ARANA-GOIRI'REN EUSKAL LANA

Aita Onaindia

I

Bizi zeaztasunak

        Euskal arloaren arnasa barri bati bidea emon eutsan gizaseme bipil au Abando'n jaio zan, San Bizente eleiz ondoan. Aren gurasoak: Santiago Arana ta Paskuala Goiri. Zortzi seme-alabetatik, Sabin izan zan azkena. 1873'garrenean, bigarrengo karlista gerra sortu zala-ta, Laburdi'ko Getari'ra jo eban Sabin'ek bere ama ta anai bigaz, aita aurretik be Inglaterra aldetik zala. Baiona'n egin zituan 1873-74 arteko ikasketak; 1875-76 artekoa, barriz, Donibane Lohitzun'en, azken azterketak Ondarribi'n osotuaz. Amaika urtedun Bilboratu ta 1876'garren urteko ikastaroa Orduña'ko jesuitetan asten dau; eta emen, 1881'an azkenengo ikastaroa amaitzen egolarik, oso txarto gertatu zan osasunez, eta urrengo urte bietan ez eban ezertxo be ikasi, bere sorterria maitatzen eta umetatik ez ekian euskera ikasten jardun baiño. Amazazpi urteko zala aita ta anai bat il yakozan.

        Ondoren, 1883'an, bere ama ta anai Koldobika'rekin, Barzelona'ra joan zan eta antxe ikasi zituan Filosofia, Lege-jakintza ta Elertia; baita bitartetan euskera be Arturo Kanpion'ek atera barri eban «Gramática Bascongada»-rekin, len Van Eys olandarraren Iztegi ta Gramatikarekin egin eban lez. Berak be, orrez gain, 1885'an, naiz-ta geroago argitara emona izan, «Gramática Elemental del Euskera Bizkaino», 200 orrialdekoa, osotu eban. Urrengo urteetan, il arteraiñoko guztian, lan izugarria egin euskun lumaz ta mingaiñez.

        Bein, 1893'an, Begoña ondoko Larrazabal baserrian adierazo zituan garbi ta argi asmotan erabiltzan elburu, xede ta lanak. Orreik aurrera eroateko «Bizkaitarra» eritxon aldizkaria sortu eban: il-zori larrian ekusan euskal kontzientzia itxartu nai eban izparringi onen bitartez; bera zan sortzaille ta zuzendari, ta bertoko lanakaitik sarri izan zan salatua, auzipetua ta giltzapetua. 1897' an «Baserritarra» sortu eban, baiña au be, denpora gitxi barru, goitik ixil-azia izan zan.

        Jaungoikoa ta Lagi-Zarra zan aren ikurritza; onekin erein eban bere politika azia, lur naiko girotuan erein be, ernera bikaiña bai ekarren. 1894'an edegi zan Euskeldun Batzokija, geroztik sarri itxi ta edegi eutsoena. Onako baten Sabino ta beste abertzale mordo bat espetxean jarri ebezan eta Arana'k orduan ondu euskun, Larrinaga'n egoala, «Lenago il! » deritxon olerkia. 1899'an «El Correo Vasco» egunerokoa sortu eban; eta auxe izan zan lenengo abertzale egunerokoa, ta 103 zenbakiraiño eldu zan. Aranak berak idazten eban ia geiena, ta «Bizkaitarra» ta «Baserritarra» baizen zirtolari etorren. Urte onetan samin artean izan zituan pozaldiak be: 4.500 bizkaitarrek bere alde emon eben autarkiagaitik Bizkai'ko Aldundegiko aurkietan jarri al izan zan; eta bertako gauza ta goraberetan zuzen ez ebiltzanak polito zigor-azo ebazan.

        Urte oneitan, lan eta lan ekiola, osagilleak aginduta, Sukarrieta'ko baserri baten bizi izan zan. Berton ezkondu zan 1899'an Atxikallende Nikolasa'gaz. Ez eben seme-alabarik izan. 1902'an Ipar-Amerika'k Kuba'ri emon eutsan askatasunagaitik Arana'k urrutidatzi batez, zorionak bialdu eutsazan ango lendakariari. Au zala-ta be espetxeratu eben, eta orduantxe Larrinaga'n aurkitzen zala idatzi eban «Abertzale ezkonduba espetxian» deritxon olerki sentikorra.

