BESUBIOA, POMPEIA, NAPOLES

        Amaitu ditugu Erroman geunkazan zeregiñik nagusienak. Erregutu dogu San Luisen illoi aurrean, ikusi dogu Aita Santua: gauza bi, guretzat zorion andi bi izan diranak.

        Orain jira aidako bat egin bear dot Napoles aldera. Nire borondatea egin al baneike beste leku askotara ioango nitzateke, baiña eztago danetarako denporarik. Ostatuko lagunetatik ezin izan dot irabazi bat baiño besterik biaje onetarako: beste lagun on bi batu iakuz gero. Laurok gagoz burnibidearen gelditokiko sala baten: españatarrik ezta geiago. Gabeko amaikak dira, otz egiten dau; or da emen, txoko guztietan, gizon langilleak eta baita emakume batzuk bere lo dagoz neurdiñ zorro zarren gaiñean, edo pardelen batzuk burkotzat arturik; biajari geienak traskillak, malmutzak eta motxaille itxurakoak deritzataz, neure logureak argiak diran baiño illunagoak dirala idoro eragiten deust...

        Billendeak artzen gagozala esan deutsat lagun bati: —Gu bakarrik izango gara españatarretatik. Eta —Ez, eranzun dau alboan gizon batek Kataluniako semeen mintzoeran, emen gara beste batzuk. Alan zan egiaz, etxadi osoagaz egoan erantzun eban gizona, danok poztu gara olango lekuetan oi dan gizan eta sartu gara alkarregaz manurga batean. Berbeta aldi bat egin dogu deadarka, bata bestea ondo aitu eziñik, trenaren zarateak estaltzen ebalako gure esana, baiña nekatuak gagoz eta lotarako asmoetan asi gara.

        Begiak eregi ditut gerotxuago, egoera on bat ezin billatuta. Manurga onetako argi motelak erakusten dau laurka polit bat: nor dago goruntz begira, aoa zabalik, azkenengo zigarroaren mutur edo punta esku adorebagean daukala: nor buru ta beso ondo estaldurik, korkoitz baten irudian txokorrian okertuta: nor, iarri-lekuaren erdian, bere burua gora ta bera, aurrera ta atzera darakillela, norbaitegaz daukan izketan baietzka baietzka balego legez: nortzuk bata bestearen gaiñean buruak okerkeran ipiñita zerbaiti bultzaka dagozala uste da... Baiña lo egin daidan al badot, bada loaren bearra daukat.

        Goizeko lenengo orduetatik entzun dot erdi lotan biolin soiñua. Pentzau dot biajari goiztar umore onekoren bat dala. Geroago eta urrerago entzuten neban zoiñua baiña ez dot iaramonik egiñ zoiñularia gure manurgan sartu dan artean. Esnatu gaitu oso guztiok, io ditu eta kantau ditu napolitana tristetzu batzuk, barre pixkat eragiñaz... eta barria kendu deusku azkenean txapela erantzita ipiñi deuskunean aurrean ezkerako platertsu bat. Biolindunak urten dabenean sartu iaku ostera beste bat eta beste onenbeste egin dau. Emengo oiturea izan bear dau manurgarik manurga zoiñua io ta eskean ibiltea. Ezta txarto: nor bere etxetik Napoleseraiño, edo nai dan lekura arte ioan ta bidean batu biajerako edo geitxuago zoiñua ioaz: ezta txarto. Goizeko zortziretan eldu gara Napolesera. Geldilekuan billatu ditugu españatar bi geiago, gu ekarri gaituan treneko basterren baten etorri diranak. Balladolid-ko ikasle gazte bi dira. Alkarregaz iolas pixkat egin da bereala erabagi dogu Napoles-en oraiñ sartu baga iarraitutea Pompeiaraiño eta andik igotea lenengo Besubiora sei adiskideok. (Kataluniatarrak emen gelditzen dira).

        Alan bada, minutu batzuk geroago urteten daben tren baten sartu gara seirok, ta bagoaz. Agertzen da eskerretara, entzute andiko baia, zabala, urdiña, ontziz betea; agertzen dira millaka etxeak, aizetik daukezan mendiak bultzaka bultzaka itsas ertzeraiño ekarri eta an batu balitu legez ustai erdi baten itxuran; agertzen da aurrean Besubio mendia, erraietan gordeten daben ekirtza edo fabrikaren bateko kee baltza tontorretik goruntz erakusten dabela. Urdiñ ederra dauka zeruak, argi indartsua eguzkiak, arpegi alaia daukagu trenean goiazan guztiok...

