V
Aurreskua

        Euskaldunak, bazkari on baten ondotik, dantzan izan ari gabe iñolaz geldi ez ditezke. Burua berotu, ta urdaia astundu geroz, zangoak beti eiñ batean arindu bear dituzte.

        Orra zergatik Urdanibiko etxeko-jaunak nonbaitik txirulari ta ttuñ-tuñaria bildu-ta euskal-yauzi edo dantzak jo zitzaten agindu zien.

        Gaiñera, Philippus Jordaensek gure aberriko oitura eder orik ikusteko naiarekin zegon, ta Ixteberi eskatu zion, otoi, gure aitonen dantza zar-zarrenak emanaraz zitzan.

        Batez ere, gure Aurreskua, gutartean dantzatu oi duten bezala, ikusteko asmoa zeukan.

        —Ori, ereix egin litekeana da, erantzun zion Irundarrak. Txirularen txixtua aditu bezaiñ laixter, onera bilduko dira inguruetako baserritar nexka ta mutill guziak.

        Berealaxe etxe aurrean dagon zelaia garbitu ta bere gurdi, golde, aitzur, maillu, ikatz edo mia-meta, burni puxka ta abarrez ustu ta, dantzarako apaindu dezaten, morroieri agintzen die jabeak. Eiñ batean orrela adelatu dutenean, zelai ori jaierako oso leku egokia gelditzen da, inguruan dauzkan gaztenondo aundi oriekiñ. Pixkaka-pixkaka, alde guzietarik baserritarrak badatoz, batzuk bere lanerako txamar ta eskalapoiakin, besteak igande ta jai egunetan jantzi oi duten bezela jarriak, gazte ta zarrak, nexka ta mutillak, itsas-gizon ta nekazari, guziak multzoka, oiuz eta parrez.

        Bakarrik, portutxo ta ibaiaren aldetik lanean ari ziran flamendarren otsa aditzen zan.

        —Gure ontziak Bidasoaraiño, andik biar joateko, ekarri-ta —esan zuten— gu ere dantzak ikus ta yauziak ematera etorriko gera.

        Ta, esan bezela, Lidwina ta La Bella Amberesa itsasorako antolatu-ta, sokakiñ lotuak urbideari beera, kaitik ibaiaraiño eraman zituzten.

        Bitartean Urdanibitarrak dantzan asi ziran.

        Len-lenik txirulak, oraiñ Zuberon bakarrik baiña gizaldi artan Euskal-Erri orotan ezagututako «mutxiko»-en airea jo zuan. Ereserti edo musika orren dei biguña aditu zuan bezain laster, Ixtebe agertu izan zan plazara ta zenbat-nai gizon mardul ta gizentsua izanikan ere, aria eta xotilki eman zituan len zango-joste ta urratsak. Ikustekoa zan, etxeko jaun eder ura, burua ta sorbaldak tente, bi besoak geldi ta aztalak lur-azalaren gaiñetik jauzika. Beraren ondoan beste gizonak, ala oletako jabeak, ala nekazari zar ta gazteak, bai ta Urdanibiko langilleak, guziak lerroka, bat bestearen ondoren-ondoren, inguruka zetozten. Orien artean etzan ez neskatxa ez emakumerik sartzen: baiña, plazaren bazterrean zeuden, an, jai ontako erregiñak bezela, dantza orien agurrak onetsitzeko jarriak. Ta txirularen soñuarekin batean jauzkarien oiñ-aztalak neurri-neurriz, lurra jotzen zuten, muxika orreri josi ta alkartuak izan balira bezela.

        Azkenik txistu ariñ ura ixildu zanean, zangoak ere, bat-batean, ekuru edo gelditu ziran, ta dantzariek, nork bere aldera itzketa edo solasera bide egin zuten: baiña ez ordu luzerako.