        Ezin etsi iñolaz be lanean. 1901'an «Euzkadi» iruillabeterokoa ta «La Patria» asterokoa sortu zituan. Argitalpen bi oneik, azkenengoak batez be, atera eben zarata ta iskanbillik, eta 1903'ko Bilbao'ko Udaletxean ziñegotzi ziran abertzale guztiak bota ebezan andik, baita abertzale usaiñeko argitalpen guztiak debekatu be. Ainbeste neke-lorrez abandotarraren osasuna auldu joian oso: erriaren alde emon eban eukan guztia. Sukarrieta'n il zan atzenez, 1903-11-25'an; gazte oindiño, 38 urte besterik ez zituan eta. Bere gorputza, illotzik, an geratu zan Kantauri ertzean, lurperatua; aren gogoa, barriz, berak ainbat goratu eban Jainkoak artu eban bere zorion betierekoan.

II

Euskal lana

        Naimen sendokoa zan Arana-Goiri, ta etzan iñoiz be kikildu bizi-bidean jagi yakozan zoztor eta eragozpenen aurrean. Gogoko eban azterketa lana ta orretan jarduna dogu aspertu barik: asaben izkuntza jaso ta bitxitu, ona aren elburuetatik bat. Zabar eta murriztua ekusan euskera; gure euskalkien matasa be bai ikusten eban. Zer egin? Aurrera ziur asko! Lenengotan bizkaierari buruz osotu ebazan lanik geienak: itxorkun eta etimolojiaz, gramatika ta eskola-liburuz, eleder ta musikaz, arduratu yakun. Euskeraz ta euskeratzaz beti be.

        Asko be asko idatzi eban Arana'k bere bizitzaldi laburrean. Irakur egizu aren «Obras Completas» lanetatik zerbait, eta zeuk ikusiko dozu ederto asko. Ona erderazko lan batzuk: «Etimologías euskéricos», «Pliegos histórico-políticos», «Bizkaya por su independencia», «Tratado etimológico de los apellidos euskéricos», «El Partido Carlista y los Fueros Vasco-nabarros», «Bizkaitarra», «Baserritarra», «El Correo vasco», «Euzkadi», «La Patria», «Patria» aldizkariak eta abar.

        Egia esan, Arana'k erderaz osotu euskuzan bere lanik geienak. Baiña berak diñosku bost aldiz gaitz egiten yakola erderaz jardun bearra, ta orretan ba'ziarduan be euzkotarrak ulertu egioen egiten ebala, ez bere gogoz. Gizona, alan be, ez da itzez neurtzen, egitez baiño. Eta Sabiñ'ek esan dogu, ez ekian euskera ikasi egin eban, eta euskera utsean emon euskuzan: «Egutegi bizkaitarra», sakelerakoa: «Umien lenengo aizkidia», «Lenengo Egutegi Bizkaitarra», ormarakoa; berton datoz euskal izenak be, geroago «Ixendegi Euzkotarra» izenez, a ilda gero, argitara ekarria; aren «Olerkiak» eta «Libe», azkenez, euskeraz osotu ziran.

        Norbaitek bear bada esango dau: «Nolako euskeran idazten eban? » Eztau edozelakoa, ez. Ona baserritik urira doazan neskatillak dabezan arriskuai buruz, gurasoai diñotsena: «Bertoko baserrijetako neskatillak zur ta ederrenak —idazten dau—, euren gurasuak Bilbao'ra, otseñak ixateko, bidaldu daroyez. Guraso orrek eztakije nora euron alabaok bidaltzen dabezan. Dirutan datozanak, diruban bertan aurkituten dabe euren galbidia, euren galtzia. Beste batzuk usuaren zuritasunez jantzita ta dirubari larregi jaramon ezik datoz; baña Bilbaon miru ta sayarre asko dagoz, ta usotxuok eztaroyez euron arerijuak ezautu, euren erpiak oratuta dagozan artian. Orduban berandu da. Eta ekixube, euzkeldun gurasuak, extirala gizonak sayarre gaiztoenak, emakumiak baño: onek, eitz edo kaza-egiteko, ezartzen doyazan aitz nagosijak dira Eztaziñoiak eta Merkauak. Euzkeldun gurasuak: ezegixuz bidaldu zeure alabaok Bilbao'ra. Obia da erdeldun otseñez beterik uri au ikustia».

