikusi deutsazu sekula?

        —Madaleneri arpegie baino sarriago bai.

        —Madalenen arpegiya! A ze ikustekua! Bariak yaniko surra, plautiriyak sakatzetan, belarriyak udan be azkordiñ edo ozpel-eske, agiñak iñori kenduak dirudiyenak, begiyak barriz txalena bata, katuak egunez eukitten dabezan lakoxe txiki betule bakue bestia. Arpegiya da a?

        —Egon adi, neurea esan daidan. Iretargien atzea ikusi etedodan? Nik ikusi eztodan gauzarik eztago.

        —Neuk be bakit ori.

        —Banaioak bein (Inglaterrako Upland-en zan au: gero esango deuat Upland zer zan) banaioak, ioan, da ioan, da ioan, eurrera beti, ta beti iretargieri begire: amakak (gaubekoak) io ta Batxi ibilten, io amabiek eta Batxi eurrera, io ordu batak eta ordu biek eta irurek... eta Batxi Amaren atzeti akitika dabilen txaala baino bizkorrago. Bildur nintzen albizarra amata edo itzali ta bera ostenduko eteiaten; baie Batxik bereagaz orduen bere urten euen. Urabila, badakik zelan egoten dan laratzuti beera dingilizka, esnea egosteko maskilotxue, barruti garbi garbie ta kanpoti kez da kedarrez edo i-iutukoz baltziturikoa? Alangoxea da iretargie: aurreti argie, atzeti gabaren Ama.

        —Iparragirrera yuanezkeko, ikusiko litzakiyo atzia?

        —Eztot uste; baie euk gura dok eta eurrera.»

        Eta gure biotz andikoa ta biotz bagakoa Iparragirrera ioan zirean: bata iretargiari garondoa ikusteko leian, bestea Iparragirreko neskatilleari arpegia ikusteko gogotan.