XXVI

ESKERTSU

        Ederrak dira gure euskal mendiak.

        Ederrak eta sendoak eta iraunkorrak.

        Zarrak izanarren gazteak dirudie.

        Beti dagoz bere berean, beti era batekoak Jaungoikoak dakien gizaldietan.

        Gure aitonak ostera jaioko balira, ezlitukie euren ondorengo asko ezagutuko beste iritxikoak biurturik eta beste itxurakoak dagozalako; baña mendiak bai: mendiak eztira aldakor, lengo lengoak dagoz, beti batean.

        Izakera bat legez jazkera bat daukie: berdea udabarritik udazkeneraño, lañuzkoa edo edur zuriz egiña neguko egun batzuetan. Beste soñekorik eztaue jantzi egundo.

        Bai, ederrak eta maitegarriak dira.

        Mendian dagoz aizerik osasuntsuenak, mendian usañik gozoeneko loratxoak, antxe iturbururik garbienak, bertan eztitsuen erestu daroen txoriak.

        Maite ditu eguzkiak gure mendiok, eta sortaldetik jagiten danean, eurentzat izaten da bere lenengo argi errañuaren txera epela, ta illunabarrean, beterri guztiak, ondamutsuen antzera, añutsu gelditzen diran orduan, mendi tontorrentzat izan oi da eguzkiaren azken agur biguna.

        O! Neuk be maite ditut gure euskal mendiak, ez bakarrik ederrak, iraunkorrak eta geureak izatearren, baita geiago, askozaz geiago, kurutzearen arroñak diralako.

        Begiratuizu goialdera, irakurlea. Ara or Gorbea, ara or Aloña, ara or Aitzgorri, ara or Ernio, mendirik andienak baño besterik ez esateko; danetan dakutsuz kurutzeak, besoak zabalik.

        Euskaldunak jaso ditue euren siñistearen agergarritzat.

        Baña estakutsuz kurutzeak bakarrik. Ama Mariaren orube ta jauregitxoak ikusiko dozuz, gañera, Guadalupen, Arantzazun, Arraten, Iziarren, Antiguan, Begoñan, alderdi guztietan. Ia erri danak jaso deutsie eurena Ama Mariari.

        Arranondok ibaiaren alderdi batetik dauka bere Kurutzemendi, beartsuen bizitzea legez aldats andikoa, gatxa ta latza, ta mendi barrenetik asi ta gallurreraño, gaztaña, pago ta aritz tartean, agiri dira kurutze astunak, gizonak zerura bidean eruan bear dituanen irudikoak. Gain gañean dago kurutzean josiriko Jesus Jaungoikoaren baselizea, zuri zuri.

        Ibaiaren beste aldetik ikusten da, Kurutzemendi baño askotxu berago, Antiguako Amaren orubea, malkoen legorlekua, naigabien gozategia, Arranondoko oneraspen andi, sakon, egiazkoaren barri dakian jauregi maite maitea.

        Bada, euskalerriko uri guztiak oneraspen andikoak izanarren, Arranondo da, ez iñor aserratu, oneraspenik geienekoa. Nun nai ta edonoiz erakutsi dau.

        Orain dala bostenbat urte gure Begoñako Amari urre ta arriargitsuzko aroa buruan ipinteko jairik ospatsuenak egin jakozanean, an joan ziran, itxasoz da legorrez, ankazurra jaso alizan eben arranondotar arrantzaleak, eta liburuetan dabiltz eurak orduan Ama Mariari egindako maitetasunaren agermen beroak.

        Igaro dan urtean, Erromako Aita Doneak alan gura ebalako, Maria Garbiaren elizetara Euskalerriak egin dituan joan-etorrietan, an izan dira beti gure arrantzaleok aurrenengo: Iziarren, Arraten, Arantzazun, Begoñan, edonun.

        Eliz jai aldiak dagozan toki guztietan agertuko dira beti arranondotarrak beste errietakoak baño errezago, ugariago, pozago ta gogotsuago.

        Baña batez be 1904-ko Agorraren 22-an urten ebien eurenetik.

        Erabagita egoan, inguru guztietako eliztikoak, euren abadeakaz batera, egun orretan Antiguara joatea ta Antiguako Ama Garbia berbera baselizatik uriko enparantzara erakartea. Orregaitik, aurretiaz ebiltzan erritar guztiak, gazte ta zar, emakume ta gizon, morroi ta zaldun, abade ta arrantzale, dendari ta jostun, ioranik sutsuenagaz erria ta elizak iñoiz baizen obeto apaindu nairik.