        Arana'k, berak ikasi ta idatzi ez-ezik, eragille trebe lez, bultzada ederra emon eutsan euskerari. Aren irrintziari esker, ainbat euskalari ta euskal idazle jagi ziran or-emendik, gartsu, bizkor eta kezkari. Il-zorian idoro eban Arana'k bere izkera munduratu zanean, eta konturatu-ala, ilte ori uxatzeko alegiñak alegin egiten saiatu zan. Erriaganako maitasunak, abertzaletasunak gaizkatuko eban, aterako eban gure izkuntza bere eriotz-zoritik. Beraz, onela iñoan: «Euskera ilten ba'da, abertzalerik ez dalako izango da». Il ez zedin, geure nortasuna zaintzen alegindu gaitezan, beste iñok baiño lan izugarriagoa egin eban. Guk uste baiño geiago zor dautsogu, ba, Arana'ri; a izan ezpalitz, ziur asko, ainbat gauza ta balio aintzagarri, euskaldunonak, galduak genduzan onezkero; euskera bera be, ak zuzpertutako erriak eta idazleak eutsi ta jaso ezpa-lebe, lurperatua bide genduan onezkero.

        Beioa emen olerkiaren mamiña, irakurri ala, obe ulertzeko be, J. M. Leizaola'k bere olerkiari buruzko lanetan diñoskun au. «Olerkiak duan lendabiziko berezitasuna, esan-naietan dago. Olerkiak ez du itzaren esanai bera, bakarrik nai izaten, erantsi lezayoken beste esanai bat agertarazi nai izaten du, eta beste esanai onen bidez edertasunaren biotz-ukitzea suspertu.

        «Orretarako itz-izun edo ingurapenak (metaforak) ber-esateak (repeticiones), maillako-itzak (gradaciones) ta aurkako esanak (contrastes) izaten dira bide oituenak. Zenbat eta bide oyek maiz ta egokiago erabilli ainbat olerkia ederrago, mamiari dagokionengatik.

        «Euskerak bide oyetakoen arteko esanai asko ba ditu. Aitoren semea jatorri goitueneko gizon bat izendatzea itzizun edo metafora bat esatea da: berbera ber-esate bai da; argi ta garbi maillako-itz bat. Abek, beti aotan dauden esanak, ordea, olerki batean ez lukete bereziak izango, ta onen edertasunaren bide ere ez lirake izango.

        «Berriak eta egokiak bear dira. Berriak izatea ez du iñoiz entzun ez dirala esan nai; era ontara erabilli ez dirala baño. Egokiak, ez luzegiak (abek zertan ari geran aztu eragiten digute, ta nastu edertu bearrean), ezta betez ondo ez aitzeko bezelakoak (latzak, errez aitzen ez diranak, ari geran gauzarekin zer ikusi ez dutenak) izatea da.

        «Ona eredutzat euskal abesti bikañenetako bat:

                Txoriñuak kayolan tristerik du kantatzen;

                dualarikan zer jan, zer edan,

                kanpoa desiratzen. Zeren?, zeren?

                Libertatia ain eder den.

        «Ontan «zeren? zeren?» ber-esatea ezin egokiago dezute; aurkako esan egoki batek tristeziaren sortuera begi aurretik kendu izan digu-ta. Galderari indarra ematen dio ber-esateak. Aurkako esana, berriz, «dualarikan zer jan, zer dan» da. Askatasun zelatasunak lotua dagonari sortzen dion miña gain-gañean agertarazteko, zein egokiagoa? Askatasuna nai dekala? Ez al dek, bada, zer janik zer edanik? Itz oyek, margolariak arpegi aldean jartzen duten margo illunaren lekua dute». (Obras Completas, Donostia, 1981, I alea, 69 orr.).

III

«Olerkijak» liburua

        Olerki mordoa itxi euskun Arana'k, bere biotz saminduari askatasun pizkat emonaz egindakoak. Erri-askatzaille askok jo dau bide orretatik: J. P. Rizal'ek Pilipinas'en, eta Mao-Tse-tun'ek oraintsu Txina'n. Erria biztuteko egokia izan olerkia. Ba-ekian, gaiñera, olerkia kantuari lotua ebillela, ta ondu ebazan geienak erri kantu barruan moldatu zituan, ots, erriak abesteko eran biribildu euskuzan. Zer gai erabilli eban? Aberria, ikurpe onekin: «Jaungoikua eta Lagi-Zarra». Ezta aren poesia irudimenaren saio uts, egi batek aragitutako olerkia baiño.