        Baiña itxi daigun Napoles geroko. Ia eldu gara Pompeiako deseigoetara [ruinas]... Bertan gagoz.

        Pompeian iatzi gareanean urten dauskue bidera mutiltxu batzuk paper banagaz, bakoitzak ostatu baten barri emoten. Iru edo lau etxe barri ikusten dira biajarientzat egiñak, eta beste gauzarik ezta agiri. Sartu gara lenengo billatu degunean, eta zerbaitt iaten dogun bitartean agindu deutzagu iabiari gertau daizala iru zaldi Besubiora igo daigun iru lagunek, bada beste irurak Pompeian gelditzen dira, mendian gora igoteko kemen baga. Gosalduta beingoan iarri gara zaldi gaiñean bi ikasleak, ni eta gidaria, ta beste mutill koskor bat atzetik saltaka dogula, zigor bategaz zaldiak erabilteko, urten dogu mendiruntz. Lenengo bidalde zabala beingoan igaro dogu, gero sartu gara bide estuaguetatik gorantz, mendi barrenean dagozan erritxuetatik ziar. Ezin leiteke sinistu barren onetako lurraren narotasuna. Biziro ta indartsu iasoten dira arbola mueta asko alortez bete beteak; batez bere mastiak ikusgarriak dagoz, gizonen buruak baiño mats mordo andiagoak dakustaz, ale bakoitza gaztaiñ ale bat aiñakoa badauke. Mats onegaz egiten ei da Lachrima Christi esaten deutsen edaria.

        Atzera gelditzen dira or beian etxiak, arbolak, mastiak... geroago ta urriagoak [escaso] dira landara berdiak, lurrak autz baltzaren kolorea dauka, aldatzean gora geure zaldi zar azurtsuak ezin eroanik nekatu gara, beroak erre bear gaitu. Atseden bat egin dogu oraindik bidean billatu dogun etxetxu batean, edan dabe gidariak eta mutill koskorrak botella bat Besubioko ardao alla nostra salude, igon dogu zelanbait ondar baltzian gora Besubioko suak artutako arri pilla itxura gaiztokoen artetik, eta eldu gara azkenean izerdi bitzetan Stazione esaten deutsen tokira. Emen iatzi gara zaldietatik, bada aiñ dago pika emendik gallurrera eze auntzak bere ezin leikee igon. Oiñez bada bere igongo dogu. Laguntza barik, makilla puntadun banagaz, soindoiña [sotana] gerrian sorkituta, aupa mutilak! goora onezkero arnasa dagoan artean... Or iarri, emen etziñ, arnasarik ezin artuta, izerdi ta [...] garbantzo alia aiñakoakaz, eguzkirik beroenaren azpian, lur goriaren gaiñean, txirrist eta larrapast... gallurrean gagoz. Asko aurretatu gara zulo aldera, entzuten da barruko murmurrada bildurgarri bat, oiñak ipinten ditugun tokian keiak urtetan dau, arpegira iatorkuz azufre usain gogor andi bategaz aidean dabiltzazen ondar baltz edo auts apurrak. Goazen aurrerago...

        Puaa!! Peril onetik iges egin dogu. Aize bolada batek keetan estaldu gaitu, ta une batean, ia siñiztu dot nik beintzat ito bearra. Goazen inpernu zulo onetatik urrutira. Dana da keia, dana da baltza, dana berotasuna, dana da itzala; gauza alai bat ezta agiri: bakarrik emoten deust barreguria lagunen arpegia ikusteak; afrikatarrak dirudie: olan egongo naz neu bere. Goazen beruntz.

        Iatsi gara stazionera aida batean, erdi bilinbolaka, oiñetakoetan libra biña ondar ta arrikoskor ditugula, artu ditugu zaldiak, eta Pompeian gagoz ia iruretan ziabeste oneek ipinten.