        Lortu ebien egundokorik ondoen uri dana edertutea. Bere maitea ikusteko jazten dan maitea legez, ezteguetarako txukundurik dagoan gazte baten antzera, erregiñari ondo-etorria emoteko apaintzen dan uri baten irudira, ikusgarriro ornidurik egoan Arranondo Agorraren 22-an. Bazter danak ispillua baño garbiagoak eukazan, iri edo kale ariak usain gozozko bedarrez estalduta, zatar itxurako orma zarrak oestalki ederrakaz gordeta; etxe-leio guztiak oial zuri ta urdiñez, loraz da landaraz jantzirik; ibaiko potiñak eta eliz gañen jirak mueta guztietako bandera-kaz apaindurik. Erri-sarreran, eliz ondoan, Antiguako kalean da pelota lekuko ertz baten mako guztiz politak egozan, batzuk, zugatz adar da ostro berdeakaz oso itxuran egiñak. besteak, sardin sare, itxas aga ta txalopa masteakaz egoki tajutuak.

        Pelota lekuaren erdi erdian ipiñi eben meza nagusirako elizmaia, ta aren gañean, argiz beteta, estalpe zuri aberats bat goitik ebala, Maria Donearen urrezturiko jarlekua. Etzan eliz-barruan auzoerrietatik etozan gizadientzat aña toki, elizea bi aldiz andiagoa izan balitz be.

        Erbestekoak, egundo Arranondon izan etziranak, zurturik egozan ikusten ebien edertasunagaz.

        —Au ezta guri esan deuskuen erria —zirautsen—. Arrainsundadun uri koskor bat zala ta... Amarrua egin deuskue guri... Erri au, beste edozein añakoa edo obea da.

        —Gaur bai beintzat —niñoan nik—. Garbitasunean da jazkera onean dago edertasunik erdia, ta auxe dagoan baño itxurazkoagoa beste bat aurkitutea ezta errez.

        Aspaldietan enintzan Arranondon izan ni, ta bertako neure ezagunen barriak jakiteko asmoa neroian: baña alperrik. Ni eldu nintzanean, Andre Maria ta Andre Maria baño beste auturik ezebillen erri atan.

        Betozan ordurako, kaleak betean, Berrituko gizon morroskoak eta emakume galantak, bularren gañean Antiguako Amaren irudiak zituela; agertu ziran gero Markiña, Jemein, Goibar, Etxebarria ta Zigarrotzakoak; igon eben danak, aldizka aldizka, Antiguaraño, soñu gozoak joaz, Ama Mariari ikuste bat emotera; ta guztiak agur biguna egin eutsenean, eldu zan Mariaren irudia errira jasteko ordua.

        Une atatik gertaurikoa ezin leike nire luma kaskarrak zeaztu. Kanpaiak, txupiñak, eresiak, soñu joteak, txaloak, goramenak, bizibediak; atsegingarrizko durundi, zunburrun, ots, alaio, deadar guztiak, danak asi ziran batera, biotza taupadaka ipinten eutsien nasterik eztitsuenean.

        Arranondotarrai zoratu bear jakoen. Ainbeste urtean ezeuen ikusi Andre Maria maitea baselizatik kanpora, ta egun gomutagarri atan kalean bera etorkoen, soñekorik onenagaz jantzita, eliz-gizon gaztien sorbaldetan, ain ederra, ain biguna, ain maitegarria. Ezin zituan narruak artu ango gizadiak, ezin gorde ebien euren barruko zarradea, estanda egin bear euen, pozak urteten eutsien begietatik, maitetasuna jariokoen aotik. Soloetan, zugatzetan, atietan, leioetan, kale-ari guztian gizaldra ugariak agiri ziran besoak jasoaz, oiuka, eskarika, oparika, bizibedika; Ama laztan, Ama errukitsu, Ama kutuna deiezka; gurariak autortzen, eskerrak emoten, umeak eskintzen, aora etorkoezan itz on guztiak esaten, aspertu eziñik. Eztau iñongo erregiñak alango sarrerarik iñon egin.

        Andre Mariaren aurretik joiazan, banderatxoakaz, orretarako aukeratu zituen mutil koskor batzuk, eta onetariko bat, azal zuriduna, arpegi betekoa, guri guria, baba lorea baño ederragoa, Anjelek eroian eskutik.

        Pozik ikusi neban gure antxiñako ezagun au, ta beragana joan jatazan begi biak. Gizon bikaña egoan, osasun itxura andikoa, arrantzaleai dagokioen lez burutik beatzetara ondo soñekotua.

        Ezin nintzan egon norbaiti itaunketa batzuk egin barik. Ain zuzen Artobero idoro neban alboan da berari itandu neutsan:

        —Entzuizu, Anjelek eskutik daroian mutiltxoa bere semea dau?

        —Bai, jauna.

        —Zeñegaz senartu zan Anjel ?