        Arana ilda gero, aren paper artean agertu ziran banaka batzuk izan ezik, aitatu ditugun agerkarietan datoz geienak. Eleizalde'tar Koldobika'k, Bergara'ko seme argiak arduraz batu ta txorta eder bat argitaratu eban aren poesi-lanakaz, 1918'an; izenburu au emon eutsan bilduma orri: «Olerkijak». Itzaurrean onan diñosku biltzailleak: «Itz barri gutxi esan negiskezu, irakurle ori, Arana-Goiri'tar Sabin'en Olerkietzaz, Euzkel irakurtzale oroen edo beintzat geyenen artean arras ezagunak dira, banaka an-emen sarri argitaldu izan diralako. Baña gaur, idazti baten bilduta eskeintzen yatzuz, ta txukundo argitalduta gero, Sabin aundiaren olerkiok. Beste zor askoren artean, gure Sabin maiteari auxe be geneuntson, eta ordain-aldia oraintxe eldu yako: zelako atsegin ta maitasunez opaltzen dautsogun oraingo idazti au! »

        Liburu bati, irakurtean, atsegiña artzeko, nok eta noiz idatzia dan jakitea, bearrezko dala deritxat. Abertzale batek eta eusko-abertzaletasunaren sorreran bertan egiñak dituzu olerkiok. Ederki diño, beraz, Eleizalde'k: «Abertzale ba-zara, irakurle ori, idazti au txalo ta poz-oyuka darkezu, noski. Abegirik gurenena dagiskeozu. Agi-agian, begietatik negarra zintzilik eta biotza samurtasunez beteta dozuzala, españetara urbildu ta mun-egingo dautsozu. Irakasle aundiaren gogo zintsoaren emoitzik ederrenari bezela. Bai, noski! »

        Alan be, abertzaleentzat bakarrik egiñak ete dira olerkiok? Ez; eder-zale ba'zara be, ba-dozu emen ederrik. Eleizalde'k barriro be: «Abertzalea izan ezarren, olerki-zalea ba-zara, daskeintzugun idazti au abetalduko dozu; olerkiok berez ederrak, goitiarrak eta ziñez irakurgarriak diralako. Euzkelerrian, oraindiño, aunelako gutxi sortu da. Arrese ta Beitia'k olerki geyako egin ebazan, ez baña obeak; gozoagoak, samurragoak agian; ez baña kementsuagoak, ezta gizonezkoagoak: Lenago il irakurzu, arren:

                Ze ikusten dabe neure begijok?...

                Au danau dakust galduta:

                Beresi, baso, mura ta mendi,

                Uri, baserri ta dana!...

        Askuntz au kemenez eta suz beterikoa dala autortuko dozu; baña kemena ta sua azkeneraño geitzen ta geyagotzen doazala be laster dakuskezu».

        Iru sailletan banandu euskuzan Eleizalde'k, bilduma egiterakoan, Arana-Goiri'ren olerkiak. Onan: I. Bost ereserki: 1) «Oñatz-Loyola eta Likona'tar Iñaki, Bizkaya'ren Zaindari deunari Bizkaitarrak», 1895'an egiña; 2) «Oñatz-Loyola eta Likona'tar Iñaki, Gipuzkoa'ren Zaindari deunari Gipuzkoarrak»; 3) «Agur, Jaunan Ama» (Ave, maris stella euskeraz); 4) «Jai andi onetan» (Sacris solemnis euskeraz), ta 5) «Euzko-Abendaren Ereserkija». II. Zortzi illots: 1) «Gaurik baltzena»; 2) «Ene Ama!»; 3) «Oraingo Bizkai-bizkarrak», 1896'an egiña; 4) «Mendiko negarra», 1896'an egiña; 5) «Abertzale baten negarra»; 6) «Otseña zara»; 7) «Lenago il!», Bilbao'ko espetxean 1895'an ondua; 8) «Ene Aberrija!». III. Amazortzi abesti: 1) «Begoña'ko Ixar zerutarrari», 1895'an egiña; 2) «Ama Goikuari»; 3) «Andera Mirena garbijari»; 4) «Josu'ren Bijotzari Abestija»; 5) «Gabona»; 6) «Goxeko Ixarra»; 7) «Ixarkundia», goiz-abestia; 8) «Ederra zara»; 9) «Ai, Mikel»; 10) «Bizkaitarrak gara! »; 11) «Ken! »; 12) «Ai. Kepandon! »; 13) «Urkiola'ko bidian»; 14) «Boga, boga»; 15) «Abertzale ezkonduba espetxean»; 16) «Ziñesmena!»; 17) «Astarloa'tar Paul-Kepa'ri», ta 18) «Didar bat aditu da».

