X

ATERPEN

        Etorri zan barriro negu baltza, ta beragaz batera agertu ziran iparraldeko aize otz da meiak gizadi zar aulduai azurretarañoko ikarea sartuaz; Kurutzemendik laño txapela jantzi eban; Arno ta Oiz sendoai buruak zuritu jakoezan edurrez; Kantauriako ur ugariak berde illunez jantzirik egozan; baga indartsuak arkaitz gogorrakaz burruka bizian ebiltzan egunero; kaio zuriak, eundaka, jira ta bira nekusan goizetik gabera Arranondoko ibai gañean; da potorrak, millaka ta millaka, sare lodi andi baten irudira, itxas-ate edo barra ondoan, uretan jarrita ikusten ziran noizean bein.

        Besigutarako eretirik onenean egozan arranondotarrak.

        Anjelek ezeban oindiño erabagi senartu bear eban edo ez, da ezer erabagiko eban itxurarik be ezegoan. Itxasorako arloetan zereginduta ebillen beti, itxasoan bizi zan goizeko orduetatik ia gabekoetaraño, itxasotik kanpora Anjelek ezegaz zer ikusirik ezeukala esan zeikean.

        Bein baten, masteak oña zapaldu eutsalata, miñez etorri zan itxasotik etxera ta etxean gelditu bearra izan eban sendatu arte, luzarotxo, itxasora barik. Baña etzan alperrerian egon, ori ez. Arranondon, itxasorako eztanari, legorrean emoten jako lana, danentzako egon oi da ta. Legorrean irabazten dabe aloger laurena edo aloger erdia (soldata laurena ta soldata erdia esan oi daroe) itxasorako indar gitxi daukien mutil koskorrak, gizon zar lanean lenago amaituak eta erdi gaixorik dabiltzanak; batzuk lanbasakaz txalopak urez garbituten, beste batzuk arrantzalien upeltxoak iturriko urez beteten, edo tretzetarako basoan urkulak billatuten, edo amoak arrain andien janariz beteten, edo olango zeregin danetan bear bada.

        Anjelek, oñeko miñak iraun eutsan arte guztian, beste indar-galduko gizon da indar-gurako umeakaz batera, euren etxe azpiko upalategian egiten eban lana.

        Langille danak lurrean zabal zabal jarri ta, lau aldietatik bardiñak diran otzaratxo zapalak ankartean arturik, antxoba, sardin edo lantzoi zatia amoan ipiñi ta erreskada zuzenean otzaretan tolostu, edo aurreragoko egunean itxasotik ekarririko mokoloiak askatu, arildu ta urkuletan sartzen ebezan, euskal eresi batzuk esaten zituen bitartean.

        Iñoiz bein, gazteak eresian aspertuta gero, gizon zarrak, antxiñetako ipuiñen bat edo euren gaztegunetako gertaerak esan eroiezan. Begozan batzuk, azkar ta sendo izan ziranean, kala-potiñak baño azitxoagoetan, Españia guztiko urertza ikusi ebenak, eta baita ontzi andien barruan urriñetako itxasoetan zear, Ameriketako ugartietaraño eldu ziranak be; ta olangoai arrotasunaren aizeak ikututxuren bat egiten eutsenean, entzutekoa izaten zan euren arteko eztabaidea.

        Ez miraritu, irakurlea, Arranondoko arrantzaleak, noizean bein, arrotasunaren ikuturen bat izaten ebiela jakiteagaitik.

        Arrotasuna edonun bizi da, edozein tokitan egiten dau bere abia kutuna, edozetatik artu oi dau bere burua apaindu ta andi egiteko erakaia: jatorri onekoa edo odol garbikoa dalako, jakintsuagoa dalako, adimen obekoa, aberatsagoa, ederragoa edo indartsuagoa dalako. Gauzea da zerbaitetan besteak baño norbera geiago dala ames egitea, besteai goitik bera begiratutea.

