IRUGARREN YARDUNA

Lazarori ezkutari baten menbean yazo yakona

        Onelan, eneukon lekutik indarra atarata, astiro astiro jente on batzuen laguntza-bidez, Toledoko uri entzutetsu onetan aurkitu neban neure burua, ta Jainkoari eskerra, amabost egun buru sendatu yatan zauria. Gaixo nengoan bitartean emoten eusteen limosnatxu bat, baño sendatu nintzanetik danak ekin eusteen:

        «I, gizatxar alper ogi-yalea az. Billatu egik nagosi on bat».

        «Eta nun aurkituko dot, niñoan neure artean, Yainkoak berton sortzen ezpadau, mundua sortu eban lez?».

        «Onela buruetan aterik ate nenbillala, protxu andi barik —maitasunak zerura aldegin eban-da— Yainkoak ezkutari bategaz buru egiñazo eustan kalean, ondotxu yantzia bera, ondo orraztua, ibilkera astitsu ta neurtuagaz». Begiratu geuntson alkarri ta esan eustan:

        «Txo, nagosi billa abil?». —Eta nik. —«Bai yauna». —«Ator ba nire atzetik —esan eustan—, Yainkoak batu au nigaz-ta. Gaur otoiz onen bat egin dok».

        Yarraitu neutson, entzun neutsonagaitik Yainkoari eskerrak emonez, eta iduritu yatan nik bear nebana zala, alako yantzi ta ibilkereaz.

        Goizetik zan irugarren nagosi au topau nebanean. Eroan nindun uri guztia zear. Igaroten genduzan, ogi ta beste yakiak saltzen ziran zeiak. Nik uste ta gura neban, bertan leporatuko eustala zerbait, ordu aukerakoa zan-da bear zanez ornitzeko; baiña tapa-tapa aurrera egiten eban.

        «Ez bide yako atsegin au —esaten neban— eta beste nunbait erosi gura edo dau.

        Olan ibili giñan amakak arte. Orduan eleiz nagosira sartu zan, eta ni atzetik, eta oso gogo beroz entzun ebazan, Meza ta osterantzeko elizkizunak. Guzia amaituta jenteak aldegin ebanean, urten gendun guk bere Eleizatik.

        Kalea bera yo gendun tapa-tapa. Ni, munduan dan pozikena niñoan, yateko-billa ibilli ez giñalako. andizka ornitzen zan gizona edo zala pentsetan neban nagosi barri au, ta bazkaria gerturik edo egoala, nik gura ta bear neban lez.

        Onetan, erlojuak eguerdi-osteko ordu bata yo eban, eta etxe baten aurrera eldu giñan. An lotu zan nire nagosia ta ni agaz, eta kapa-muturra ezker-aldera yaurtiten ebala, giltza bat atara eban besartetik, idigi eban atea, ta etxera sartu giñan. Sarrera estua ta illuna eban, sartzen ziranai bildur emoteko lain; alan bere, barruan atari-argia ba eukon, eta ala-alako etzauntzak.

        Sartu giñaneko, erantzi eban kapea, ta eskuak garbi ete neukozan niri itanduta, iñarrausi ta bilukatu gendun eta an egoan arri-aulki bateko autsari txukun txukun aizeginda, berton ezarri eban. Au eginda yezarri zan aulki-ertzean, eta itaundu eustan luzaro nongoa nintzan eta zelan agertu nintzan uri atan.

        Nik barri emon neutson, nai baiño luzegoa, atarako baiño maia ipintzeko ta lapikuko salda ainbanatzeko garai obea zan da. Alan bere, neure barri emon neutson al neban guzurrik politenagaz, gauz onak esanaz eta txarrak ixilduaz, oneik esateko leku egokia etxatan iduri ta. Oinbestez, itxaron eban apur bat eta laster artu neutson usain txarra, ordu biak ziran bada ta eneutson yangurarik sumatzen, ilda bai legon.

        Ganera atea giltzaz itxia, ta ez goien ez bean ez ageri iñor biziren zantzurik eta urratsik. Ormeak baiño enebazan ikusi; ez aulkirik, ez otaskarik, ez zizallurik ez mairik, ezta arako kutxa zarra lakorik. Sorgiñ-etxea irudian noski. Onetan gengozala, esan eustan.

        «Txo, ezer yan dok?».

        «Ez yauna, berorregaz topo egin dodanean zortzirak etziran da».

        «Nik bada, goiz izan arren, gosaldu nebian, eta zerbait goizetik artzen dodanean, gaberarte olan egoten nok. Al dokan lez iraun egik, gero apalduko ddoagu-ta».

