BITORIA-TIK BARZELONA-RA

        Eguerdi-ko amabi ta erdietan Ipar-aldeko burdinbidearen Bitoriako egolekuan ingiratuak gengozan guztiok. Iende asko egoan: uri atako San Luis-en Batzarreko buruak guri agur ospetsu bat egitera etorrita, biajarien guraso ta senide batzuek lau milla ta erdi arturapen egiten euren seme eta aideai; adiskideak, ezagunak, ikusnai nun-naikoak; eskuemonga, agurka, iakinnaika; aruntz, onuntz, saltoka, deiez; eta nagusi lokabeen irudira, burnibideko erosgoiak ientea arantuten betiko bekoki illun da arruakaz.

        Sartu giñan bakoitza bere lekuetan, io eben txiliña, eta txistua, eta trena lenengo birtatsi edo putzkadak botetan asi zanean... biba Aita Santu Erregea!!! entzun zan diadar garbi, indartsu, luze bat... eta biba Bizkaia! biba Gipuzkoa! biba Araba!... iarraitu eban oiuka gazte ernai batek, arnasa artuagaz Bitorian gelditzen ziranak eta burdietan giñoiazanak eranzuten genduan bitartean, bizi ta otsarekiro, gorputzean oztasun bikan bat sentituten genduala... bibaaa!!!

        Buruak atera genduzan leiotxuetara. An gelditzen ziran Bitoriarrak agurka mokader da txapelakin burnibidetik eta etxeetatik.

        Aidean doa trena Bitorian gu artzen galdu daben denpora irabazi nai baleu legez... Agur, Arabako zelaidurak! Agur, euskalmendi tinkeak! Agur, ostazuri lerdendun, intxaur arbol goitandi, aritz gogor urtetsu, gaztanburu zabaldun eta baserri zuri politen iaube zaran lur maite kutuna. Etxe ta adiskideak, agur, biran etorri artean.

        Ez dedilla iñor meretsitu agurrera onegaitik. Zerbait iazoten da maiteak diranak banakatutean, egun batzuetako bada bere, barruko sentimentu eta gura izatea aida baten agertzeko iñoiz baiño zoliago; ume eta gurasoak gauza guztiz sentigarritzat eukiteko bata besteagandik aldendutea bakarra, naiz da, beste aldetik, gauza atsegiñezkorako banakatu. Atsegin bat bestearen kontra dagonean sortu oi da bien bitartean naigabea daukan bizitzea.— Ez goiaz gu urriñera, baiña biajatzailla batzuk bein bere urten eztaben Euskalerritik... Urgulutsu ta dontsura goiaz daruagulako Euskal-erria oso leñargiaren menaudia [representación] San Luis-en obirako erromerian, esan geinkialako Leon XIII-garrenaren aurrean gu gerala San Iñazio, San Prudenzio, Asensio-ko San Martin, Berrio-Otxoa eta Santo Tomas Espiritu-Santukoaren sorterrian iaioak; baiña... aiñ ditugu maite or gelditzen diran

                soro, zelai,

                baso, txara,

                ibai ta errekatxoak!

        Mirandan batuko iakuz Deustu-n dagon Ikastegi Nagusi-ko gazteak eta Santander-tar batzuk. Baita bere ikusten dira urrutitxotik beste asko bere... O! Au ientez! au barallia! Okozpetik ia belaunetaraiñoko gerrikuakaz, jaka txiki estuakiñ, zorroz, ardanonteiz, tresnaz da milla mordoilloz beteta gizonak; andrak burutik okozperako pañuluakin, ezin iasorik euren otsara astunak.— Anaz edo peria oi da Haron da... Ia, mutillak, leku egin, estutu...

        Ordu erdi baiño geiago galdu dogu Mirandan. Gu garoazan trenak daroa Italia-tar ipuikantatzalle aldra andi bat bere. Ni noan burdian, beste aldeko ertz baten, doaz bi, gizon da emakumea, zigarro gozoak erreten aiñ ugari ta itxuran eze esan leike teman dabiltzala; baiña, alan bada, irabazten dau emakumeak.