        Ta iñok eztau uste izaten zerbaitetan besteak baño geiago eztanik.

        Arrotasunak izen asko daukaz, erderazko izkuntzetan batez be; baña beti da bat jazkera ezbardin askogaz jantziarren.

        Isillik egon oida geienean, bera ezpalitz legez agertu gura izaten dau batzuetan, baña edonok ezagututen dau beingoan da edozer eratan.

        Milla bidar ikusi dot arrotasuna gizonen etxietan, gizonen begirunean, jantzian, izketan, ibilleran...

        Oial barri ederrakaz euren gorputza apaindurik daroenen biotzean legez bizi da txapel zar koipez da ezkata edo eskamaz betetakoaren azpian da soñeko baldar arabakinduakaz estaldurik.

        Erbesteko zalpurdi aberatsa Arranondoko kalean zear arradaka ta autsak jasoaz doanean, zalpurdikoak, nasako gizate arlotea ikusirik, erruki urrungarriagaz begiratuten dautsie, ta nasakoak barriz aoa betean diñoe zalpurdikoakgaitik: «Olango txankame bi ukabilkada bategaz amaitu leitekez. Eztira orreik askorako igarian, erramuetan edo arrañak artzen. Txibiari laster jaten emongo leuskioe orreik»...

        Gizon bakotxak bere arrotasuna dau, etxadi ta erri bakotxak berea. Ni esaten da aldan guztian, ni ezin danean geu, Arranondo ezin danean Bizkaia.

        Peru ta Mikol-en arteko eztabaidea (upalategian egozan aguratxo bi ziran Peru ta Mikol) zeñek ur da lur geiago ikusi eben izaten zan, biak be geien ikusi ebenak etziran baña.

        —Zu nun izan zara gero? —itanduten eutsan, diñodan egunean, lenengoak bigarrenari.

        —Ni? —ziñoan besteak—. Baionan be bai, Saanderren (Santanderren) be bai, iñoiz Kijonen (Gijonen) be bai.

        —Baiona, Saander, Kijon! A ze!... Orreik erriok edozein umek be ikusi ditu... Koruña nun dagon be eztakizu zuk.

        —Jakin ez ostera? Koruña Kijon baño arutzago dago.

        —Iñoiz egon zara bertan?

        —Ez.

        —Ni bai.

        —Baña ni arutzago be izan naz.

        —Nun gero?

        —Lisburun. (Lisboan).

        —Bai ta ni Kadizen, Tankarren (Tanjerren) da Zeruetan (Zeutan), moruak dagozan lekuan gero.

        Moruen izena entzun ordurako, mutiltxo guztiak ernaitu zituen belarriak, eta eztabaidako aria urraturik, asi ziran itaunketan:

        —Moruak Kadizen dagoz?

        —Ez, Kadizen gatza: gatzetara joaten giñan Joxantonion ontzian. Amaika joan etorri egindako ontzia geure San Pedro zarra! Maiteago genduan a. ..

        —Moruak nun dagoz ba?

        —Tankarren da Zeruetan.

        —Zeuk ikusi dozuz, Peru?

        —Bai, eun bidar be.

        —Zelangoak dira ba?

        —Geu langoxe gizonak.

        —Gu langoak? Baltzak eztira ba?

        —Baltzak edo baltzeranak. Zorki bat erabilten dabe buruan da jantzi zar, luze, zikin bat soñean.

        —Moruak baltzak dira; —esan eban onetan amalau urte inguruko mutiltxo batek— neuk ikusi neban bat bein, Saanderko llamean (Alamedan esan gura eban, erderazko izenagaz). Arpegia ta paparra ta eskuak eta dana bal-baltzak eukazan, ezpanak durdo durdo, agiñak zuri zuri ta kiskur kiskur ulea.

        —Orreik e eztira moruak —esan eban Mikolek.

        —Zer dira ba?