        Yakin begi berorrek, au entzun neutsonean, erori-agian geratu nintzala, goseagaitik baiño areago, zoritxarra ain garbi ikusita. An gogora yatazan barriro nire nekeak, eta negarrari eraso neutson. an gomutau neban, abadearengandik aldegiteko asmua neukonean otu izaten yatana: a zikoitza ta gizatxarra izanik bere, bear ba da okerragoa topauko nebala. Bein esateko, an negar eragiten eustan igaroriko bizitzak, eta etorkizuneko eriotz lasterrak.

        Alan bere, al neban lez, beste egin neban, eta esan neutson: yauna, Yainkoari eskerrak, enaz larregi estutzen yan-guraz. Neure artekoetan eztot aurkitu nirea lako eztarririk, eta oiñarte izan dodazan nagosiak ainzat euki nabe.

        «On-indarra dok ori —esan eustan—, eta orregaitik maiteagoko aut. Asetutea txerrien egiñena dok, eta neurriz yatea gizon prestuena».

        «Ondo yagok! —esan neban niretzako—. Zorigaiztoko sendagaia ta ontasuna aurkitzen dabe nire nagosiak gosean! Jarri naz atal-ondoan eta eskeko ogi-zatiak ataretan asi nintzan kolkotik. Ori ikusi ebanean, esan eustan:

        «Arraietan ona bide dok ogi au». «Ta zelan da ona orain, yauna?» esan neban. «Egietan», esan neban, «nun aurkitu dok? Esku garbiz oratua ete da?». «Eztakit, baiña niri ezteust emoten nazkarik». —«Alan bedi» esan eban nagosi gizagaxuak. Eta ogia agoratuz egundoko ozkadak emoten asi zan, eta ni bestean.

        «Bai goxua dagola» esan eban.

        Eta zer anketatik errena eukon usmatuta, presaka asi nintzan. Oartu nintzan bada, nik baiño lenago amaitu ezkero, lagunduko eustala neure ondarretan. Onelan, biok batera amaitu gendun. Nire nagosia asi zan, paparrean geldituriko ogi-apur apurtxo batzuk eskuekaz iñarrosten. Eta an egoan gelatxu baten sartuta, atara eban pitxar ezpainbako bat, eta edandakoan, eskeñi eustan niri bere. Nik, urtzale-iduri egin da esan neutson:

        «Yauna eztot edaten ardaurik».

        «Ura dok, erantzun eustan, edaik nasai». Artu neban pitxarra, ta edan neban apur bat, nire nekea etzan egarria-ta.

        Onetan ondo giñan gaberarte, ak itaundu ta nik erantzun, al neban lez. Alako baten, sarrarazo nindun pitxarraren gelan, eta esan eustan:

        «Txo, ago or, ikusiko dok zelan egiten dogun ogea, emetik aurrera ogea egiten yakin dagikan». Jarri nintzan mutur batetik eta a bestetik, eta oge baltza egin gendun. Ez eukon egiteko andirik. Seska-esi baten ganean eukon oe-yantzia, illazki baltz baten ganetik. Sarritan garbitu barik egoalako, ez eukon illazkiaren antzik, bear baiño ule gitxiagoz beteta bere balio arren. Zabaldu gendun bigundu nairik, baiño aen gauza gogorrik ez daiteke bigundu. Koltxoe deabru ak ez eukon barruan ezebe. Seska-ganean zabalduta, seska guziak nabarbentzen ziran, eta txerri argal argalaren bizkar-ezurra irudien. Eta koltxoe gose aren ganean, bere antzeko oazala; eneutson igerri ze koloretakua.

        Ogea eginda illundutakoan esan eustan:

        «Lazaro, belu dok, eta emetik zeiara bidealdi andia yagok. Uri onetan bere lapur asko ebizak gabez lapurretan. Al gogun lez igaro dagigun, eta biar eguntzean, Jainkoak lagunduko euskuk. Ni bakarrik nagolako enegok yanez ornidurik. Egunokaz kanpotik yan ddoat, baiña aurrerakoan beste eraz yokatu bear ddoagu».

        «Jauna, esan neban, nigaitik bego nasai berori, oiturik nago gau bat eta geiago yan barik geratzen».

        «Luzarogo ta osasun obeaz biziko az, erantzun eustan. Eztok bada gaur egunean, luzaro bizitzeko, gitxi yatea lako biderik».

        «Olan ba da, esan neban, enok ilgo sekula. Nik yan-neurri au nai ta ez erabilten ddoat beti, ta zoritxarrez erabiliko bere bai, bizi guztian».

