III

        Metsikoan ibiliak diren guziek gogoan dute Vera-Cruz deitzen den portua. Erresumako handiena da: bainan hitsagorik guk ez dakigu, lehen behako batez untzitik ikusteko. Batere ez gintazke beraz harri harat heltzean eginak balire orduan gogoratu zitzauzkun kopla pollit hauk:

                Urrungo eltzea urhez,

                Harat gireneko lurrez.

        Famak bai handi, bainan oro gezurrez!

        Etxe guziak iphurdiz daude itsasoari, aspaldi xuritzekoak. Nun dire Eskual-Herrian maite gintuen etxe maite pollitak, izar ttiki batzu bezala mendian jarriak? Nun Eskual-Herriko teilatu gorri alegerak? Nun Eskual-Herriko athe eta leiho pherde gustagarriak? Eskual-Herrian orok iduri dute ongi-ethorri erraten dautzutela: Vera-Cruz hortarat hurbiltzean orok iduri dute aldiz: «zoaz hemendik» erraten dautzutela.

        Basoa bethe-eta behar da hustu: agur erran ginioten beraz untziko adixkide guzieri eta gure phuskak harturik abiatu ginen kanporat.

        Segurki eta halere, paperak erregelan behar dire untzi batean sartzeko, bai-eta futxo atheratzeko ere. Azpitik eta gainetik, aintzinetik eta gibeletik nola behatzen dauzuten hantxe gobernamenduko mandatariek! Ez dute segurki, itxuraz bezalakoak badire bihotzez, behar ez den bezalakorik nihor utziko herrian sartzerat,... bainan guzien buruan nahi duten guziak sartzen omen dire! Jainkoak daki nola... eta guk ere ba...

        Gobernamenduko mandatari mokorren ondotik, mugazainen aldi. Nihork ez dezala kontrabandarik ereman, maguzainek ikusiko ez diotelakoan. Kukuso baten itzala ikus lezakete naski. Deusik etzaiote eskapatzen. Bainan zerbeit onik badute halere: oro ikusten dituzte eta oro sartzerat uzten zenbeit sosetan truk. Hori ez balitz, gizagaizoek ez lukete bizitzekorik. Harritzeko da gurekin ginuen katalan batek zenbat seda sartu zuen berrogoita hamar liberako batean. On da ondoko egunetan harat beharrak direnek jakin dezaten hori, bidean odol gaxtorik ez egiteko. Jakin baginu, ez ginuen hainbertze eginen guk ere...

        Veraz-Cruzen gauari buruz jautsiko denak bethi ongi eginen du adixkide bat porturat ethor-arazten badu. Han, ez ditake adixkideen gainean baizik konda. Bertzenaz, hel egin zozu begitarte hobereneko laguntzaileari, hanbat gaixto zuretzat! Beltzat eta zuriak, han oro phika bezen ohoinak dire. Gure bideko lagunetan ere batek baino gehiagok bere gostuz egia hori frogatu duelakotz, dugu hemen ezartzen, norbeiti oraino balia dakiokelakoan, bihar edo etzi.

        Guk baginuen portuan gure gizona. Ordu arte ez ginuen ezagutzen. Laster ezagutzak egin gintuen hargatik. Zer gizon on eta maitea! Hogoita hameka eta eskua badu, halako gizon bat, eskuko duenak. Aspaldi han egoki, bazakien hango gizon eta xokho guzien berri. Gure lagunak oraino portuan burua galdua ibilki, ezin antolatuz, eta gu jada han ginoazin Vera-Cruzeko karriketan ostatuari buruz, moro bekunde gaixtoko batzuen aldetik, ni erdi harritua, nere lagun gaztea arras izitua! Geroztik hameka aldiz irri egin dugu elgarrekin delako arratsa aiphatu-eta...

        Egia den bezala aithortzeko, ez ginuen hainitz behatu hango karriketako edergailueri, ez eta «Palacio municipal» eta hango eliza-nauzi guziek goresten dituzteneri. Baginuen segurki bertze egitekorik eta horri laster ohartu zitzaion gure adixkide berria: gose amikatuak ginauden. Sartu ginen beraz hiriko ostaturik handienean. Akhelarren segur naiz badela hoberik. Afariari begitarte egin giniola errateko guzurrez behar nuke mintzatu. Ez dut eginen. Egiak behar du bere bidea. Bada, urrikaltzeko litake bizpahirur egun barur litakeena, Vera-Cruzeko ostatuetan ase on bat gero egiteko inguzinan. Jesu, Maria eta Josepe! Nun ikasia ethe dute jateko moldatzen hango ostalerek! Bertzela jaten dute segurki Itsasu Elizalderat doazinek!

        Ostatua laster hustu ginuen beraz, hertzeak ximur eta gure gidari maiteari milesker erranik Metsikori buruz abiatu, burdin bidez. Bederatzi orenak ziren nunbeitan, bainan aspaldi ilhuna. Ez ditake kasik sinhets zoin goiz ilhuntzen duen herri hetan, uda bethean ere. Sei orenetan egun zabala oraino, eguerditan bezala... eta handik oren laurden baten buruko ilhun tunta eta beltza.

        Ilhunaren gatik, ez da hargatik hango jendea etxerat bilduko. Orduan dire-eta gehienik atheratzen beren egitekoetarat! Hala nola zenbat emazte ez ginuen ikusi bide bazterrean tratuan ari, lore saltzen gehienak, ostatutik burdin bideratekoan!