        Eder yakozan Eleizalde'ri Arana'ren olerkiak. Onela diño: «Goititar dabil beti, arranoa egaz bezela, olerkari bikain aunen oldozkuna. Lurreko zirtzilkerietan ez dozu iñoiz idoroko. Bere askua (kemena) orrelakoxea izan zan, eta asku ori egikunetan igarri bear, nai ala ez». Izan be, mamiñera jo ezkero, guztiz sentikorrak ditu batzuk, illetotsetatik «Mendiko negarra» bereziki. Eta ereserkietatik «Euzko-Abendarena» ba'leiteke, izki ta doinu, munduko ederrenetarikoa izatea.

        Azalari gagokiozala, ez eban rimarik gura; alan be, ondu zituanak kantetako ziranez gero, azken bardin-amaitze edo rimaz osotu euskuzan geienak. Olerkiak neurtzeko ta, jarri euskuzan legeak darabilguz gaurko olerkariok be. Labur: Arana'ren olerkia giarra dozu, indar aundikoa, biotz-odoltsuz gaiñezka egiña: aldiz diardu latz, barru loak artuak itxartu nairik, eta aldiz, samur, sentikor oso, egarbera ebiltzan euskaldun urduriak atzemon naita.

        «Esanayak olerkiaren mamia diran bezela —diñosku barriro be J. M. Leizaola'k—, itz-otsak azal ta ezurra dira. Ta esanayetan edertasunaren biotz-ukitzea billatzen dan bezela, itz-otsetan ere ez dira zuzenenak nai izaten, ederrenak baño. Zein aukeratuko dan ez du argi-nayak agintzen edertasun-nayak baño.

        «Emendik, olerkiak neurtuak izatea; emendik, olerkien azkenenko itzak ots antz-berdin edo berdintsukoak izatea. Euskerak abetan jartzen olerkien azal ta ezurren berezitasuna; beste izkuntzak beste berezitasunak nai izaten dituzte». (Ibidem, 72 orr.).

IV

Oler-sena

        Esanak esan, or dago Arana'k egiña ainbat arlotan. Eragille benetakoa, egiaz. Euskal ezpiritu barri bat sortu eban euskalduntasunari berebiziko kemena ezartzeko. Adimen zolikoa zan, eta politikan ez-ezik, euskal eremuan lan itzala osotu euskun, esan dogunez. Aren ertxiak, artezak ziran; baita gaur-egunerako be. Izango ditu bere akatsak, baiña ak erriari ta euskerari emondako bestelako indarra, onerako izan da beti be. Saiatu zan arloa ez eban erren itxi.

        Ezta olerki-arloa be. Esan dogu: olerkari bikaiña genduan Arana. Biotz sentikorra ta adimen zolia bear dira erti-lanerako. Zorrotzik zorrotzena zan adimenez, eta biotz-ondoz txit bizia, erriaren alderako atan be. Abertzale bero zalako, olerkari bikain dogula, diñosku Eleizalde'k. Ots, erri-berotasunak arrotua, goizale dabilkio oldozkuna.

        Oler-sena ez da edonoren doai; artista ez da edozein, poesi zorakor bat ez dau edozeiñek idazten. Doai berezia bear da zerbait egoki moldatzeko. Ba-ditugu olerkari bakar-zaleak, baita gizarte zaleak be: biok dagiez, egiazko poeta ba'dira, lan aintzagarriak. Bakar-zale dana bere barruko mundu zoragarrian murgilduta bizi da, lan dagi; gizarteagaz naste bizi danak, ostera, gizarteko kezka ta egon-eziñak batu ta dardarazten dauskuz. Bitzuok ditugu, geien bat, iraultzaille.

        Bere egikera dau ertilariak, bere-berea nunbait, bere ertikera, bere estetika. Ertikera barriz adierezpena da, barruko zerbait iragarten dauskuna. Griña da adierazpena, au da, barne-lera, teknikak lagunduta. Ortik bada, egikera berezi batean, barrua leraz, gartsu ta gogartuz azaltzen dauskuna da olerkaria. Gaur bide askotatik dabilkiguz olerkariak; oneik illunak dira, areik argiak. Alan be, poeta ona danak argi ta errez adierazo oi ditu bere oldozkunak.