        Eta etzun zan, bururkotzat galtzak eta yipoea ebazala. Bere oiñetan etzuteko agindu eustan. Baña eneban lo txarra egin! oge-seskak eta nire azur zorrotzak gau guztian esarre berotan egon ziran. Nire lan, gaitz eta goseaz, eneukon libra bat aragi, ta gañera, egun atan aen gitxi yanda, goseak amorratzen nengoan eta gosea ez da loaren adiskide. Neure buruari birao ta birao yardu neban gabez, Yainkoak parka begit, eta baita nire zoritxarrari bere; ta okerrago dana, mugitzen enintzan azartzen a ez irazartzeagaitik. Askotan eskatu neutson eriotza Yainkoari.

        Biamonean yagita asi zan galtzak eta yipoea ta soingaña ta kapea iñarrosten. Nik laguntzen neutson. Yantzi zan astiro astiro, bere gogara. Esku-ura yaurti neutson orraztu zan, eta gerrontzean ezpata esegi bitartean esan eustan:

        «Bai iakik, mutil, ze gauza dan au! Munduan dan urredirugaitik enokek emongo. Antoniok egindakorik bere, eztok onek baizen galtzairua gai daukonik».

        Eta zorrotik atarata atzakaz aztertu eban, iñoala:

        «Begirok, itz emoten ddoat ule-malo bat ebagiko dodala beregaz. Eta nik esan neban nire artean: bai nik ere nire agiñakaz, galtzairu ez izan arren, lau librako ogi bat».

        Sartu eban atzera ta gerriratu eban, eta baita gerrontzearen buxtar-xorta bat bere. Ta ibillera astitsuaz, gorputza zurrun, gorputz-buruai ganoraz eragiten eutsela, kapa-muturra lepo-gañera nai besapera yaurtiz, eta eskuma saietsean, atetik urten eban, iñoala:

        «Lazaro, zaindu egik etxea, ni mezetara bitartean, eta ogea egik, eta pitxarragaz oa emen azpiko ibaira, ta giltzaz atea itxi egik iñok ezer ostu ez dagian, eta gorde egik emen ate-orpo-ondoan, ni bitartean etorten banaz, sartu nadin».

        Ta ba doa kalea gora, bai aurpegiz ta ganoraz; ezagutzen ez ebanak usteko eban Alarcos kondearen aide urkoa zala, edo beintzat yantzi-laguntzailea.

        «Yaungoiko laztana, esan neban, zuk ekarri gaitza ta zeuk emon osasuna! Nori idurituko yakon nire nagosi au ain pozik ikusita, bart apaldu ez ebanik oge onean lo egin ez ebanik, eta goiz izan arren ondo gosaldu eztabenik? Gauz izkutuak egiten dozuz, yauna, ta jenteak ez dakiz! Alako tankerak eta yazkereak nor ez itsutu? Nok uste gizaseme a atzo egun osoan yan barik egon zala, Lazaro otseiñak kolkoan egun eta gau osoaz erabili eban ogi-puska —ez garbi garbia— yanda? Gaur ostera, aurpegia txukatzeko, esku-oial ordez yantzi-ertza erabilli ddabela. Eleukio iñori gogoak emongo. Yauna, yauna, zenbat olako ete dabiz mundu zabalean, dalako izen on baltz orregaitik yasaten, zugaitik yasango eleukiena!».

        Olan nengoan ate-ondoan, gauzok eta beste asdo gomutetan, nire nagosi yaunak kale luze estua igaro eban arte. Ta igaro ebaneko, sartu nintzan etxera barriro, ta Jesus baten irauli neban guztia goi ta be, ezer atrapau barik, ez egoan da. Oge baltza astindu neban, eta pitxarra artuta banoa ibaira. An ikusi neban nagosia andra zomorro bigaz itaunka. Ni aza-zurten batzuk yaten niarduen gosaritako, ta ardura andiz otsein barria lez, etxera itzuli nintzan, nagosiak ikusten enindula. Etxe-zatiren bat isasteko asmua neban, baño eneban aurkitu zegaz. Zer egingo egon nintzan alditxu baten, nagosiari eguerdira arte itxedongo ete neutson edo, ordurako zerbait yateko ekarriko ete eban; baiña alperrik izan zan nire egona.

        Ordu biak zirala ta ez etorrala ikustean, itxi neban giltzez atea, ta giltza itzi neban ak esan-lekuan, eta banoa neure bearrera. Mintzo apal argalaz, eskuak butarretara baturik Yainkoa neure begien aurrean eta miña aren izenean neukozala, eske asi nintzan aterik eta etxerik andienetan. Bizibide au bularragaz edoski bai neban —au da, itsu irakasle andiagandik ikasi— ta ainbesteko ikaslea atara nintzan. Erri onetan maitasun gitxi ta ez-urtea izanik bere, lauretarako beste ainbeste libra ogi iruntsiteko alderdia egin neban, eta beste bi ta geiago kolkoan eta mauketan. yo neban ostatura ta tripategi betetik igarotzean eskatu neutson andra aetako bati ta bei-atzazal zati bat emon eustan tripaki egosi apur batzukaz.