        Errioja-ko lurretatik aurrera goiaz. Leiotxuen ondoan dagozanak ederto pozartuten dira maazti aberats naroai begiraka: ni nabill ezin ipiñian ziabeste oneek neure gomutetako liburutxoan, —aiñ nago estutua— euskeraz, inguruko guztiak gaztelar edo prantzez jardunean dagozan une luze baten. Euskeria, nire liburutxuaren orrietan bakarrik eukiko ete dozu tokia etxera biurtu arteraiño? Ez, gordeko zaitugu biotzaren erdian bere, gauzarik laztanena zarealako.

        Haro! dei egiten dau burdinbideko iarduntza ill batek eta urteten dabe erri onetan biajari askok. Agur, ta ondo bizi: mesede andia ein deuskuzue: zabalago ioango gara...

        Illunabarrean eta illunduta itxi ditugu or da emen Logroño, Calahorra, Alfaro...

        Zaragozara eldu baiño len gure burdian gagozan aldrakoak asi gara errosario santua esaten. Jira-bira askotan ibilli diranak bere gitxitan ikusiko ebeen gauza atsegingarriagorik, irakurle ipentzaua. Iduritu zaitez gau illunean burdi erreskada luze luzea, idi baltz goiante bat aurretik dabela, eia ta eia izugarri estu lasterrean, solorik solo, erririk erri, zubi-gaiñetik eta mendi-azpietatik zear txinpartak boteaz doiala baralla dunbadatsuan, txistu-oiu garrasika... eta burdien barruan, bereganduak, bake gozo gozoan, malso malsoro, Zeruraiño biotzak iasorik, katoliko zintzo eta egiaz diran gazteak erregutzen Iaungoikoaren Amari, aozko oraziñoiaren otsamar bigun malguagaz euren ibiltokiko zarata dongea estalduten dabeela... Au da, arro ta otzantasuna alkartuak, munduko aurrepena Eleizeagaz anaiatuta, soberbiaren barruan umiltasuna, fedea iarraikintzaren [1] erraietan. Nork ikusi dau gauza ederragorik?

        Zaragozan gagoz. Ezin geinkez ioan Ama Birjiña Metarrikoa ikustera, eleiz kanpotik bada bere, berandu eldu garealako izen andiko erri onetara. Eta ori, gu arrastaka ekarri gaituan idi baltz edo ziarkia arnasa estuagaz eta izerdi larritan dagola.

        Goizeko ordu-batean iarraituten dogu aurrera. Eta...

                Nire lagunak lotara doaz,

                Lotara noa neu bere.

* * *

        Esnatzen naz Leridan. Katalunian gara! Kataluniatarrak izan ditue gure irudira Fueroak, guk legez gaur galduak daukez, guk baiño lan geiago egiten dabe biztuteko barriz euren izkera banatia. Gogakidaz [2] begiratzen deutset emengo iende, ibar da mendiai.

                «Zorioneko arkaitzak eta

                Zorioneko mendia

                Orain artean zuek zara izan

                Foruen gordelariak;

                Zuen goietan beti euskaldun»...

        Baiña ez; zergaitik emen

                «Lo cor, la llar, la casa, los valls y las montanyas

                Y tot y fins lo cel nos parlan catalá».

        Eta zeiñ ondo egiten daben. A beste onenbeste esan al bageinke euskaldunak egiaz!

        Ikusten ditugu Monserrat-ko arkaitz muturrak Manresara eldu baiño pixka bat lenago, eta erri onetako geldi-lekutik baita bere gure erritar San Iñazio egon zan zulo edo lurruspearen sarrera. Ikuste onek ekarri dauskuz gogora umant aren egitada miragarriak, zeintzuen gaiñean berba egin dogun luzaro, eta, onetan, igarri baga eldu gara Barzelona-raiño.