        Gaurko olerkari askok lez, Arana'k gizarte bideak zear jo eban. Lo egoan euskaldunaren arazoetan murgildu yakun barru-barturaiño, eta egoera orrek bere-bere ebazan istillu ta nekeak abestu euskazun bertso bizietan: Gaur iraultza garaian gagozan lez, orduan lo-zorro euskalduna; ta loaren mende dagoana esnatu, benetan esnatu nai izan ezkero, txibita erabilli bear da. Orixe dagi Arana'k, zartada ederrak emon, beiñola gure asabak arerioa ur egoala somatzean mendi tontorretan joten eben adarraren pareko: deia zan, burrukarako, erria etsaiez esiturik egoan eta. Bera doa aurrelari, ikurrin eroale, burruka onetan. Olerkariak, izan be, leen eta orain, beti erriaren kezka ta larrialdiak, erriaren poz eta aurrerapenak abestu bear ditu.

        Arana-Goiri'k ba-eban, bere idatziak lekuko, eder-sena. Baita oler-sena be. Gaitasun orrek eraginda, ederra, nai izadian eta nai nobere barnean, benetako poetak egin oi dauanez, somatu, sortu ta adierazoko dausku. Eguzkiak bere izpiak bialdu oi ditu mundua lotatik itxartu dedin; olerkariak bere poema ederrez, gartsuz itxarrtuko dau euskaldun loak artua. Iraultza garaia da, ta ori abestuko dau aurrenik, eta ondoren txorta bat egiñik, maitasuna, fedea, izadia...

        «Neurria bitara artzen da euskal olerkietan —diño J. M. Leizaola'k—: olerki txorta, ahapaldia, bakoitza aurreko ta urrengoarekin berdiña izanik, ta neurtitz bakoitzak txortaren lekuan dagokion neurrikoa izanik.

        «Ahapaldietan neurtitzak zenbatzen dira, ta bikoak edo irukoak edo laukoak... edo zortzikoak izendatzen ditugu.

        «Neurtitzetan izkiñak (itzak dituzten otsak) zenbatzen dira. Adibidez, ona Oxobi'ren biko bat: (Alegiak, «Bi garraitona» olerkiaren amayeran).

                «Ba-no-a = Us-ta-ri-tze-rat,

                Txo-po-lo-ren = la-gun-tze-rat».

        Bi neurtitzak zortzina izkin edo itz-ots dute, ta biak emayeran ots berdiñak, tzerat. Ta ots-berdin onek aurrekoekin zer ikusirik ez dulako, ta olerkia or bukatzen dalako, bi neurtitz oyek ahapaldi bat egiten dute, bikote bat» (Ibidem, 72 orr.).

V

Neurkera legeak

        Itz neurtu batzuk antolatuz bakarrik ez euskun Arana'k bere poesi-zaletasuna agerterazi; areik biribiltzeko legiak eta arauak be eskeiñi euskuzan, eta ez lokak gero, zentzunez oiñarrituak baiño. Bere apaiña dau euskal poesiak beste izkuntzetakoak lez; apain au, ederkera ua lau zerok moldatzen dabe batez be: bertsoaren azentu ta igikerak (ritmuak), neurriak, edriko etenak eta azken-amaitze bardiñak, edo rimak. Olerki-lan bat bertsoz zetan idatzirik ez egon arren, orrela jokatu oi dogu geienetan; eta bertsoa aldez aldezko lerro bat dogu, ritmuaren makilpean sartua; lerro onei, asko diranean, aapaldia deritxegu.

        Azken-amaitzeari buruz ez eban Arana'k ezer idatzi, naiz-ta zerbait esateko asmotan ibilli. Onela berak: «gai orretzaz jarduteko ba-dot asmoa. abagunea dodanean, bai bertsolariak eta bai olerkariak onetan egin oi dabezan utsak, andi-andiak dirata. Oraingoz auxe diñot bakar-bakarrik: euzkeraz erabilli oi dan azken-amaitzea (rima) guztiz mugatua dala; izkia ezarten yakon mugikeak beste zerbait eskatu ezik, silaba bakardun oskidetzat besterik ez dogu; silaba guztiak doiñu indar bardiña dabe ta bertsoak, berenez, gramatikaz bestelakoa dan azken silaban ots bardiña egitea, asko dau. Ontaz, bertso azkea (zuria) amaikidetan osoa naiz oso-eza dala esan dagikegu euzkerari dagokiona; alan be, bertsogille batek be erabillita ez dot ikusi oindiño».