        Etxera nintzanean an egoan nire nagosi ona, kapea arri-aulkian bilduta, bera etxe-zelaiean arantz-onantza. Sartzean etorri yatan. Agiraka artuko nindula uste neban, baiño, Yainkoak obeto egin eban.

        «Nundik ator» itaundu eustan, eta erantzun neutson:

        «Yauna, ordu biak arte emen egon nozu, ta berori ez etorrala ikustean, ortik uritik yoan naz jente on batzuekana eske, ta aon zer emon deusteen».

        Erakutsi neutsozan magalean nekazan ogi ta tripakiak, eta aurpegi onez esan eban:

        «Ire begira egon nok bazkaritarako, ta ez atorrala ta, bazkaldu egin yoat. I ostea gizon yatorra lez yokatu az, oba dok bada. Yainkoarren eskatu, ostu baiño. Berak lagundu begit, ori ondo iduri yatalako. Auxe eskatuko yoat, arren, ez dagiela yakin neugaz bizi azanik, nire izen onagaitik. Alan bere, uri onetan ezezaguna nok eta ez al dok entzute ori zabalduko».

        «Ez ardura izan nagosi, ezteust iñok itanduko ta eztaukot iñori esan bearrik».

        «Orain bada yan egik gizagaxo orrek, Yainkoak gura ba dau, laster gozak premi barik. Baiña, esango ddoat, etxe ontan sartu ezketiño etxoat gauz onik ikusi. Solairu txarra ei dok. Ba dozak zoritxarreko etxeak eta oin txarrekoak; euretan bizi diranai zoritxarra itsasten deutsenak. Au edo dok bat; baiña agintzen ddoat, illa bete ezkero, enazala bertan geratuko, yaube egiten ba naue bere».

        Yezarri nintzan aulki-ertzean eta atsaldekoa gorde egin neban, saloberitzat artu ez negin. Asi naz bada aparitan, nire tripei ta ogiari aginka, ta azpitik begiratzen neutson nagosi gizagaxuari, ta ak ez eban begirik kentzen, nire magaletik: magala neban orduko platerea. Yainkoa erruki bedi nitaz, ni ataz erruki nintzan lez; ak barruan eukona nik bere euki neban, eta askotan, egunero sentizen neban. Yaten eskeñiko ete neutson nengoan, baiña yan ebala esan eustan da, bildur nintzan ondo artuko ez ete eban. Atzenik, gura neban gizagaxo ak niri lagundutea bearrean eta gosaldu egiala, egunez aurretik egin ebanez, ba egoan bada yaki oberik, eta nire gosea etzan aen andia.

        Yainkoak neure guraria bete eban, baita arena bere, uste dodanez. Yaten asi nintzanean bada, ta bera arantza ta onantza, eldu zan nigana ta esan eustan:

        «Egundo etxoat ikusi, Lazaro, yaten ik lako ganorea daben gizonik. Iñok ez au ikusiko yaten, yan-gurea sentidu barik, len ezpaleuko bere».

        Esan neban nire artean: ik daukokanak iduriazoten deusk nirea ederra dala.

        Alan bere, laguntzea erabagi neban, bera asi zan ezkero, ta bide emoten eustan ezkero. Ta esan neutson:

        Yauna: aukera onak egiten dau biargiñ ona. Ogi au goxo goxoa dago, ta bei-atzazal au guztiz ederto egosia ta ondua; daukon aogoxoz edonor zirikatzeko modukoa.

        «Bei atzazala da?».

        «Bai yauna».

        «Munduan dan aamenik goxoena dok, eta eztok olako faisanik niretzako.

        «Aztertu begi bada zelakoa dagon, yauna».

        Atzazaletan ipiñi neutson bestea ta iru edo lau ogi-zati txurienetikoak. Nire ondoan yezarrita asi zan yaten yan-gurea bai leukon, azur bakotxa marrasketan, bere txakurrik onenak baiño obeto.

        «Almodroteagaz dok au bere biziko yanaria», esan eban.

        «Bazi obeagaz yaten dok ik» esan neban ixilik.

        «Ezer yan ezpaneu baizen goxoa iduri yatak».

        «Ori egia dan baizen urte onak etorriko al dozak», esan neban nirekiko.

        Eskatu eustan ur-pitxarra ta emon neutson ekarri neban lez. Ez bide eban izan ganez nire nagosiak yanaria: urik etxakon palta-ta. Edan gendun eta ogera yoan giñan pozik aurreko egunean lez.