        Gorputzak garbitu doguzanean ioan gara Pompeiako deseigo edo errestoak ikusteta. Sartzen da Porta-Marina deritzaion atetik... pausu batzuk aurrerago ikusten da eskerretara musaga txiki bat, erri onen gaiñean egoan auts edo lurra kentzean billatu diran gauzakaz: etxeetako tresnak, ontziak, ogi ikatz biurtuak, garia, alortak, gizon ta emakumeen gorputzak auts egiñik, baiña euren itxura guztia ondo gordeten dabeela; emakumien urrezko apainduriak, mallatu ta baltzituak batzuk, garbiak eta egin ziran moduan beste batzuk... Barruzko tristetasuna sartzen dabe gauza oneek. Kale onetan gora igon da billatzen dira beste kaleen ariak, denpora atako burdi edo manurgak egin zituen utsuneak ondo ezagun dirala kaleetako arri latzean. Teillaturik eztauke etxeak, marmolezkoak dira asko, atariak arri koskorrakaz egindako ziamarrak daukez, barruan ikusten dira Iaungoiko guzurrezkoen talluak eta pintura zikin asko.— Lenago ainbeste baralli egoan erri onetan isiltasuna bakarrik dago. Iñor ezta agiri uri guztian ingeles biajari bi baiño besterik... Quomodo sedet sola civitas plena popula [Lament. de Jerem. Cap. I. v. 1.]... A! Zelan dagoan bakar ta tristea lenago iente alaiz beteta egoan uri au. Emen dagoz Iaungoiko guzurrezkoen altarak, emen dagoz iostaketarako lekuak, emen dagoz kaleak isiltasun negarrian, emen dagoz pekatu naskagarrietako etxeak, baiña iendeak, nun dira?... Gelditu ziran kanpoan etzinda gaztea eta zarra... il zenduzan (Jauna) zure aserreko egunean: eritu zenduzan eta etzenduan euki errukirik [Id. Cap. II. v. 21.] O Pompeia! Zure Igarlak ikusi zituen zuretzat gauza guzurrezko eta burbulloak [necias] eta ez eutsuezan agertu zure gaiztakeriak penitentziara biurtu zañaitezan [Id. Cap. II. v. 14.]...

        Iaungoikoaren zigorra ikusten da emen. Lenago Pentapolis-ko uriak ondatu ziran antzera (esan giñaike bildur baga) amaitu zan Pompeia bere dongatasunagaitik. Dudarik eztaukat ikusi dodana ikusi ezkero.

        Ilunabarra da. Eguzkiaren azkenengo erraiñu erdi illak biraltzen dabe lurrera bere amaierako argi apur misteriozkoa... Uri errukarri onen gordelariak gogoratzen deuskue ateak itxiteko sasoia dala ta arimea eziñ esandako damorriz beteta dogula, bagoaz Napolesera eroango gaituan trenera. Zerk dakarkigu gure arpegietan agiri dan tristetasun au?

        Illunabarrak... toki onek... gure arima nekatuak?

        Lo gozo baten bidez indarturik iagi nas Napoles-en. Iaungoikoak laguntzen deusku. Gaur da San Jenaroren odol legorra urtuten dan egunetatik bat. Oetik iagi ta laster ioan gara katedralera mirari au ikusteko asmoan, eta ikusi dogu, bai, geure begiakaz ikusi dogu miraria! Eleizan sartu garanian entzun ditugu deadar, txilio edo garraxi batzuk, erdi erregu, erdi negarrak: ioan gara zarata bakanti [particular] au entzuten zan tokira, epistola aldeko kapilla batera, eta ara zer egoan: altara nausian Obispo iaun bat eskuetan kristalezko ontzitxu bategaz eta abade batzuk alboetan; kapilla dana erriko ientez bete betea esan dodan erregu muetan. (Gero esan deuskue miraria egiteko erregutzen ebeela). Igarri deuskuenean arrotzak garana eroan gaitue, maitero, gordelari batzuk, altariaren eskillera malletaraiño, an iarri gara belauniko beste kanpotar batzuekaz batean... eta laster, geuk ikusi dogu odol legorra zelan busti dan! Orduan asi da ientea negarrez eta kantetan Te Deum laudamus, eta Obispoak, aurreraturik gugana, jirabiratu dau ontzitxua, odol urtua obeto ikusi daigun argi egin dau abade batek, mun egin deutsagu santuaren odolari errespetorik andienagaz, eta atzeratu gara beste ienteak ikusi ta mun egin eian.

        Bedeinkatua izan dedilla gure Iaungoikoa, bada ikusi eragin deust mirari bat, bere Eleiza Santaren iaungoikotasunezko señale santu bat.

