XXIV

ONDAMENA

        Bigaramon goizeko seirak aldean, aspaldietan euki eban baño lo gozoago bat eginda Mañasi oetik jagi zanean, Bilboko albistari saltzalleak bebiltzan batera ta bestera ariñiketan, kale ertz guztietatik eztarri erreakaz indarrez deiezka... ¡ciero bilbainooo, con la catástrofe del Cantábrico!

        E? Zer gertau etezan itxasaldean? Zer? Sarritan oidana.

        Bilboko uri barruan gizadien autuak eten, Arenaleko abeak zabundu, gizonen txapelak buruetatik eruan, esku aterpeak azpikoaz gañera ipiñi, zabalik egozan ateai danbadak emon, leiar edo kristalak zatitu ta kezulo edo tximiniren batzuk kalera jaurti ebazan ekatxak, itxasoaren erdian erakutsi zituan askozaz obeto bere alizate ta gogortasun guztiak eta bertan galdu ainbeste gizon eder, mendean arturiko itxas-langillerik geienak.

        Errukarriak Kantauriko arrantzale maitegarri zintzoak! Osasun andi ta egualdi girorik onenagaz urten ebien, goizean goiz, euren etxietatik; itxas barruan ikusi eben eguzki garbiaren jaiotza pozgarria; itxaropenez beterik jaso zituen txalopetako oial zuriak, bakearen eskaleak balira legez da aizeak euren bidean lagundu eioen; janbearrak eta irabazinaiak emoten daben gogoagaz erabilli euezan erramuak zoli ta biziro; ta ezeren peku ta bildur barik, alaitsu ta pozkor, eldu ziran arrain-tokira, etxadietako janaria an egoalakoan.

        Ai! Ezeben janaririk aurkitu: galdumendi, azken orduko ta ikaragarrizko eriotzea idoro euen gizagaixoak.

        Jagi zan, nondik eta zelan eztakit, an nonbaiten ezkuturik bere orduaren zain egoan erruki bageko itxaski amorratua; zabaldu zituan izpi baten, beren ego azkar, luze ta sendoak; iges egiteko astirik emon bage, artu ebazan txalopak inguru guztietatik, sare andi batek arrañak artu oi dituan eran; erabilli ebazan lenengo tatarrez, urruingarri, dardaraka, bultzadarik gaizto gogorrenagaz; ausi, ataldu ta birrindu eutsiezan gero arraun, maste ta aize-oialak, paperez da zotzez egiñikoak bailirean; intxaur oskol uts batzuk baizen errez, itzulastu zituan laster gizon irmez beteriko arrainpotiñak; eta sartu zituan, azkenean, alzituan guztiak ainbeste illoi daukazan itxasoaren kolko barruan.

        Arrantzale batzuk, oraindiño, igari egin eben zerbait itxas irakin esnetuaren gañean; berezko bizigureak emoten eutsen azkortasunagaz jasartu ziran gogotik truxu ta bisuts, aize ta baga indartsuen kontra; ibilli ziran eten arteraño ur azalean gora ta bera, itxasoak atxetara jaurti oi dituan abe zakarren irudira; eskatu eben arren! Jaungoikoaren izenean! lagundu eioela norbaitzuk estualdi ta il-zori arrigarrizko atan, baña alperrik! Arrantzalien alarau mingarria ekatxaren il-soñu garratzean galdu zan betiko!

        Ezin eutsien iñok laguntasunik emon. Lenengo unetik ondatu bageko potin bakanak, tximista gorria baizen arin joiazan ekatxaren aurrean ekatxak gura eban tokira, nai ta naizko dsaustada, gora bera ta joate bildurgarrikoan, eriotzearen txistu, arnasestu ta deadarra aldamenean eroiezala; ta ezin eben ezer egin ur gañean igari ta oiuaz egozanen alde.

        Potiñetakoak eurak eioazan laguntasun bearrean; eurak arrenez Aita Jaungoiko ta Antiguako Amari; eurak karel baten gañean, oker, larri ta noiz ondatuko, aleben giñoan igesik, arerioa urrean daroien gudari garaituak joaten diran antzera... Geienez be sokaren bat jaurti eikien da jaurtiten eutsien ai zelango gurari ta biotz onagaz! euren bidean billatzen zituen lagunai, baña txalopearen abiadea kendu? Nai eukien tokira eruan? Gura eben lekuan gelditu? Ekatxari arpegia emon? Zeñek? Zelan? Nondik? Nongo indarrakaz? Ezin zeitekean gauzea zan.

