FRANTZIA-TIK ZEAR

Agorraren 14-an

        Eguerdiko amabi eta 23 erizpi minutuetan prest egoteko esan deuskue Tarragona-tik Barzelona-ra eta Fiantziara-ko burni-arien geldi lekuan, eta emen gagoz pardeltxuak aldamenean eta ioan-etorriko billeteak eskuan ditugula. Euskaldunak larogeiren bat gara: seireun gitxi gora bera Españatar guziak, Balenzia eta Kataluniatarrak ugarien, bat edo beste bakarrik Gaztel-errikoak. Izkuntz eta iaskereen desbardiñtasunari begiratu baga (Euskaldun geienak txapel urdiñakaz dagoz) arpegian ezagutu leikeala uste dot nor nongoak garean: bakoitzak bere erriko zigillua daroagula esan leike. Zer bearleku polita artu neikean oraintxe geldi leku onek daukan laurka bizi ta gozozkoa ziabestetuten!... Baiña eztago astirik: deitzen deuskue trenera eta baguaz.

        Emen bere trena asten danean San Andres alderontz, viva España! viva la Virgen! viva el Papa! diadarrak entzuten dira. Bai, iende ona, bizi beitez; eta ez dedilla bein bere amatau Euskalerria, Ama Birjiña eta Aita Santuarentzat erakusten dozuen seme onen amodioa. Etzaitezeela izurritu [contagiar] sekula zuen alboan, menturaz, gure Ama maitea madarikatu eta Leon XIII-garrena berba loiakaz iraintzen dabenakaz, Bizi bedi Aita Santua! Bizi bedi gure Ama garbi zerutarra!

        Erromeri onen buru egiten dabenak papertxu bana emon deuskue oarkeraz beterik biderako eta Erroman zelan ibilli iakin daigun: bakoitza bere ezaguerako papera [célula personal] bear dabela; pardel andarik ezin genikiala eruan; Españiako diruak, O tempora!, urrea ezpada, eztabela balio ez Franzia eta ez Italian; bear bearreko tabakua baiño ez arren geiago eroateko, bada Dierrietako mugeetan ikusarazte edo errejistro oso estuak izango zirala. Onetan nengoan irakurten, trena gelditu iakunean San Miguel eta Billamaya-ko bideerdietan, zer daben eztakigula. Lurreratu gara batzuk. Zer da? batak, zer da? besteak itauntzen dabee. Ezer ez: uboill [tubo] batetik aizeak urteten deutsala makiña edo zearki arrastariari: apur batean, beste zearki bat etorri artean, itxaron bearra. Iaisten dira biajari danak: bero dago... putzu bat bide ondoan... iende guztia doia edatera. Kataluniatarrak aigua, balenziarrak auguia, gaztelakuak agua, baiña guk ur preskua.

        Zaiñ gagozan bitartean arautu gara bizkaitarrak gure nagusitzat datozenakaz Erroman euki bear dogun ostatuaren gaiñean. Gomendiozko karta edo eskutitz asko daukaguz; baiña billatu deuskuen etxean gelditu gara gu [Ez gaur beste iakin bagendu. (Oarkera au zianbeste oneek argitaratean ipinten dot)].

        Etorri iakunean beste makiñia-ren laguntasuna, bagoaz aurrera...— Gerona-ra eldu garanean iende pillo aundi bat egoan geldi-tokian eta abegi on bat egin deuskue geienak. Eskerrik asko Gerona-tarrak.— Figueras-en ostera txistuka etartzen gaitue. Batzuk oiu egiten dabe, ¡fuera!... ¡fuera!... kanpora beraz? Eta libertadea-ren izenean izango da, e?... ¡¡Fueraa!! Bai, gizonak, bai; bagoaz; eztaukagu zuekaz egoteko gogo andirik. Zueri bere eskerrik asko, iende ondo azia, eta gorantziak... libertadea-ri.

        Port-Bou! Españiako azkenengo erria. Berandu eldu gara. Gabak zabalduta dauko betiko soiñeko baltza lur guztiaren gaiñetik. Atzera begiratzen dot: illuntasuna bakarrik dakust: gagozan lekuan argi erreskada batek erakusten daustaz oraindik gure Dierriaren arra batzuek...

        Cerbere! Franzia! Erbestetu gara. Emen dagoz mostatxodun gizonak gure pardelak begiratzeko prestauta. Ara... ikusi... ez gara kontrabando zaleak... Très bien...

        Erdi lotan entzuten dot, Perpignan! La Nouvelle! Narbonne! Beziers! deitzen dabeela; baita iñoiz begiratu bere, leiotxuetako kristalean intxea piskat kenduta geldi-toki batzuei, ixill ta oztasun loguragarrian egozala.

        Cette-n gagoz oraiñ: goizeko ordu biak dira, baiña bota eragin deuskuz nagitasunak geure buru eta pardelak beste tren batera [Paris-tik Lyon da Mediterraneo-rako arira] aldatu bearrak erri onetan.