        Vera-Cruzetik Metsikorat egunaz behar litake bethi bidea egin. Munduan ez ditake bide eder eta xoragarriagorik. Vera-Cruzen gaua iragan beharko batute ere, Metsikora doazinak ez dire gauaz bideari lothuko: goizean abiatuko dire. Nere parte, sekulako urrikia banuke orai, ikusiak ikusirik, Eskual-Herrirat itzultzean bederen hala egin ez banu!

        Dena dela, laguna sartu zitzautan laster lotan. Haren adinak hala nahi zuen. Eta ni hasi nintzen aldeko jaun gazte batekin elekheta, erdaraz. Bai, jaunak erdaraz nere moldeko erdara batean! Geroztik aski trebatu banaiz, orduko jada banakien zerbeit, beharrarekin ikasia. Alta ahal dena zen bada nere irakaslea ere, orai ohartzen naiz! Ez nuen ba behin aditu bere koinatari erraten zangoak berotzen ari zelakotz: «Tienes los patos calientes?» Etzen dudatzen eta ez da naski oraino dudatzen haren hitzek, trufarik gabe, hau erran nahi dutela: «Hire ahateak beroak dituk!» Holako errientarekin erdara nolazpeitko bat ikasi banuen eta bidean behin edo bertze irri-egin-arazi, ez da harritzeko.

        Iduri du gau bat, ezagutzen ez den bide batean, ezagutzen ez diren jende batzuekin iragaitea, ikaragarri dela. Batere. Aski da nere laguna bezala lo eta lo egotea... edo nik bezala Metsikano baten espantu ezin sinhetsieri alegi beharriak luzaturik, gogoa bertze nonbeit alhatzea. Eguna ere ethorri zen, betbetan, goizeko zeiak alderat. Oi, ordutik zer gure begien xoramendua, zer gure begien ezin amestuzko asea! Emeki ginoazin eta lasterregi halere! Hango bazter xoragarria! Hango lurraren aberatsa! Hango behi arthaldeak! Hots, bide hura, burutik bururat, egunaz egin behar litake eta urrats guziez geldituz hobeki baino hobeki ikusteko: Jainkoak lurrean egin duen xokho ederrena ez bada, ederrenetarik bat ditake segur.

        Bideko hiri eta herrixkeri ez gitzaiote hainitz ohartu, deus ohartgarririk ez dutelakotz: jendea hargatik hurbildik ikusi ginuen. Eskual-Herrian, guziz igande arratsaldetan, gazte frango geltokirat (edo garalat) badoa nor ikusiko duen iragaiten. Metsikorateko geltokietan, herri osoak ikusten ditutzu bilduak: zahar eta gazteak han dire azkeneraino, batzu bere laneko soinekoetan, kasik athorra has, bertze batzu errege bezala jauntziak, oltzadarrak dituen kolore guziak jauntzietan eta... begitartean. Hemen hirietako neskatxak berak ez du hango atsoak bezenbat irin mateletan ezartzen: ikusi ez baginu, ez ginuen sinhetsiko. Alta ez dire ba laka bat irinekin ere hainitz xurituko! Horiek oro zertarat heldu dire geltokietarat? Ez dakigu, bainan dudarik gabe bertze egitekorik ez dutelakotz. Korbotza baino alferrago da hango jendea.

        Zerk gaituen bada bide hartan xoratu galdetuko duteneri, ihardetsiko dugu hitz batez: bazterrak. Bazterra da ederra. Zabala eta aberatsa, gizonak asma detzazken lore, belhar, landare eta zuhaitz mota guziekin.

        Ondikotz, atsegin guziek badute beren neurria eta edertasun horiek guziak utzi gintuen lurreko ola zahar batzuen artetik geltoki eder batean sartzeko. Metsikon ginen, bidean hamazazpi egun emanik, hemezortzigarren goizean. Biderat, ethorriak han gintuen bi adixkide, Jean Pierre Hiribarren eta Carlos Berriozabal.

        —Agur, adixkideak — Ongi-ethorri... Eta hats-hartzeko astirik gabe, beibil batean ferrindin baginoazin karrikaz karrika gure egoitza berriari buruz. Andere Berriozabal athean zagon, noiz ethorriko ginen, bi hirur alaba maitagarriekin: eta aldean bi Uztariztar, Edmond Detxart Portueneko semea Thérèse Hiribarren jaun notariaren alabarekin. Agurrak laster egin gintuela bixtan da. Andere Berriozabal zen gure begitartea luzatzen hasia zela ohartu... edo guk ginuen mahainetik heldu zen usain gozoa usnatu? Denboraren buruan ez dakit. Dakitana da hautuzko gosari batetarik, etxeko xakurrak etzuela egun hartan ondar handirik milikatu. Irriz zauden bazterretik gure adixkide guziak: ez ginen batere ahalge hargatik, andere Berriozabalen etxea etxe bat baita ahalgetu behar ez dena, hain dire Berriozabaltarrak bihotz on ideki eta zabaleko jendeak. Geroztik etxe hortan egin dut hameka gosari, bazkari eta afari: bat ez dut lehen hori bezala gogoan atxiki. Egia erran ez da harritzeko: bezperan hain afari hitsa egina ginuen Vera-Cruzen.