        O! Ta azkenengo txalopea, lur azpian sartzen dan suburdi keitsuaren gisara, ur-laño tartean ostendu jakoenean zer zan amaigabeko urzelai atan gelditu ziranen atsekabea! Zelangoa euren bakartade ta argaltasuna itxas-eremu edetsuaren erdian!... Odei baltz lodiak eukezen goialdetik, eta odeiai ezin eutsi; zingo andiko ur gazi aserrea beian, da ur orren azalean ezin geiago iraun!... Ito egin bear nai ta nai ez! Orduantxe amaitu zan arrantzalien pentzuda ona, orduantxe artu euen azkenengo etsipen negargarria... Bakotxak beren etxekoai biotzeko agurra ta Zeruko Aitari arimako eskari bana egin eutsien, iges egin eban adoreak euren besoetatik, etorri jakoen begietara beti betiko loa... ta ondatu ziran, bata bestearen ondoren, ur-azpiko illoi sakonean.

        Etziran lenengoak eta etziran azkenengoak izango. An egozan, nonbaiten, lenago antziñatxu joandako lagunok, azur utsetan, ondar barruan estaldurik: an egozan sartu barriok, ondar gañean etzinda, ta batzuk burua beian ipiñi orduko bajoiazan bestiak goitik bera, isil isillik, como corpo motto cade, ildakoak beti daroen ixiltasunagaz.

        Iñoiz ez añakoa zan egun atako ondamendi ta galdumena. Ondarrabiatik asi ta Santurzerañoko euskal itxaserri guztiak eukien zeri negar egin andia, baña batez be Bermeotarrak, Elantxobe, Lekuito, Arranondo ta Muturzulokoak. O! Nok esan leike itxaserrietakoen samintasuna euren ezbear gaiztoa jakitean? Onek bere aita ona galdu eban, arek bere anai langillea, urliak bere senar maitea. Guraso asko gelditu ziran seme barik, emakume asko alargun, gazte asko umezurtz, zer janik ezta...

        Beingo baten zabaldu zan Bilboko uri danean barri txar ori. Erri guztiak beste zer esanik ezeukan. Eskutik eskura ebiltzan paper albistariak lagunterien albiste-gosea asetu eziñik. Irakurle guztiak egozan arriturik eta albiste bakotxaren ondorean zeresan barri bat otuten jakoen.

        Danak zirautsen sarritxuegi ondatzen zirala Euskalerriko itxasgizonak, ausarditsuegiak ziralako ta urriñegi joaten ziralako; neurriren batzuk artu bearrean egozala agintariak; onenbeste zabalera ta arenbeste luzerako potiñak eragin bear jakoezala, ta estakit nik zenbat beste olango ipuin.

        Baña orreik gauzok geroago erabagitekoak zirean. Aurrenengo beintzat diru mordoskada bat batu bearko zan zelanbait, gosearen ate ondoan jarrita gelditu ziran gizagaixoentzat. Edonungo beartsuei laguntzen ekien bilbotarrak ainbat geiago lagundu bear eutsiela euskaldunai, ziñoen zaldun batzuk, eta berbetatik eruan bear ebala bakotxak bere oparia paper albistarietara; beste batzuk, eurak ondo jolastu barik eta txanpon bakotxari koipea kendu barik ezer emoten ezekienak, danen artean batzarra egin bear zala esaten euen, dirua zelan batu ta zer jaialdi egin ondo erabagiteko. Bereala otu jakon norbaiti etzala jairik txarrena izango zaldunak eurak kalerik kale eskean urtetea, zaldiz, burdiz da oñez, asabien egunetako jantziakaz, gertaldi zarrak gomutauaz, ipuin liburuetako gizonen irudira. Eintzakotzat emoten ebien geienak kalietako ibillerea: urlia izango zan Lekobide ta sendia Lartaun, bata Don Pedro Erregea ta bestea Don Juan bere anaia, au Marte ta ori Erkules, orrako gizona Kijote ta arako mutilla Santxo... Santxo! Kijote! Ja jai! Alagalakoak ziran orretarako orkoa ta emengoa. Barregurea etorkoen gogoratuta beste barik, eta barrez egozan zalduntxo batzuk, barrez negarrak legortzeko asmoetan ebiltzala!

