VI

        Metsikorat joanak diren Eskualdunetan andanatto bat bada esne tratuari emanik eta tratu horri esker sos alde eder baten egiterat doanik. Hirietan esne hainitz behar da. Hiri bat othe da munduan, jende arauka, gehiago behar duenik Metsiko hiriak baino? Hainbertze emazte alfer bada bertze jateko zerbeiten senharreri eta haurreri egiteko lanik hartu nahi ez dutenak! Harritzeko da zenbat esne sartzen den beraz hango karriketan! Lehen aldikotz Metsikorat doanari, bada zerbeit ehun urhats guzietan begiak jotzen diozkana: hitz hauk: Leche pura, leche pura . Laster ikusi ginuen Eskualdunen esne saltegiak zirela, gutiz gehienak.

        Iduriz deus ez da esne tratua baino errexagorik: aski da behiek emana saltzea. Later errana da hori. Errana bezen laster eta aise egina balitz! Hamar pinta esne saltzeko dituenak, ba, laster eta aise eginen ditu! Bainan milaka direlarik pintak, bada urhats ederrik egiteko. Ez da gau guziz loz asetzen, hango esne-tratularia segurki! Idekitzen ez baditu begiak, idekitzen ere beharriak, tratu horri lothu den Eskualdun gaizoak ez dauzka berritz ikusirik hemengo mendi maite, ithurri eta ibaiak! Beha bada. Behien arthatzeko eta deizteko, nahi eta ez, hango langileak behar ditu. Alferrak eta ohoinak dire arruntean. Nola ez ditu beraz zaindu behar nausiak? Langileak bezala maiz, zorigaitzez, saltzaileak ere hangoak dire. Zertan da nahi dutenaren egiterat uzten baditu? Eta nahi dutena eginen dute, bethi gainean ez bada. Hortarik amets ditazke nausi gaixoak ibili behar dituen harat hunatak eta izanen dituen buru-hausteak!

        Dena dela, Metsikon, iragan ditugun egun laburregietan, zoriona izan dugu —ezen zorion bat zaiku— bizpahirur lau Eskualdun kausitzeko tratu hortan ari direnak, Azkaindar eta Urruñar. Heyeri esker «Gure Herriak» egun xehetasun zenbeit eman detzazke. Berant bada berant, orori milesker hemen.

        Metsikon kausitzen den esne-etxerik handiena «Los Pirineos» deitzen da. Mila behiz goiti badute etxe hortan. Jabe bat baino gehiago bada hor, hargatik: ororen buru, Marquazuza izena duen Eskualdun adineko bat . Hiriko hamar karriketan baditu etxe horrek saltegiak.

        Horren ondotik esne-etxe handiskoenetarik bat «San Javier» delakoa. Hango nausiak baino maitagarriagorik munduan ez da. Bi, hirur-lauetan hango barneak bururen buru kurritu ditugu eta galde ditazken xehetasun guziak galdetu, nihoren beltzuririk gabe. Bai, zer jende alai eta onak San Javieren!

        Metsikotik hogoibat kilometretan da san Javier mendi alderat, ahal den bezalako bide batzuetan barna. Etxe handi bat, bere kaperarekin, komentu bat iduri. Etxeari hurbil, bospasei atherbe handi eta atherbe horietan, lerro lerro, zezen, behi eta miga, zazpi ehun buru bezala. Arraza holandesa da san Javierekoa, ez omen baita han hobeki eman dezakenik. Behi bakhotxak bere bortz milako hura balio du. Zezen bat bada berrogoi miletan eman ez lezaketena. Ez dute behirik atxikiko hamar pinta bederen ematen ez baditu. Batzuek harritzeko ketak ematen diozkate eta bat ikusi dugu aspaldi hartan hogoita zortzi pinta egunean ematen zituenak. Artho pherdea eta luzerna diote ematen jaterat buru horieri guzieri. Behar dela phazka hoinbertze bururen asetzeko erranen duteneri, ihardetsiko dugu badela nasaiki. Ez dire han hemengo lur berak. Lur ustel aberats batzu dire, hamar metretataraino. Luzerna —alfalfa erraten diote Metsikon— ilabete guziez phikatzeko da, sutan ethorria, gizona bezen gora. Bertzalde Eskual-Herri guzia zazpi aldiz itzulikaturik ere Aldudetik Santa Grazirat eta Endaiatik Ezteren-zubirat, ez da halako etxalderik kausituko. Zer eremuak! Zenbat oren ez othe litazke behar inguruaren egiteko? Zaldiz baizik ez baitugu inguru hori egin, ez dezagun neurririk eman. Bai, zaldiz egin dugu, guk, eta... bizpahirur itzulipurdikoren goztuz oraino! Eskual-Herrian, Uztaritzeko haranak, Errobia erdian, begiak asetzen baditu, zer da bizkitartean hor ageri dena hango ikusgarriaren aldean? Iguzkiaren aldean itzala.

        San Javieren ez dugu uste behi esnedunak behinere kanporat libratzen dituztela. Han berean diote beren aska luzeetan, egunean bi aldiz, besotara bat pherdailu jan-arazten. Ura ere aldean dute. Azpiez ez dute zeren kexa. Ez diote ez othe ez iratze, deusik ematen azpian behieri. Garbitasuna errexenetarik da beraz; untzitaraka ura igorriz behien zangoetarat egiten dute. Behiak ere, goiz guziez, urarekin garbitzen dituzte, hemen gaindi hainitz etxetan haurrak egiten diren baino hobeki.

        Ez gaiten San Javieretik urrunt bertze zerbeit ikusi dugula han behinere ikusi ez ginuena erran gabe: Metsikorat heldu gabe esnea itzul bailitake, horren behar den trenpuan emateko tresna. Ez da gehiago debrukeriarik gizonak asmatzen ez duenik eta kontu —kontu!— ondoko egunetan ez duten kausituko sekulan ez hiltzeko erremedio zerbeit. Bainan gizona hobeki othe litake orduan?

        Metsikoren bertze aldean, hiriari hurbiltxago, bertze esne-etxe bat ikusi dugu. San Andres du izena hunek. Ez da San Javier bezen handia San Andres. Hirur ehunbat behi othe den han? Bainan zer behiak! Eta nola artatzen dituzten! Loria da barne hetan ibiltzea eta nun-nahi belhaunika ditake zikhintzeko beldurrik gabe. San Andresen ere arraza holandesa dute. Hamar suisa balin-badituzte, munduko gorena. Langileak, hangoetarik: bainan saltzaile, nausia bera «calle san Geronimo» deithu karrikako etxe batean. Harat heldu zaizko, goiz-arratsetan, nihunereko gizon xahar, atso ximurtu eta haur mukitsu guziak bere untzien bethetzerat, sosa eskuan. Sosa eskuan, bai, bainan uste duzue bat bakharra baden bere baitarik ordainduko duenik? Ez. Alegia ahantzi, etxerat abiatzen dire oro, oihuka gibeletik aditu arte. Nolako mundu, halako molde. Xoxoa ongi litake holakoekin! Gaizo Carlos segurki!