        Mirari au ikusi ezkero begiratu bat egin deutsagu katedralari. Eleiz oso ederra da, aberastasun andiak daukaz, geienak San Jenaro-ren kapillan bertan: Dominikino eta Ribera-ren pinturak, sidarrezko altarak... eta beste gauza geigo. Katedral onen aurralde guztia, kanpoko aldetik, barriztetan dagoz, eta aldamioaren erdian, ol andi baten dago eskribiduta: Il restauro de la facciata del Duomo e opera de la carita citadina. Esagun da emen bere erriak lagunduko ezpaleu zer izango litzatekian eleizakaz.

        Astirik eztogu izango Birjilio-ren illoi lekua ikusteko eta ezta Españiako errege ziranen iauregia bere, baiña nai neuke ikustau Borbontarren Musaga, gaur Museo Nazionale deritzaiona. Ara guaz...

        Napolesen nai litzateke bizi iru bat astean, eta egunero ikusi musaga au, zelanbait iakiteko zer dagoan etxe andi onen barruan. Pintura antxinakoak, tallu maisuenak; Pompeiako auts tartetik ekarritako etxe-ontzi, tresna, gorputz, azur, ule, paper erretako ondo konponduak; emakumeen belarri, beso ta paparreko edergarriak, nik dakit zer ez? Burua bero ta nastua atera dot eta baita nire lagunak bere, diñoenez. Iru bat astean ikusi ezkero dinodan gixan... Iaunak, ez ete nas etorriko astiroago Italira?

        Musagatik urten da, kale batean bilatzen dogu iente pilla andi bat zerbait inguratuten dabela. Zer ete dago?... Urreratu nas, begiratu dot, eta, zer uste dozue erdian egoala? Bombo zar bat, kornetin mallatu bat eta brontzesko plater batzuk ioten iru gizon. Zer soiñua, Italiarako, Napoleserako! Eta alan bere ientea begira! Egia izango da orratik erria erri dala mundu guztian.

        Beste kale bat ikusi dot alderdi bateko etxeetatik bestekoetara milla paper ori gorri ondo birtebakikoz [recortados] apaindua luzera guztian. Kale atako iaia zan eta birteratu [recorrer] dot alde batetik bestera gauza barriren bat billatu naian, baiña ez dot gauza esangarririk arkitu: kalearen luzeerako ertz bietan gauza zaltzailleak, batez bere lorak eta alort edo frutak madari ta matsetatik asi ta gastaña errietaraiño; beste kaleetako gaztetegi alaia ugaritsuago, beerri ientea, begi askar baltz ederretakoa, zerbait gure Andaluziako-en irudikoa. Eztago soñorik eta dantzarik. Zer mingarria emengo dantza mueta bat ikusi eziña!

        Eragin deutsagu manurgariari kale onenetatik kai aldera jira bat. O gauza ederra! Ikusi dodanik zerurik urdiñenaren azpian itxaso anai, geldi ta leuna isill ta umilla dago begiak iritxi leikean aurralde guztian; kaian zirkiñik bage dakustaz eun ontzi Iaungoikoak badaki nundik norakoak; leorrian millaka burdiak eta askozaz geiago gizonak ontzien bete-utzituan zereginduta; katien arradak, burdien trinki-trankak, gizonen oiuak, latigoen blastadak; an, or ta emen milla ots, zarata, baralli ta deadar gortugarriak. Laurka dontsu au ikustera poz pozik batu balira legez, zenbat etxe, iauregi nagusi ta aberats itxurakoetatik asi ta pobreenetara itxas aurre onetan inguratuak. Eta, an dago keinatzaillea [amenazador], Besubioko mendi tontorrean, emengo gauza guztiai begira, keezko arbola illun madarikatua...

        Baiña, zeiñ gogoratzen da emen Besubio-aren keinakaz? Zeru eder onen azpian, burdi mandoak eurak lorez apainduta dagozan toki onetan, arnasa artzean bertan sartzen bada alaitasuna; zolitasun, ibillaskar ta txoro deadar artean nai ta nai ez ukerituk [contagiar] geldituko balitzateke edozeiñ? Ara, neu bere odolberritua nagoala deitzat, mugidalde askarraguetakoa... Atzotik gaurko egunera, zer bitartea!