        Ez luzatzearren, olan bizi izan giñan zortzi edo amar egunez. Bera goizero yoaten zan esaniko ganoreaz aizea iruntsiten, Lazaro gizagaxua otso-burutzat ebala.

        Nire zoritxarragaz gogoetan nengoan sarri, nagosi zitalengandik aldeginda oba billa nenbillela, olakoaren menpean gertatu-bearra. Arek niri emon ordez nik ari yaten emon bear. Au ta guzti bere maite neban, besterik ez ebalako ta ezin ebalako; ta eneukion gorrotorik, urrukia baiño. Ta askotan gosea igaroten neban, arentzat ostatura zerbait eroateagaitik.

        Goiz baten yagita ator-utsean igon eban etxe goienera bere bearra egitera, ta bitartean iduritua kentzearren arakatu neutsozan bururkotzat zeuzkon yipoea ta prakak, eta terziopelozko toxa bat aurkitu neutson izur izur egiña, ez txuri, ta aspaldian egondako zantzu be barik.

        «Gizagaxu au beartsua dok, niñoan, eta eztabenak ezin emon; baiña itsu zikoitz ak eta zorigaiztoko abade zurkaitz ak goseak ilten ninduen, Yainkoak biei emonda bere: batari jenteak eskuan muñ eginda, besteari miña zolia ebalako. Bidezko da bada, nik eurek gorrotatzea ta oneri urruki izatea».

        Yainkoak ondo daki, ezkutari a lako bategaz topo egiten dodanean, ze tamalgarri yatan alako ibillera andikiz ikusita, ak beste larrialdi al dabela pentsatzeaz. Gurago neuke aren otsein izan, beartsu ta guzti bere, beste areena baiño, esan dodanez. Zertxu bat eban, niri atsegiten ez eustana: aen buru-eretxia izatea. Bere arrotasuna beeratu egiela, premiña goratzen zan giñoan. Baiña olango gizonen artean ekandu yakiña edo da ori. Txuri garaurik ez izan arren, kapelua bere lekuan euki gura dabe. Yainkoak ondu begi, onozkero gaitz ontatik ilgo dira-ta.

        Olako biziera neroiala, ni paketan izten enindun zoritxarrak egin eban, nik etxe zarpail lotsagarri atan ez irautea. Urte a ezurtea zan ogitan, eta udalak erabagi eban arrotz guztiak uritik alderagitea. Aldarrika zabaldu zan, andik aurrera urian topetan ebena, zigortu egiela. Ta lau egun buru ikusi neban, izan bere, eskale-sail bat kalerik kale, legearen menbean. Ikaratu nintzan lartxu be, ta enintzan geiago eskatzen azartu. Ikustekoa zan noski nire etxeko yan-bagea ta etxekoen tamala ta isiltasuna. Bi edo iru egunez ezer yan barik eta tutik itzegin barik egon giñan. Gure alboan bizi ziran andratxu irule ta kapelagille ezagun batzuk emon eusten niri bizitza. Areei ekarten eutseen apurretik emoten eusteen niri zerbait, eta gose gose geratzen nintzan.

        Ta neure buruaz baiño urrukiago nintzan nire nagosi gaxoaz, zortzi egunez ez eban ezer agora eroan-da. Etxean beintzat, ondo egon giñan yan barik. Nik eztakit nondik ebillen eta zer yaten eban. Eta eguerdian kalea bera etorten ikusi, txakur xarlango yatorra biño gorputz luzeagoaz! Eta dalako izen on baltz orregaitik lasto izpitxu bat artuta, etxean asko ezpaegoan bere, urteten eban etxetik agiñai zirika, ez tartean zerbai eukolako. Ta etxe zarragaitik atx egiñez iñoan:

        Etxe onen zoritxarra edo dok. Illuna ta tristea dok. Emen gagozan arte amaika ikusi bear yoagu. Amaituko al dok illebete au, ortatik urten dagigun.

        Lorraldi ta larrialdi gose ontan gengozala, egun batez, eztakit zori onez ala txarrez, nire nagosia erreal baten yaube egin zan. Pozez txoratuta etxera zan. Veneciako ondasuna aurkitu bai leban, eta aurpegi alai ta barretsuaz emon eustan, iñoala: «Toik Lazaro, Yainkoa eskua zabaltzen asi yakuk. Oa zeiara ta erosi egik ogia, ardaua ta okelea. Busti dagigun! Yakik ganera, poztu aitean, beste etxe bat topau ddoatala alogeretan, eta oraingo zarpail ontatik aldegin bear ddoagu illa betetakoan. Zorigaiztokoa bera, ta bertan lelengo teila ipiñi ebana:gaiztoz sartu bedi! Yainkoarren, bertan bizi nazanetik etxoat okel-aamenik, ez edan ardauri, ez izan atsedenik. Eta zer aurpegi latza ta illuna daukon! Yoan-etorri egik arin, eta yan dagigun gaur kondeak lez».

