Bigarren agerraldia
BATXI AZALETIK

        Iru illebete aurrerago eldu zan Satikara gizon bat, amalau urte eukazanetik itxasoak austen ibilli ta beren barririk iñoiz bialdu ezebana. Etzan bera Satikarra. Amaika urte eukazala, Arratiako baserri batetik ekarri eben, ume zurtz gelditu zanean.

        Turubia Satikako, emakuma egillea ta arrastaria, maratza ta gizagiña, Arratiarra bera, ta gazterik otsein edo ogipeko izatera etxetik urtena, zan gizon onen edo ume aren izekoa. Beren aizta alarguna il zala iakin ebanean, ioan zan iaioterri edo aizorrira; argi ta garbi antzau ebazan beren aizteak eukazan zor-arturenak; eta arek itxiriko ume zurtza semetzat artu ta beragaz bizi izatera Satikara eroan eban. Batiste zan ume au Arratiatik urteeran, Batxi biurtu eben illebete igaro-orduko.

        Ordurarte Batxik egiñiko gauzaak lau berbatan esan leikez; bada neska-mutil gaztetxuak eta andra-gizon zaarrak, geienak beintzat, suetetik kanpoan eztabe esateko gauza andirik egiten: umeak gurasoakan da atso-aguraak seme-alabakan eukiten dabez, ez bakarrik elikatura edo ian-edana, baita entzutea ta izena bere. Ume guztiak amalau edo amabost urterarte izaten dira Urlia edo Berendia-n seme alabaak; irurogei urtetik gorako atso-aguraak barriz Urlia edo Berendia-n Aita ta Ama. Eurenez, ez batzuk ez besteak eztabe ez entzuterik ez izenik eukiten.

        Batxin amaikagarren urtetik amalaugarrenerarteko gertaera edo iazoerak gitxik eukezan gogoan; andik aurrerakoak berak baiño bestek ezekizan; da nai-ta-nai-ezkoa zan, iakin nai ebazanak, berari entzutea.

        Berari barriz (iñogaitik txarto esatea ezta ondo ta isillik egotea oba da baiña) beiñik bein arpegira ezarren, Batxi-guzur esaten eutsen; da beren esakera guztiak egitzat artu izaten eztireana, ezizenak berak agiri dau.

        Lekeitioko kaleetan da Izpasterko Eleizaldean da Gartadako ingurumarietan ikusi ebenean gizon bat, arpegi guztia, ezpanak ezeze, bizarrez beteta; kaltza-iake lodi astunak eta narruzko oiñetako zoru-lodiak eta musturdun txota baltza ta alkondara-ordez ingeles-bandera-antzeko txamarra bat soiñean ebazala, nok esan baso-aizeak aren iaiotetxea arnasaz bete ebenik? Zer dan arpegi sona edo argia ez eukitea! Batxi, barru barrutik beiñik bein, ezekian iñok nor zan, beren lengosu Kose Satikak bere ez. Arpegia ikusiaz beste bagarik asi zirean esaten: protestantea zala, eriotzaren bat eginda igesi etorri zala, masoi-arpegia eukala, pirata ibillirikoa zala, ta zer ez?

        Lenengo barritan, diru asko ekarrela zabalduaz gora-bera, biotz bat ezin irabazi izan eban: amabost egunen barruan iñok baiño ezaun geiago egin ebazan, adiskiderik bat bere ez. Ain ze Lekeitiotik Murelagako bidean dagoan auzotegi baten, Oletan, Maiatz-Pazkoz egiten direan irugarren erromeri-egunean, Batxik, txapel-musturduna eskuetan ebala ta ingeles berba onekaz Lekeitioko Arranegitar neskatilla bati dantzarako mandatu eginarren —Duyulaik tu dans uit mi—, neskatilleak atzerantz oinkada bi eginda, lotsa andi-barik esan eutsan Batxiri: «Zer dakar beronek? Ezkara txakurrak, zaunkaka asteko.» Batxik lagun-aldrara ioan zanean, esan eban: «neskatilak eurak mandatu egin bear izango deuste, ni dantzan ikusteko.»

        Andik illebetera, Donian-goizean, Izpastertar batzukaz ioan zan Lekeitioko enparanza edo plazara, aspaldiko ordez gona-dantzea ikusteko asmoaz. Beren isillik urreratu zirean lagun bi emakuma aurreskulariagana; ta eskatu eutsen, mesedez atara eiela dantzara Satikako indianoa. «Ene! Bakit nor dan, erantzun eutsen neskatilleak. Orrako orregaz onako neu? Ontxe gogorrago! Diñuena egiya baldin bara, oba leuke orrek Elixapera yuan da ur-berinkatu-ontziyan dzanga eiñ da gero Elixan sartu.»

        Itaundu eben gero Izpastertarrak nortzuk zirean birreskuak; agertu iakezan bi; ta esan eutsen, aurreskuko neskatillai Izpastertar mutillak dantzara ataratearren, mutillen kontura izango zala danentzako gosari eder bat, San Pedro-goizerako: ardao zuria, makaillaua piper da guzti ta ganera gaztaia edo iko melauak edo zer edo zer. Neskatilla geienak ontzat artu eben Izpastertarren guraria. Asi zan dantzea: aurreskuak ederto egin eban dantzaurrea; laguntzat atariko baserritarrari egin eutsan oi dan txeratxua, ta ordurarte guztia ioan ondo... Atzeskuak bere ezeban txarto egin beren egokia, ta txaloak bere entzun ebazan; baiña arako birreskuen erdian Batxi-guzur ikusi ebenean, txistu batak, txistu besteak, erdi-gortu eben Batxi gizagaisoa.

        Neskatillean arpegia ikustekoa izan zan, Batxi urreratu eutsenean. «Zer? esan eban. Nora dakarre berau, Mariya Talakon arpegi onegaz? Neuk orreri eskua emon? Bai tta zera be! Nik yantzarako eztot nai morokill-usaiñekorik, eskuetan ankilla pinttaua eukiarren; nik neu lakoxe arraiñ-usaiñekoa nai rot. Zer dakarre eurok? Onen ankaak itxu-soiñuan obeto yantzan egingo leukie.»

        Bitartean geroago ta txistu geiago entzuten zirean.

        Batxik, ingeleskadaak esateko gogo bagarik, gorri gorri eginda, iges egin eban dantza-tokitik.

        Onetariko arrera txar asko egin eutsezan Batxiri.

        Ta guztia zegaitik? Irudiagaitik; nor irudian ikusiarren; nor zan ezekielako; azal latza eukalako. Zein sagar garratz ezta azal onekoa izaten? Da zein sagar gozo, esaterako txarbea, sagarrik berankorrena ta gozoena, ezta izaten azal-tximur ispilduna? Azaletik barrua ikusi nai daben begiak, sarri egongo dira illargi bagako gau illunetan legez.

        Ikusi daigun, al daigun giñoan, Batxin barrua, azala ikusi dogunezkero: azala baltzerana eukan, begirakuna astuna; bekoki txordo edo illuna; ibilkerea, alperrak lanera eroaten dabena lakoxea. Azalez onezkero badakigu nor dan.

        Izatez... urrengo agerraldian berak beren barrua agertuko dau.