IV

        Hemendik Ameriketarat doazinetan zenbatek ez dute uste hango bereko jendea zozoskoa dela eta zakuan sar errexa? Laster ohartzen dire hargatik, harat heldu-eta, hango jendea nun-nahikoa bezen atzarria eta gauzeri ohartua dela, nihork ez duela haren bizkarrean diru handirik kondatuko. Ameriketako jendea ez balitz den bezen alferra, hemendik harat doazirek deus ez lukete egitekorik! Horra egia eta laster ohartu nitzaion egia horri Metsikoan! Sos zerbeit han eginik heldu zauzkun Eskualdunek, beren izerdiaren gostuz egina dute segurki eta halere!

        Andere Berriozabalen mahainari halako begitartea egin-eta, jende mota horrekin berehala ezagutzak egiteko gutizia eta errabia handi batek hartu ninduen. Hain xuxen, doidoia ikusterat ethorria zitzaitan nere haurreko lagun bat, Lorentxo Berho, Azkain Elizaldeko semea. Hari nion galdetu hiriko xoko-moko guzietarat itzuli laster bat egin-araz zezadala. Ez ditake munduan atxeman Lorentxo Berho baino gizon maitagarriagorik. Bethi orori atsegin egiterat ekharria, bethi nola derautzun atsegin eginen dabila. Hameka oren on eta eder iragan badut Metsikon, hari diozkat gehien-gehienik zor. Goiz hartan ere ez nuen beraz nere galdearen bietan egitearen beharrik izan. Berehala abiatu ginen «Indianoak» direlakoen ondotik.

        Karrikan dabilan jendeketa guziaren artean, ezagut-errexak dire beren begitartetik lehenik eta gero beren jaunzteko moldetik.

        Hura begitartea! Nihun ez dute segurki lehen garhait-saririk irabaziko beren edertasunarentzat! Kopeta hertsi baten azpian, bi begi ttipi nunbeit gordeak, edozoin gaturenak baino argiago: sudurra zabal, ahoa oraino zabalago, kokotsa xorrotx, beharriak handi. Emazteak bethi buru has, ileak dilindan, sasi bat iduri: gizonak aldiz bethi harritzeko lastozko xapel batzu buruan...

        Eta jauntzia! Emaztekiek ez dituzte oraino ezagutzen Pariseko jauntzi-moldeak (modes) bainan zangarrak, besoak eta lepho-baphoak Parisen bezen ageri dabilzkate. Gaineratekoan dituzten piltzarrak, gorriago eta ederrago zaizkotela iduritu zait bethi. Oinetakoak etzotzute aipha, ez dakite zer diren edo ez dituzte maite, ...nork daki zertako.

        Bada, gizonek ere ahal den bezalako jauntziak dabilzkate! Bat ez dut ikusi ederkisko emanik. Galtzak ez dituzte nahi, galtxoinak aski zaizkote. Ez galtzerdirik ez oinetakorik. Athorra ere ez dute segurki setazkoa! Ez-eta bethi xurienetarik!

        Nola bizi diren direlako Indianoak galdetuko duteneri, lañoki ihardetsiko dut batere ez dakitala. Lan errexenari lotzen direla maiz hori bai... eta hainitzek nahiago dutela eskuak gurutzatuz bizi, afer, izertuz baino. Egunean egunekoa, handik edo hemendik, irabazia edo ebatsirik, balinbadute, zer zaiote Indianoeri!

        Badakit: oro ez direla hola bizi. Basherrietan badire Indianoak beren izerdiaren gostuz orai beren etxe eta ontasun ttipiaren jabe direnak. Nihork ez du lurra maiteago: nihork ez du hobeki artatzen. Nun-nahiko gizonak bezen langileak direlakotz, deuse neskasik ez da heyen etxetan.

        Bainan ehunetarik bat da holakoa. Bertze lauetan hogoi-ta hemeretziak lan eginaren eta errextasunaren adixkideak, eta adixkide minak dire, alfer hotzak, hots! Ahaide hainitz badu alferkeriak. Alferra maiz gezurtia da. Ez da munduan nihor Metsikoako Indianoak baino aiseago gezurra erraten duenik. Hatsa bera gezurra du. Bainan zerbeit erraten dautzutenean, froga zozute gezurrez mintzo direla, batere ez dire durduzatuko eta beren gezurraren finkatzeko... bertze bat erran-eta, kito. Nere herritar eta adixkide Basilio Barnetxen emazteari gertatua zaiola ixtorio hau deraukat arras. Egun batez, sehia heldu zaio:

        —Anderea, etxerainoko bat baitezpada egin behar nuke: aita hil zaut.

        —Zoazi, zoazi berehala eta ni hemen antolatuko naiz ahal dutan bezala, behar den denbora guzia. Zoazi laster.

        Handik ilabete baten buruan berritz heldu zaio andere berari sehi bera:

        —Anderea?

        —Zer da?

        —Etxerainoko bat baitezpada egin behar nuke berritz.

        —Zertako?

        —Aita arras eri dut.

        —Aita arras eri?

        —Bai, anderea.

        —Bainan orai duela ilabete bat ehortzi zinuen zure aita!

        —Hala da,... ahantzia nuen.