        Banoa nire erreala ta pitxarra artuta, ta arin-aringa asten naz kalea gora, zeiarantza, poz eta alai. Baña, zer aurreratzen da, nire zoritxarrean ba dago, ona gaitz barik ez etortea? Ta ala yazo zan. Kalea gora niñoaiala diru a zetan obeto eralgi negiken kontuak ataraten, nire nagosiari dirua emon eutsolako Yainkoari eskerrak egiten, ustekabean gorpu bat ekarren zerraldoan kalea bera abade ta jenteak. Areei leku iztearren orma-ondora baztertu nintzan, eta gorpuaren atzetik yoian emakuma bat, ildakoaren emaztea bide zan, baltzez yantzia, beste emakuma batzuen artean negarrez ta deadarka iñoala:

        «Nire senar yauna, nora zaroaze? Etxe illun zorigaiztokora, etxe baltz illunera, ez yan ez edan egiten ez dan etxera?». Au entzutean zerua lurragaz bat egin yatan eta esan neban:

        «Nire zorigaitza! geure etxera darioie gorpu ori».

        Itzi neban nire bidea, ta jente artetik zulo egiñez itzultzen naz kalea bera karraka alegiñetan etxeraño. Sartuta itxi neban atea presaka, nagosiari laguntza-eske besarka, ta, arren, etorri eiela atea gordetera. Nagosiak, beste zerbait zalakoan ikara-antzean esan eustan:

        «Zer dok ori mutil, deadarka? Zergaitik ixten dok atea olako zarataz?».

        «Yauna, esan neutson, beton ona, gorpu bat dakarre-ta!».

        «Bai ete» erantzun eban.

        «Or goien aurkitu dodaz, eta zanaren andreak iñoan: "Senar yauna, nora zaroaze?" Etxe illun baltzera, triste ta zorigaiztokora, ezer yaten ez edaten eztabenera! Emen dakarre, yauna!».

        Nagosiak ori entzutean, gogo andi barik be, barreari gogoz ekin eutson, eta luzaro itzegin eziñik geratu zan. Bitartean atea morrolloa emon da neukon, eta lepoagaz eusten neutson obeto gordetearren. Igaro zan jentea gorpuagaz, eta oindiño bere, idurituakaz nengoan etxean sartuko ete euskuen. Eta yanariz baiño barre egitez beteago egoanean, esan eustan nire nagosi onak:

        «Egia dok, Lazaro, alargunak iñoanez ordo pentsatu dok, baiño Yainkoak obeto egin ddok eta ddoazak aurrera. Idiki, idiki, ta oa yateko-billa».

        «Itzi egiezu, yauna, doazela aurrera kalea igaro arte», esan neutson.

        Atzenik etorri zan nagosia atal-ondora ta zabaldu eban indarka, ba eban indar-bearra nire bildurra ta estualdiagatik, eta bidean ipiñi nindun. Egun atan ondo yan gendun, baiña ez eustan yanak on andirik egiten. Iru egun areetan etxatan kolorea etorri. Nagosia ostera, barreka nire burutapena gomuta-aldioro.

        Olan bizi izan nintzan irugarren nagosi txiro onegaz egun batzutan, zetara etorri zan eta zer asmu eban, beti yakin guraz. Aren menbean yarri nintzanetik ezagutu neban arrotza zala, bertakoen ezaguera apurra ebalako.

        Noizpait bete zan nere guraria ta yakin neban gura nebana. Ondotxu bazkaldu gendun egun batez, bera alaitxu egoala, emon eustan zituan ondasunen barri, ta Gaztela Zarrekoa zala esan eustan, eta auzoko zaldun baten aurrean kapela ez arazteagaitik bakarragaitik itzi ebala bere erria.

        «Yauna, esan neutson, zalduna ba zan eta zuk baiño geiago dabena, ez al zendun oker egiten zuk aurrena ez eraztean? berak ere erazten eutsula esan dozu ta».

        «Alan dok, eta ba ddok, ta berak bere erazten ioan baiña nik ainbeste bider aurrena erazten naieuan ezkeroz, etzoan gauz andia berak niri bein aurrea artzea».

        «Ni enintzokek orren begira egongo, uste ddoat, batez bere ni baiño aundigoakaz eta aberatsagoakaz».