        —Aprikañuak (afrikatarrak) dira orreik.

        —Aprika ezta ba moruen lurra?

        Mikol itaunera oneri zer erantzun ezekiala gelditu zan. Etzan gitxiagotarako be. Itxasoan azi, itxasoan indartu ta itxasoan indargetua zan. Bekizan zenbat ordu bear ziran Arranondotik Kadizera edo Kadiztik Bilbora, bekizan ze aize ziran aizerik onenak joan-etorri edo osterea arin egiteko; Barzelonatik asi ta Donostiaraño egozan urertzeko erri guztien sarrerak zelangoak ziran ondo ekian, nun egozan tirañik gogorrenak eta ondar-mairik andienak be bai; bekian noiz da ze aizegaz ipiñi mastetan olango edo olango aize oiala; itxas gizon azkarra izan zan, itz baten esateko: baña ezeban iñoiz liburu bat eskuetan artu, ezeban irakurten ikasi ta ezituan egundo ondo jakin erresuma edo dierrien mugak. Nun zein agintari zan ezekian, nun zein enda edo arrazakoak bizi zirean bez. Mikolek eta aren gisako beste itxasgizonak illuntasun da naste andia euki eroien buruan olango gauzen gañean. Ameriketan izan ziranentzat, Amerika guztia Abana edo Berakruz edo ikusi eben erria zan: Españia ingurutik urten ezebenentzat, Españia ta Portugal, Franzia ta Inglaterra, or arunzko aldean egozan erri batzuk. Orreik gauzok ontzigidari edo ontziburuak ikasi bear zituanak zirean.

        Alan da guztiz be ezeban gura Mikolek bere jakiñeza mutikoen aurrean agertu, ta ezentzun edo entzungor eginda beste gauza batera birau eban autua.

        —Amaika arrisku erabilli doguz itxasoan! —jarraitu eban—. Irurogeta amazazpi urte izango ditut datorren Abenduaren seian, da ortxe, uretan igaro ditut guztiak. Arnasei urte neukazanean sartu nituen San Pedron. Ordurako iru edo lau lagunegaz neurtu neban neure besoen indarra, ukabilka, ta txopapeko txakurra baño txakurragoa nintzan. San Pedron egin nituan, Kadizera osteran, zazpi urte; gero Santa Kurutzen beste iru, ta ezkondu ezkerotik ementxe ibilli naz beti.

        —Beraz gaiztoa ziñan zu gaztetan? —itandu eutsan Anjelek.

        —Gaiztoa, gaiztoa esateko bez; arro samarra ta lotsagabetxoa, neure buruari geiegi neritxona, betondoren bat baltzitu ta euren tokitik agiñen batzuk ataratea baño beste kalterik ezteutsat iñori erakarri.

        —Ta eztozu bein be tirabirarik egin?

        —Ontzi andietan ez, estualdi asko eruan arren: txalopetan bi bidar; baña Jaungoikoari ta Antiguako Amari eskerrak, beti urten dot onean. Eztot nik egundo itxasora urten, Antiguako Amaren baselizatxoa ikusten dan tokian, txapela kenduta, Agur edo Salbea esan barik. Egia da, danok egiten genduan gauzea zan, lenago, geure gurasoak alantxe erakutsi euskuelako, eta, gañera, guztiok ekandu zarren gordezaleak giñalako. Gaur u... gaur eztakit. Iñoiz somau ditut nik gazte batzuk atzekoak Salbe deituarren, txapela erantzi barik eta berbetan. Da gero, larri dabiltzanean, Andre Mariaren laguntasuna gura.

        —Antiguako Amari laguntasun asko zor eideutsie ba Arranondotarrak.

        —Asko, guztiz asko; milla bidar atara ditu berak estutasun andietatik arrantzaleak, oneik zelan ezekiela. Nik badakit gertaera polit bat, neure aitaitari entzuna. Egia bada, guzurra bada, eztakit; baña nik egitzat daukat.