        Ez dut, ikusiak ikusirik eta adituak aditurik, batere dudatzen geroztik ere delako sehiari aita berritz hil zaiola behin baino gehiagotan. Metsiko utzi nuen goizean edo bezperan, Uztaritzeko jaun notariaren alabaren sehiari hola-hola eritu edo hil zitzaion anaia. Ez dakit geroztik sendatu edo phiztu den. Harri nintake ez balitz egin.

        Bertzalde alferrak maiz edatea maite du. Ez da Indianoak baino mozkor handiagorik. Gutiz gehienak arrailtzen dire ahal duten guzian. Han ez dute arnorik, bainan badute «pulque» deitzen duten edari bat, izpiritu zerbeit dukeena. Hartarik ari dire gophor betheka gizon eta emazte, gizonak baino are gehiago emazteak. Egia erran hango jendearen ezpain gorri zabalek iduri dute edariarentzat eginak direla. «Pulque» hortarik karrikaren erdian atxematen ahal da: errateko maneran, karrika xoko guzietan badire saltzaleak. Arratsa heldu delarik, barrika oraino matxarde lodi eta azkar batzuen puntan ikusten ez baduzu, jabeak etxerat eremana duelakotz, aise ohartuko zitazke nun saltzen zuten delako edaria halere: hiruzpalau emazte, zabal-zabala, lo han ikusiko dituzu, lekuko, ezin ukatuzko lekuko.

        Hartako doia jastatu nahi izan dut «pulque» hortarik. On da guzien jakitea. Pitar tzar usteldua iduri du edari horrek eta egiazki Indianoa behar da izan horren maitatzeko. Hemengo bahamiek ez lukete nahi, segur eta segur...

        Erranetarik, iduri luke beraz Indianoak aise bazterrerat utzi behar litazkeela. Hala dute egiten hemendik Metsikorat doazinek, nun-eta ez duten arras ezinbertzea. Hala ditugu utzi guk ere, eta salbu lehen egun hartan ez gitzaizkote hainitz ondotik ibili. Hau erran behar dut hargatik: Indianoak fede handiko jendeak direla. Nola dauden elizan eta nola ari diren othoitzean bi besoak zabalduak! Alderdi guzietan badituzte beren elizak eta kaperak, hemengo ederrenak baino ederrago eta aberatsago.

        Barnetik egiten dute othoitz Indianoek ala axaletik? Hori ez dakit. Heyen begitarteari behatuz elizan, iduri luke saindu hutsak direla. Bainan gero, othoitza bururatu-eta kanporat abiatzen direlarik, beha zozute eskuetarat; hamarretarik bederatzietan zerbeit ebatsirik atheratuko dire, edo itze bat, edo gakho bat, edo... aldeko lagunaren xapela. Lorentxo Berho nere herritarrari, mahain sainduan, sakelatik moltsa ereman zion aldeko Indianoak behin! Metsikon ezagutu dut aphez Eskualdun bat: aita Laca. Aspaldi han baitago, nihork ez ditu hobeki ezagutzen Indianoak. Bada, aita Lacak erraiten zautanaz nekhe da, arras nekhe, Indianoari zerbeit buruan sar-araztea. Ebastea nihundik ere etzaio bekatu Indianoari. Jabeari dago zaintzea... eta zaintzen ez badu, Indianoari hartzea.

        Huna zerbeit, bertze aphez bati gertatua. Behin Indiano bat heldu zaio, biharamunean ezkondu nahi lukeela.

        —Badakizu bederen zer den ezkontza?

        —Bizpahirur emazte izaten ahal eta bat hautatzea, behinere ez panpatzeko xedearekin.

        —Adixkidea, katixima laburskoa duzu bihar ezkontzeko. Ez dakit behinere ikasi duzun ongi. Nahi baduzu, bururen buru elgarrekin ikusiko dugu berritz, egun hasirik.

        Eta hasten zaio haur bati bezala Jainkoa zer den, Jainkoa nun den, orotan dela. Baietz beraz Indianoak. Eta hortan geldi, orduan. Biharamunean, berritz:

        —Eian orhoitzen zaren atzo erranez. Zenbat Jainko dire?

        —Bat.

        —Nun da?

        —...!

        —Orotan.

        —Aita, behinik behin hori ez da egia.

        —Bai egia da.

        —Ez.

        —Bai eta bai.

        —Nik bizkitartean frogatuko dautzut nere aitaren etxe teilatu gorri hartan ez dela Jainkorik!

        —Ori, mila pezo emanen dauzkitzut hori frogatzekotan!

        —Emadazkitzu berehala: nere aitaren etxe teilatu gorrian ez da Jainkorik... zeren nere aitak ez baitu etxerik, teilatu gorriarekin! Teilatu beltza du.

        Norbeit doala halako kaskoetan zerbeit sar-arazi nahiz, suaren hiltzeko thu eginez bezalatsu eginen du. Kasko gaixtoa dute Indianoek, bainan ez dira zozoak. Eta hastean erran dutan bezala, nihork ez du, Indianoaren bizkarrean diru handirik kondatuko. Indianoak egun erdi batez ikustea aski da, egia horren frogatzeko. Lorentxo Berhorekin abiatu gabe ere banakien, hogoi urthe huntan Metsikon maiz eta maiz frogatu omen baitu... bere gostuz.