        «Gaztetxua az, erantzun eustan, eta ezteusk miñik emoten izen ona galtzeak: ortan ddagok bada gaur eguneko gizon ondrauen izate guztia. Ba ddakik ni ezkutaria nokala; baiña kondea kalean topetan ba ddoat eta kapela kendu-kendu egiten ezpadau nire aurrean, barriro etorten ba da, sartuko nok etxeen batean zeregiñen bat bai neu, edo beste kalea zear yoango nok baldin ba da, nire ondoratu baiño len, nik neurea ez eraztearren. Aitonen seme batek ezeutsok zorrik Yainkoari ta erregeari baiño; ta eztok bidezko gizona nobera ba ba, bere buruaren ardurea lipar batean iztea».

        Beiñola nire errian opizial bat itsusitu ñoan eta yoten zematu ñoan, aurkitu aldioro, «Mantenga Dios a Vuesa Merced», esaten eustian-da.

        Nik esan neutsoan: «I, erritar gizatxarra, zegaitik az aen gaizki-azia?». «Manténgaos Dios», esan bear deustak edonor bai nintzan.

        Andik aurrera nun-nai erazten eustan kapela, ta bear dan lez itzegiten eustan.

        Ta ez al da agur egite ona «Manténgaos Dios», esatea? esan neban.

        «Ez zoritxarrez esan eban. Ganora gitxiko gizonai esaten yeutsek ori; baña ni lako goi-mallakoari etxakok esan bear gitxigorik: "Beso las manos de Vuestra merced", edo beintzat, "bésos, señor, las manos", itzegiten deustana zalduna ba da. Alan bada, mantenimentuz ok eragiten eustan nire erritar a, iñoan ikusi gura, ta etxoat nunduan parkatuko, erregez beetik "Manténgaos Dios" esaten deustan iñori».

        «Ene gizagaxua, esan neban, orregaitik ezeutsok ardura Yainkoari ire bizikaiaz, iñok Ari eskatzerik ezin eroan dok eta».

        «Batez bere enok aen txiroa», esan eban. Ba ddoat errian etxe-sail bat; zutunik balegoz etxeak eta ondo landuak eta nire erritik amasei legoa bidean balegoz, Valladolid'ko aldats-kale atan, balioko leukezek berreun milla marabiri ta koska. Ba ddoat usategi bat bere, yausita ezbalego dagoan lez, emongo leukezek urtero berreun usakume ta geiago. Ta olango beste gauz asko esan eustazan nire izen ona arren ixiltzen dodazanak.

        Etorri nintzan uri onetara egonarri ona aurkituko nebalakoan, baiño oker yazo yat. Kanonigu ta eleiz-gizon asko aurkitu dodaz, baiña nundu guztiak euren pausutik atarako eztabezan kokoloak dira. Erdi-merdiko zaldunak bere artu gura naue, baiña euren otsein izatea neke da. Gizon izan da karta-gaizto biurtu bearra dago olakoakaz; ostera «aldegizu Yainkoarren» esaten deutsue. Ta geienez epetan ordaintzen deutsue otsein-saria ta seguruago, yana sari-ordez.

        Eta bizimodua zuzendu gura dabenean, eta iñoren izerdiak ordaindu, yipoe izerditsu bat edo kapa murriztu bat emongo deutsue. Nobera tituludunaren menbean yarri ezkero, nonbait or igaroten dau bere zoritxarra. Ez al dot nik ganorarik oneen otsein izateko? Olako bategaz topo egingo baneu. Yaugoikoa! bere kutuna ninduke ta ondo serbituko neuskio. Iñok beste guzur esango neuskio, ta atsegin egingo neuskio bene benetan.

        Barre egiten neutson bere ataraldi ta ekanduakaitik, munduan ziran obeenak izan ez arren. Ez esaten iñoz, miñ emon leikionik, egoki balitzaio bere. Zintzoa izan itzez ta egitez, beragaz. Ez estutu, berak ikusiko ez ebazan gauzak ondo ez eginda. Menpekoai agiraka egin, arek entzuela, aren gauzetaz ardura ba neuko lez. Otsein bati agiraka egitean, neuronek zirikatu, aserreagotu edin, eta errudunaren alde egiña irudi egien. Ondo esan ondo egokionagaitik, eta osterantzean maltzurra izan; maixiotzalea izan; etxekoekaitik eta kanpokoakaitik barritxukerian yardun; iñoren bizitzaz zer-atera ibili, auzoan zabaltzeko; ta olango barregaiak erein, yauregietan eta andiki artean oi dan lez. Eztabe etxean ikusi-gura gizon presturik, gorroto deutse ta zorotzat daukoze ta ezertakotzat, eta ez dirala garatz-gizonak, eta nagosia ardurabaga egon daiteken nodukoak. Olakoekaz, mutil zuurrak, nik egingo neukena egiten dabe, baña nere zoriak eztau gura nik aurkitzerik.

        Nire nagosiak bere, tamalez kontetan eban bere zoritxarra, gertatu yakona niri eralgiz.