        Etzituan ain laster ulertu Mañasik kalekoen autuak. Iñoiz baño beranduago jagi zan egun atan, ezeban Mezatara joateko astirik artu, ta etxaldeko arlo zeregiñetan ebillen egundo baño azkarrago ta pozago, barru alai gozoak emoten eutsan maraztasunagaz. Leiotik Arenalera begira egonda, bazala nunbaiteko ezbearren bat etxeko lagunak esan eutsanean, «Somorrostro aldekoa zerbait», erantzun eban gure neskatilleak, «jakingo dogu lanak egindakoan»; baña, geroago, zer edo zer itxasaldekoa zala esan jakonean, gauza guztiak bertanbera itxita urten eban leiora inguruetako neskame guztiai zer zan galdezka.

        Poza ta naigabea ezin leitekez alkarregaz bizi. Geu pozik bagagoz, naiz onak eta lagun-urkoaren edo geidearen maitaleak izan, leku gitxi euki oidau gure biotzean iñoren naigabeak, zenbat eta pozago, ainbat eta gitxiago. Egi zaleak bagara esan daigun egia: geu pozkor bagablltz, ezta iñoren naigabea gure mingañetik barrura sartzen, geientsuetan.

        Mallak eta neurriak daukaguz onetarako. Iñor ori ezezaguna edo urriñekoa bada, bere naigabietan iñor ez balitz legez begiratuten deutsagu, ta orduan mingañak berak be zer esanik eztauka. Inor ori urrekoa ta ezaguna bada, orduan mingañak zer esan batzuk badaukaz, itxureagaitik bada be. Iñor ori geutarra edo ingurukoa bada, orduan mingañak gauza bigunak esaten ditu, arpegiak illun samar ipinten dira, begiak malkoren bat bota oidabie ta zerbait egin daroagu geutarren alde. Baña iñor geu bagara, geurea edo geure odolekoena bada naigabea, orduan naigabe ori biotz guztiaren jaube egiten da, bene benetako malko-ari mingotxak isurtzen ditugu, ta ez bakarrik eztauka lekurik bestien pozak gure barruan, ezpada ze mingostasun barriak emoten deuskuz.

        Olango zerbait igaro jakon Mañasiri. Pozik ebillen, oso pozik, eta gertaera gaiztoa Somorrostrokoa zala uste izan eban artean ezeutsan gauzeari gora andirik emon, bada toki orretan ezeukan iñor ezagunik eta ezezagunak beti dira urriñekoak; baña jakin ebanean itxaserrikoa zala ezbearra, artega, nabarmen, kiriotsu, zalapartaka ta itsumustuan jatsi zan kalera albistari baten billa... Artu eban bere eskuetan albistaria, begiratu eutsan, arnasa batean, goitik barreneraño; baña dardaraz egoan, lausoak eukazan begiak eta ezin eban ezer ikusi. ¡Horrible hecatombe! ipinten eban paperak letra andi baltzakaz. ¡Horrible hecatombe! ¡Más de cien ahogados! Ai ene bada! Ai ene! Nongoak ete ziran gizon itoak? Bermeokoak berrogetak, Elantxobekoak amalau edo amabost, Lekuitokoak ezekien zenbat... Ez aletorren Arranondoko barririk?...

        A! Bai, an egoan bazter baten Arranondoko erri nagusi edo alkateak bialduriko albiste mingarria ta Sardinzarren txalopako guztiak ondatu zirala ziñoan!... Danak ito zirala, danak, eta antxe zan Anjel!

        Bekokian mallu bategaz jota legez jausi zan lurrera Mañasi, albiste ori irakurri ebanean. Jaso eben auzoan egozan emakume ta gizon batzuk, zein zan galdezka, ta bere etxeko atezañak erantzun eutsien:

        —Arrantzale baten alabea da. Gaixoa! Aita edo itoko jakon.