        —Eztaki? Mañasigaz.

        —Ondo bizi dira?

        —Ezin obeto. Txalopa jaube andiak dituzu, aurtengo atuntsuan be nai aña irabazi daroe ta senar emazteak barriz egunero ta maiteago dabie alkar.

        —Zeu be bere txalopan ibilliko zara?

        —Ez, jauna, ni eznabil aren txalopan, edo bai...

        —Zelan da ori?

        —Ara, jauna, ni txalopako patroia naz, da nik darabiltan potiña Anjelena da. Berak beste bat darabil.

        —A!... Lagun ona dozu beraz Anjel?

        —Ona? Eztago beste olango gizonik Bizkai guztian, lagunentzat eta lagun eztiranentzat. Arren goramenak esateko asti andia bearko neuke.

        —Ta Mañasi? Ona izango da Mañasi be.

        —Gure maestresea? Zerutik jatsitako aingerua, eztia baño eztiagoa, biotz andikoa, ongillea, etxekoia ta elizkoia. Bere senarra, bere umeak, bere elizea: arek eztauka beste gauzarik, beartsuren bati laguntzea ezpada. Erri guztiak gura deutsa. Ia ba, Tramanak be... ezagutzen dau berorrek Tramana?

        —Bai.

        —Ba Tramanak be Mañasi lango emakumerik eztala jaio diño ta... Ara non dagoan bera, Mañasi, eliz ondoko makoaren azpian... Gaur eztau orrek lo andirik egin. Gau guztian ibilli da geure Josepa ta beste lagun batzukaz, kaleak, makoak eta elizmaiak jazten. Etxean daukazan oñazpiko, oestalki, lorontzi ta gañerontzeko gauza onak kanpoan ditu gaur.

        Artoberok ziñoan alderantz begiratuaz batera ikusi ta ezagutu neban Mañasi, beste andrakume batzuen artean. Urteak joan jakozanik ezin zeitekean esan, lengo lengoa egoan, ule zuri bat eta zimur bat bagekoa, gazte egunetan lez txit jasoa, ta ioraneko arazoetan zerbait arpegiz gorritua. Ondo jaokon itxuraz egiñiko soñeko baltza, ondo matralletako gorriunea, ondo betiko begirada biguna, ondo ezpanetako barre-antz gozoa. Berez bear, da berezkoa eban dana Mañasik. Iñok ezeukean esango arrantzale baten andrea zanik alango emakumea, bada berak uste barik, erregin apal baten itxurea eukan. Baña ez, eztiñot ondo: aren arpegi zuri leunak, burutik berako oial me zengleagaz inguraturik, gure elizetako irudi on bat zirudian.

        Toki atan, kalean baño zabalune geiago egoan da, gizadi mordoska lodia ikusten zan utsune guztiak beteaz. Buruak eta buruak eta arpegi baltzeranak baño etzan besterik agiri, bada arrantzaleak ziran geienak, ikazkiña baño askozaz obeto ta beroago siñistetsu diran arrantzaleak.

        Mako gañean egozan, Andre Mariari lora ta usoak botateko gertauta, zuriz jantziriko neskatillatxu batzuk, eta Mañasi zan euren zuzendari edo erakustzalle. Bere alabea eban bat, ondo polita, urduria, pitin batean geldi ezin egon zana, ta oni ta beste guztiai aginduak emoten ebillen gure andrea.

        —Geldi, gaixuok, neuk esanarte —zirautsen—. Neuk esango deutsuet noiz jaurti, ta orduan, makurtu danok batera zeuen buruak, jar-egin usoai eta bota ta bota lorak amaitu arte; danok batera gero, len erakutsi deutsuetan legez.

        Eldu zan Irudi bedeinkatua makoaren ondoraño, ez neskatillatxoak gura eben ain laster, da agintariaren esanera, urten ebien usoak umien eskuetatik, jausi zan Ama Garbiaren aurrean lorazko euririk ikusgarriena, ta itxasoetan deadarka oituriko eztarriak jaurti eben urra! gora! viva! edo bizi bedi! bat itxasoaren orrua baño sendoagoa, luzeagoa, iraunkorragoa, ia azken bagea, baña gozoa, ai zein gozoa!

        Amaika emakume ta gizonezkok negar samurra egin eben egun atan, pozaren pozez! Etzan miraria Anjelek, bere alabeak ereiten zituan lorak buran ikutu eutsenean, gorputzeko ikaratxo baten ondoren, malko lodi batzuk igortzitea, burua goratu barik; eta gitxiago, Mañasik senarrari zer igaroten jakon igarrita, ezin bereak gorde izatea.