        Euskal bertsoa, beraz, zenbat silaba ainbat pikukoa dogu; naiz-ta gurean be iñoiz olako zerbait sartu gurata ibilli, guk ez dogu gerkarrak eta latindarrak lez oin-bitartez silabak neurtzen; bi onein izkunztak amatzat daukezan erromantzeak be, geienik beintzat, silabaen bitartez egin daroe gaur neurkera. Gure euskerak, egia esan, orreik baño zarrago izanik, euki eban nunbait bere neurkera berezia, ta saia bearko giñake berau billatzen. Or ditugu, ortarako, zeinbat gura atsotitz —beiñolako bertsolarien lana—, kopla zar eta gaiñerakoak, olako zerbaiten bidez izan ezik, ezin neurtu daitkezanak.

        Silaba auzi onetan, orraitiño, ba-doguz euskeran, edozein izkuntzatan lez, silaba bi bat bezela oguzi oi ditugun kasuak. Gogoz artzekoak dira ontan-ats bikiak; oneik, bada, bokal bi izanda be, silaba bat baiño ez dabe burutzen. Euskeraz sei dira aots-bikiak (diptongoak): ai, au, ei, eu, oi ta ui: Ez dago besterik; ezta irukoitzik be. Bertsolariak iñoiz erabilli daroe oa, baiña euskal belarriak eztau ondo artzen. Onetan be, izkuntza batetik bestera aldea izan.

        Zeatz-zabal ari da Arana gai ontaz «La fonética en el metro vasco» deritxan lanean. Ontatik, bertsolariak eta olerkariak dabezan eskubideak aitatu soil-soilki. Alkartzapena ta zatipena, ots, sineresis eta dieresis ez ditu ontzat artzen abandotarrak; bai, ostera, ikolpena edo sinalefa. Eskubide ontaz baliaturik, bokal biren ezkontza dagigu, au da, itz baten azkena ta urrengoaren lenena, itz jarraiko amaia ta asiera, buztartu egiten ditugu. Adibidez: semea ta ama bi aa'kin bat dagigu. Baita biki mordoak diranean be: gau uzua, ta abar. Ona lau sail ikolpena egin dagikegunak: a-a, e-e, o-o, u-u ta i-i; bigarren: au-u, eu-u, ai-i, ei-i oi-i ta ui-i; irugarren: a-au, a-ai, e-eu, e-ei, o-oi ta u-ui; laugarren: a-u, e-u, a-i, e-i, o-i ta u-i.

        Euskal bertsoetan beti egin bear ete sinalefa? Arana'ren eritxiz, bai. Ak beiñik-bein uts bezela jotzen dat: bear danean ez egitea; bardin, bear ez dan lekuan egitea be. Ak onetan zeatz-zeatz jokatu eban, egundo be pot egiteke. Gaur-egunez askatasun geiago opa dogu, ta ez dogu nai elertian be gisa ortako arau estuegirik. Atxe sartzen danean, alan be, kontu pizkat izan bear genduke, izki onek diptonguak bereizi oi ditu-ta. Esate baterako: ahapaldi idazten ba'dogu, lau silaba ditu, ta aapaldi jarten ba'dogu, orduan iru bakarrik, aa biak ikoldurik.

        Abandotarrak aintzat artu zituan beste lau eskubideok be: 1'goa: Itz bat, bakarka artuta, autuan moztu ba'dagigu, bertsoan be bardintsu: euzki erabilli gengike eguzki ordez; 2'garren: itz bat luzatu oi ba'dogu, luzatu: garean, garan ordez; 3'garren: ango ta emengo idazkerak erabilli, ta 4'garren: aditzaren eta onen laguntzaillearen arteko laburpenak egin; adibidez: emongotzut, emongo dautzut'en ordez.

VI

Guretzat eredu

        Jainkoak noizik noiz bialtzen dauskuzan gizaseme gaillen orreitakoa zan Arana, eta iñoiz be ez dogu merezi dauan neurrian etsi, ebatzi eta goi-maillaratu al izango. Urli ta berendigaz elkar jote ta bardintzak egin arren, gaitz izango yaku aren goi-bera eltzen danik. Irakur bere lanak —38 urtekin il zala gogora ekarriz— eta zeuk esango daustazu. Ez imintzio naiz ziñu arloterik eio, egia ezmezean ipiñi guraz.