Agorraren 15-an

        Franziako eguzki goiztarrak bere erraiñu alaiak atera dituan ezkerotik, nator gozoro begiraka, batez bere Tarascon-dik aurrera, emengo zortitzaren [naturaleza] aberastasuna. Ikusten dira ibar naroak zabal batzuetan, estuago bereala, beti berdez iantziak; zelaiak bei mamintsuen ianari egiñik; solo ederto landutakoak, andikien baratz orma neurtuz gordeak alort [fruto] ugariz beteta: arbolak nun nai orri zabal, estu, andi, txiki, gogor, bigun, mueta guztirakoakaz; intza biribill, polito garautua baratzetako lora apainduetan legez kanpoko landara umill eta bide txindorretako bedartxuen kolkoan, arbola ondo zainduen ostruetan eta elorri edo gisats urruingarrien adarretan bardin bardintsu dindilizka... lurraren gaiñean agiri dan gauza guztia edertu naian maitagarriro.

        Dana iuaket gura dodan baiño ariñago. Beti nai neuke neure aurrean euki laurka au. Nire begiak alde guztietara jira-biraka atsedenik ez dauke: gura nituke gorde emengo argi, kolore, lur ta marboilla [horizonte] nai dodan beste bidar ikusteko neure irudesleagaz oraiñ dakustazan gauza dan danak, sentiduteagaitik orain daukadan arintasun eta gorputzeko zarrada bizitza barri baten antzerakoa.

        Trenak eztauka nik legez mirestuterik: drakaladaka, drakaladaka egobearkiro aurrera doa beti.

        Zortziretako sartu gara Marsellan. Zerbait nai al zenduke iakin, irakurle ipensaua, uri onen gaiñean? Bada beste bide bat billatu bearko dozu nik esango deutsudanagaitik. Ordu bi ta erdian gelditu gara emen, baiña naikoa zeregin euki dot neure sabelari emoten eskatuten ebana, eta gorputzeko ugar, zetaka eta traskiltasuna kentzen. Egia da ni ikusmiña nazana, baiña ikuszaleak bere ian ta garbitu bearra izate dabee goseak eta ugarrak amaituko ezpaditu.

        Emen berba egin dogu gure nagusi Tortosa-ko Obispo iaunagaz eta esan deusku euskaldunak jatorri onekoak garala. Zelako atsegiña emon deuskun! Euskaldunak izen ona daukagu oraindik munduan, oraindiño... oraindiño...

        Marsellatik urteten dogunean bero andia sentituten da.

        Trena gelditzen dan toki guztietan bultza-bultzaka gabiltza danok zerbeza edo beste erari preskatzaille batzuek artu nairik. Eta ikustekoak dira guk emoten deutsaguzan estu-larriak geldi tokietako dendetan dagozan saltzailleai. Guztiok eskatzen dogu batera; euskeraz batzuk, kataluniatar besteak, gaztelar beste batzuk; eta une batzuetan gelditzen da saltzaillea zer egin eztakiala, alderdi guztietara begiraka, berba bat asmau eziñik, zenzunik baga, bizkaitar batek diñoanez. Baiña dana da miñutu batzuetan amaitzen dan gauzea. Bakoitzak artzen dau gura dabena apaletik, (eta onetan mesede andia egiten iako saltzailleari, zergaitik eskale danai ezin arretau deutsez ondo) itauntzen da zeinbat balio daben eta emoten iako bear dana.

        Ordurako entzuten dira deadarrak: ¡En voiture s'il vous plait!

        Tolon-eko portuan dakusguz gerrako ontzi batzuek, aingurak ondoan dituela, geldi geldi, zirgiñik baga itxas urdiñaren gaiñean. Kerik eztaukee, gizon mariñel bat ezta ikusten, burni-bidetik begiratu ta oso baltzak emoten dabee. Ulorean buituta [hincharse] dagozan bidutzi [mónstruos] illak dirudie...

        Cannes, Niza, Mónaco, Monte-Carlo, Menton... agertzen dira gure begien aurrean erri-kate luze baten gartza loratsuak legez. Lurra dago oso narotsua; gure eskerreko aldetik baratz loraz beterikakoak; ezin esan-ala iauregi, landetxe, chalet asmorik burko itsuenekoak ia estaldurik arbola guztirakoen osto tartean. Eskumatik itxasoko olatu bigun makalak txipli-txaplan dabiltza aitz tarte, arri zee eta ondarrean, gelditzen dala ondar guztia malla bardin politez kiskurra olatuen iostaketa, jira-bira eta zurrunbillotxuakaz. Biajari geienak burdi-leiotsuetan dagoz, eta euren aotik urteten dabe daukeen mirestiaren esan gozoak... itxas ipar emeak, gure esanak eskertuten balitu legez, bigun-bigunkiro gure arpegiak gozarotuten dituan artean. Erara datoz aize preskuaren palakatuak [caricias] orain artean euki dogun eguzki kiskalgarriaren ondorean.

                «Egia, alde guzietan

                Toki onak badira...».