        Ama maitearen Irudia pelota lekuko elizmai gañean ipiñi arte iraun euen gizadien gorameko deadarrak. Antxe, enparantza zabal atan auspezturik, Meza nagusi gogoangarria esaten zan bitartean, emon eutsezan eskerrak Antiguako Amari arranandotar guztiak, erbestekoakaz batera; antxe, neure irudimena lotu eziñik, egon nintzan zeruagaz amesetan; antxe egon nintzan A. Pralle entzutetsuaren itzaldia ulertu eziñik, burura jatorkatazan aspaldiko ezagunak nun eteziran begira; antxe ikusi nituan, len esandakoakaz gañera, Josepa azkarra, Mañasiren ondoan; Anjelen ama, zuriz jantzitako lobatxo bat alboan ebala; Ontzi Agintari zarra, oraindiño naikoa gordiña; Tramana ta Brix, bata upela baño lodiago, mallastua baño meiago bestea, oso atsoturik biak; Antoni, neskazar itxura andikoa, zedenak jandako arpegiagaz gaixoa, bada naparrei edo sakutea izan eieban. Besterik ezneban nire begiakaz billatu...

        Nun etebillen Indianoa? Gero jakin neban Ontzi Agintari zarraren aotik.

        —Ameriketara joan da barriro —esan eustan—. Zapokeri andia egin eban dongetzarrak eta... Arako, orain bi urte, Begoñara joan giñanean, bere burua bilbotar edo Bilbon bizi diran gazte nagi, txakil batzukaz bat egin da, ango gizon malmutz, edari ta labankeri zaleakaz nastean, geuri arrika ta txistuka ibilli zan ozpindurik. Gerora ezta emen agertu. Narrua kenduko geuntsan da...

        —BañaAmeriketara? Baeukan Bilbon bizi izatea baizen?

        —Zegaz bizi?

        —Ezeukan ba beretzat aña?

        —Ez, jauna. Bilbon oraintsu erabilli dauen paper-joku, irabazbide edo galdubide orretan iruzur eragin eutsan norbaitek eta oso kuskillau ebien...

        Arratsalde atan, Arranondoko jaialdi guztia amaitu baño len neure etxera etorri bearrean nengoalako, lagun batzuei agur esaten nebillela, idoro nituan beste ezagun bi, elizpeko ezarlekuetan jarrita, alkarregaz autuan: Txanogorri ta Sardinzar.

        —Lagun zarra —ziñoan onek— egun zoragarria gaurkoa.

        —Bai, adiskidea; onezkero egun askotarako ezgaukaz Jaungoikoak, baña gaurkoa beñepein ikusi dogu.

        —Ta zer gauza oberik ikusi geinke lurrean? Nun izango da guk ikusi doguna baño jaialdi obea? Zeñek euki leike gaur guk geure Andre Maria ta geure lobatxoakaz euki doguna baño poz andiagorik?

        —Alan da, baña laño bageko egunik eztago, ta utsune andi bat euki dot nik; neure andrea bizi izan balitz, gugaz batera arek izango eban poza gogoratutea. Egun guztian ezin izan dot bere gomutea burutik kendu... Datorren astean izango dira urte bi il jatala, Kitolis baño lentxoago...

        Ia ba, betiko ezkiñan jaio ta...

        —Ez, ezkara betikoak —jarraitu eban Txanogorrik, astiro astiro bere pipa zarra beteta gero, toxa besteari emonaz— ezkara betikoak eta gazteagoak be ilten dira.

        —Bai; ta beste aldetik, gure lurbirako zeregiñak amaitu jakuzala esan geinke. Umeak ondo daukaguz, orixe nai genduan da; lobatxoak ostera asko azi dira, asko gero... Neskatillea neure sorbaldaraño bada, ta politagoa bera! Ez neure lobea dalako, baña Españako erregiñak eztauka alango umerik.

        —Eta mutilla?

        —Mutilla? Argiagorik eta ikastunagorik eztago errian. Katona be badaki ta!... Ara zer esaten deutsutan (belarrira, iñon entzun eztaigun): gizon andiren bat izango ete dan susmoa daukat.

        —Guk eztogu ikusiko: guk besteak joan diran bidetik joan bear dogu laster.

        —Jaungoikoak gura dabenean izan dedilla ba.

        —Bai, —amaitu eban, Txanogorrik, gorutz begira, ta lagunagaz batera aoa betean keia boteaz— Jaungoikoak gura dabenean.

        Aguratxoen pipetako keiari, eztakit zegaitik, arrantzale zarrok, zerura eskiñitako eliz-lurrun edo intzentsua neritxon nik, eta euren azkenengo esana, arako Simeon Igarlearen Nunc dimittis iruditu jatan. Nunc dimittis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum in pace.

AZKENA