        Gaur lakoxe giroan bizi izan zan Arana Goiri. Kementsu ta gotor zan, guztiontzat eredu. A, abandotarra, illunpe naigabetsuan larri egoan euskal lurrean eguzki dizditsu agertu yakun, dana barriztu ta irauli bearrez. Politika arloan lan ikaragarria osotu eban; bardintsu istorian eta izkuntzan.

        Eta ain zuzen be, izkuntzari loturik, beioa emen aren euskal lanaren eredu legez, idatzi zati au. Esanik geratu da, euskaldun barri zala. Umetatik ez ekian euskera, bere izkuntza zalako noski, ikasi egin eban. Eunka dira gaur euskera ikasi nairik saiatzen diranak, baita beingoan ikasten ez ba'dabe, zailla dala-ta, ikasteari agur egin daroenak. Arek ez, arek ondo menderatu eban, eta luzaro bizi izan balitz, obeto menderatuko eban oraindik.

        Emen dozu, irakurle, «Au da aukerea! » izenpuruz, beste askoren artean, emon euskun lantxoa:

        «Urreratuten bai dira kontzekaliak aututeko egunak edo aukundiak. Orrillan ixango dira.

        Bai dakigu edonungo errijan igitu ta txirrindauko dala diruba, munduko jaun inpernutar ori.

        Gaiztuaren esku okerra ezta zikotza, damon diruko ostian zizku edo dirontzi daukana baño andijaguen bat ikututen badau.

        Baña zer esango dogu dirala bizkaitar eroskarrijak? Bai dakije, eurok saltzen diranian, euron asabaen odola ta Bizkai gaxo guzti au bere, saltzen ditubela? Aztu bai dabe, euron asabeak Bizkai au sartu ebela euren odola jarijonik españarra-kalteko gudaetan? Eztakuse zelan geure Bizkai ederra dagon maketo ta maketozaliak birrindu ta eratzita?

        Motz edo maketuak sartu yakuz Bizkaya'n, jarri yakoz bere sukaldian eta bere semiei etxejaundu yakuez berton. Bizkaitarren batzuk euren aizkidetu ta anaitu dira, mai batantxe alkartuta ta España'en otseinduta.

        Ara nortzuk diran Bizkayaren arerijuak: maketuak eta euron aizkidiak, edo maketozaliak. Eurena da gute Errija; eurenak, geure etxiak; eurenak, geure errañak; eurenak, geure bixitzak; eurenak, geure seme-alabak eskola edo ikastegijetan eta ezkontzetan; eurena, geure zorija; eurena, geure ixangua; eurenak, batez, geu ta geuria... Eta gu, lotan diraugu, iñoz itxartu barik!

        Siñiskorregijak dira bizkaitarrak. Esaten badeutse edonok eltzen yakuela euretara eurei on egiteko, laster ta urren siñisten deutsae.

        Baña au ezta txarrena. Gero, eurek autu ditubenak; igoten bai dira agindegijetara... an dabiltz urte batzubetan... an ikusten ditube... baña zer egiñik? Bizkaya'alde ezebez; bai asko Bizkaya'kalte. Alderdi motzaille guztijak igaro dira erri-agindegijetatik... onik ezebez egiteko, bai gaiztorik asko. Bizkaitarrak, ostantzian, au ikusi ezkero bere, itxututa dirabe... Eta geure Bizkaya motz-motzatuten da olan.

        Ezta au berez olazeikorrena.

        Noredonok urten bada bizkaitarrei esatera, aztu dabela nunguak diran, eztirala euren asabaen seme zintxuak, ikasi biar dabela nortzubetarik datozen, nortzuk diran eurok, nor euren Erri Ama dan, nortzuk onen arerijuak diran... zenbat dira, gortuta eztiranak agertzen? Zenbat itxartzen diran? Zenbatek dantzubez ta dakasez itz on orrek?

        Gitxi-gitxik.

        Olantxe doya aurrerantz, edo obeto esateko, atzerantz beti, geure Bizkai gaiztetsija: motzatuta, españartuta.

        Bizkaitartuko ete da nozedonoz!

        Aukera madarikatuba!

(Bizkaitarra aldizkarian, III urtea, 1985'ko opaillaren 31'an).