        Onela gengozala, gizon bat eta atso bat sartu ziran atetik. Gizonak etxea eskatu eutson alogeretan, eta atsoak ogea. Itzbatu ziran bi ilabetetako ta euretan lortu eban urte osoan lortu ez egikena. Amabi amairu erreal izan ziran. Eta erantzun ona emon eutsen: yoango zala zeiara, biko diru bat truketan, eta arrasteian etorteko; baiña aren yoanak ez eban izan etorterik. Itzuli ziran eurak arrasteian, baiña belu. Nik esan neutsen, etzala etorri, Illuntzean etorten ez ta, ni etxean bakarrik geratzeko bildurrez, auzo-andreetara yoan nintzan eta kontatu neutsen, eta an lo egin neban.

        Goizean artzedunak etorri ziran itaunka, baiña beste atera. Emakumeak erantzun eutseen.

        «Emen da aren otseiña ta etxeko giltza».

        Itaundu eusten beragaz, eta esan neutsen enekiala non egoan, eta etzala etorri etxera dirua truketan yoan zanetik, eta beragaz aldegin edo ebala.

        Au entzunda yoan ziran amabiaren eta iskribauaren billa. Ta ara nun datozan. Artzen dabe giltza, deitzen nabe, ta deitzen dabez testiguak, idigiten dabe atea, ta sartzen dira nire nagosiaren ondasunen baitura egiten, zorra ordaindu egian arte.

        Etxe osoa arakatu eben, eta esan dodan lez utsik aurkitu eben, eta esan eusteen:

        Nun dira zure nagosiaren ondasunak, aren kutxak eta orma-eunak eta etxeko bitxiak?

        «Nik eztakit», erantzun neban. Iñolaz bere, esan eben eurek, gabez izkutau ta eroan ei dabez norabait. Amabi yauna, eldu eutsozu mutil oneri, onek daki nun dagoan-da.

        Urreratu yatan amabia ta zama-ondotik eldu eustan, iñoala:

        «Mutill, preso az, nagosiaren ondasunak agertzen ezpadozak».

        Ni, neure burua sekula baiño larriago ikusita, bildurtu nintzan guztiz, eta negarrez agindu nuetson esango nebala. (Zamatik askotan eldu izan eusteen, baiña astiro, itsuari bidea erakusteko). «Ondo da, esan eusteen. Esaik dakikan guztia, ta ez bildur izan».

        Yezarri zan iskribaua arri-aulki batean, eukonaren zerrenda egiteko, zer eban itaunka.

        «Yaunak, esan neban, nire nagosiak dabena, berak esan eustanez, etxe-sail bat ona, lurrera yausia, ta usategi bat, yausia a bere».

        «Ondo da, esan eben. Gitxi balio ta bere, zorra zuritzeko beste ba da. Ta urian norantza dago ori?» itaundu eusteen.

        «Aren errian», esan neutsen.

        «Etxagok alderdi txarra, esan eben. Eta zer erri da ori?».

        «Gaztela Zarrekoa zala esan eustan».

        Barre egin eben gogoz amabiak eta iskribauak, iñoela: Naikoa dok ik esana, zuen zorra kobretako, andigoa balitz bere.

        Alboan egozan auzo-andreak esan eben: «Yaunak, mutiko gizagaxu bat da au. Egun gitxi da ezkutariagaz bizi dala, ta eztaki aren barri, berok baiño geiago. Gizagaxoa, gure etxera dator eta yaten emoten deutsogu Yainkoarren, dogunetik, eta gabez arengana yoaten da lotara».

        Nire errugabea ikusita, nire eskuko itzi ninduen. Amabiak eta iskribauak eskatzen deutse senar-emazteai bidezko saria. Zarata andia atara eben eztabaidagaz. Eurek iñoen, etzegozala pagetan bearturik, ez egoala zegaz ordaindu, ta ez zala baikuntzarik egiten. Besteak iñoen garrantzi andigoko arazo batera yoateari itzita etorri zirala.

        Atzenik, oiu andiak egin-ostean amabiaren mutilak soiñean artu eban atsoaren burusi zar bat. Ez yoian oso zamaztua. Ba yoiazan bostak oiuka. Eztakit zer yazo zan. Burusi gaixoak pagatuko eban guztien ordez. Ta ondo erabilia egoan; bada, lengo lenetatik itxedon bitartean bere, alogeretan ebillen.

        Esan dodan lez itzi nindun irugarren nagosi gaixo ak, eta an ezagutu neban osotara nire zori txarra. Nire aurka nagosiak alegiñak eginda bere, eneban nik a itzi, beste mutilak euren nagosiakaz egin oi dabenez; berak itzi nindun ni ta, iges egin eustan.