        —Esaiguzu ba, Mikol; tira, esaiguzu, —deadar egin eutsen mutikoak.

        —Or doa ba. «Bein, beste askotan legez, arranondotarrak urten eieben itxasora guztizko egualdi garbi onagaz; baña arratsalderako zeru guztia goibeldu eieban, da aizea, truxua ta euri zaparradea asi eiziran Jaungoikoak lagun. Txalopak ezeiziran agiri, ta olango eretietan oi dan antzera, erriko gizon da emakume danak, oso artega ta arduratsu baeioazan, batzuk eliza nagusira, beste batzuk talai-etxera ta Antiguako baselizara norbait edo beste. Ta emen asten da gauzearen arrigarritasuna. Antiguako Ama garbi ta ona ezeiegoan bere tokian! Zurturik urten eieben ara joan ziran emakumeak elizañari itaunketan, da elizañak, konkorturik eta bildurrez, esan eieutsen, goizean, argi-ontzia ipiñi ebanean, an egoala beti baizen eder da gozoa, ta ezekiala geiagoko barririk; itandu eieutsen abade-artzañari, ta arek be ezekiala berak ezer. Zabaldu eizan aida baten erri guztian albistea ta an joan eiziran erritar danak, zar da gazte, Antiguako inguru ta bazterrak aztertutera».

        «Alperrik: Antiguako Ama ezegoan Arranondon: edo norbaitek ostu eban edo berak iges. Baña zeñek ostu, lenago be ostutera joan jakozan lapurrak zirkiñik ezin eginda gelditu baziran elizmai ondoan? Gañera zetarako eben lapurrak Andre Mariaren irudia, asteguneko soñekoakaz baegoan orduan? Da zegaitik iges berak, arranondotarrak ainbeste maite baeben? Gauza illuna zan, guztiz illuna, ta iñok ezin eikien esan zelan gertaurikoa»...

        «Antiguara igoniko gizadiak menditik bera jatsi ziranerako, baeietozen txalopak, parra parra, patxada onean, ekaitzik eztagon egunetan etorten diran gisara. Batek bakarrik egin eieban tira-bira, urriñean; baña bertako gizonak Ama Mariaren irudiari munga ta arrenetan asi ta laster, uretan egozalakoan, zelan ezekiela, Arranondoko ondartzan arkitu eieben euren burua, iñongo min barik. Norbaitek aidean ekarri zitualakoa edo esateieben».

        —Milla añaniñua! Baña zelan?...

        —«Egon apur baten, eztot amaitu ta. Euren izugarrizko gertaerea esaten ziarduela, Antiguako elizaña emen eidator arin aringa, arnasestuka ta deadarrez: agertu da, agertu da Andre Maria!»

        —«Nondik? Zelan?»

        —«Eztakit, baña bere tokian dago».

        —«Igoten ei dabe barriro, ioranean, Antiguara, erritar guztiak, eta benetan, an eiegoan Ama maitea. Baña, auxe da izatekoa! Soñeko guztia bustirik eta barrenak ondarrez beteta eieukazan!»

        —Milla ta milla aingeruak! Orixe bai dala gauza miragarria!... Orduan Antiguako Ama arranondotarrak olatuen artetik ataraten ibilliko zan.

        —Alan da ustea. Beste ereti gaizto askotan be ibilli ei da urertzean, da sarri billatu eideutsez soñeko barrenak bustirik eta ondartuta.

        Mikolen esana nai añan arakatu ta aotan erabilli ebenean, bere tirabirak zelangoak izan ziran esan eiala eskatu eutsen entzuleak.

        —Nireak eztauke zer esan andirik: entzungarriagoak dira Kitolisenak eta orrek esan daiazala bereak —agertu eban Mikolek.

        —Tira ba, orain Kitolisen txandea da ta Kitolisek itz egin daigula.