        Bat-batetan txirularen dei motz eta samiñ bat aditu izan zan. Berealaxe, amabi mutill gazte, eskuak elkarri emanik, plazan agertu ziran. Igandetako janzkiz apainduak bazetozten: soiñeko beltza, zaragoilla ori-urdiñak, galtza-motz xuriak ta abarketak gorri. Urak, bat-banaka, itzalpetik ateratzen zituala txirulariak zirudian; ta orrela kanporatu zituanean, asi zan irrintzi ta txistuka, guzien belaun eta aztalak igitzen ari ziralarik. Ori zan mutill dantza. Gero alaere pixkaka-pixkaka gelditu ziran, ta orduan «aurresku» zegoan mutillak, jauziz, ta burusturik, Ixteberi agurrak egin zizkion.

        Gero Aurresku ta Atzeskua bat besteari aurka ibilli ta buruz-buru dantzan asi ziran, elkarri aupaka bazetorzketen bezela, ta lenagoko «torneo» edo buruketatan, andreari kausitzea gatik, Zaldunak ari zitezken antzera.

        Andrerik etzan oraindik agertu. Baiña, «desafioa» bukatu ondoan, laur dantzari, txapela eskuan, joan ziran Yolandaren billa. Burni-erregiña, orien erdian, dantza-zelaian sartu, ta geldirik, aurreskuaren aurrian egon zan, onek, berriz jauzika, agurrak egiten ziozkalarik. Bera, zeta beltzez jantzia zegoan ta janzki illun orren aldean bere ille urrezkoaren margo argiak iñoiz baiño leiñuru ederragokoak bazekartzan. Egiaz, ille ark, lur-peko zulo beltzatik atera dan burniaren meatz gorri bizi-bizia zirudian.

        Aren ondotik beste laur dantzarik bigarren neskatxa gazte eder bat Atzeskuari nonbaitik ekarri zioten ta onek ere andre berriari agurrak eskeiñi ziozkan.

        Baiña, gizon orien erdira andreak etorriz-kero, ezin esan dezakegun lotsa-itzal bezelako bat dantzarien artean sartu zan. Ordurarte ariñ, alai ta jauzkari zebillen txirularen otsa, oraiñ bigundu ta leundu egiten zan. Dantza baiño, deduzko ibilketa edo eleiza-birarako jo oi duten ereserkiaren antza zekarren.

        Zoaz, bada, nere irakurle maitea, zoaz ikustera ea oraingo dantza lizun ta lotsakabe orietan, gure oitura zar ederretan bezela, andreari zor zaion itzal eta begirunea gorderik ba-ote dan. Or ez dezu aurkituko likitz ta moldekaizkeri baizik, ta gero, gu Euskaldunak, ez ikasi ta kazkarrak garela esan bizatet! Gure arteko dantzetan, andrea ez ta, gizonak nai duan bezela uki, bulka, tira, itzulka ta estutu egin oi dan jostaillua, baizik agurka, burustuz ta zapiaren puntta-punttaz bakarrik alderatu oi dan erregiña.

        Era ortan jostatzen ari ziran Urdanibitar dantzariak. Batian ara bestean onera bazebiltzan, pausuki, emeki, neskatxak mutilleri zapi xuriaren lotkarri politaz alkartuak, an inguruan zeuden aita ta amen begipean.

        Oraiñ, Yolanda ta bere lagun Aurreskuak, besoak goratu-ta, besteak azpitik badijoazkie, ondoren-ondoren...

        Bere agintariak, an, portutxoan, ontziak biaramon goizean itsasoratzeko apaintzen ari ziozkalarik, Philippus Jordaens plazan dantzarieri begira gelditu zan. Alki eder batean, Urdanibiko etxeko jaunaren aldean jarria zegoan, ta noizetik-noizera lenbizi zekusan «aurresku» orren xetasun zerbait bere auzokoari galdetzen zion. Batez ere dantzariek Yolanda ta Aurreskuaren beso azpitik igaro ziranean moteldu ta arritu zan:

        —Zer da joku ori? —esan zion bere lagunari.

        Ixtebek iñardetsi zion:

        —Ori, jauna, lenago gure artean zeuden ta oraiñ ere or nonbait dabiltzan Agota oriek gure aldetik baztertzeagatik egiña dana daukazu. Arrotz orietatik bateren bat dantzarien erdian ixillik sartu ote danaren beldurrez, guziok, Aurreskuaren azpian, ta burua makurturik, igaro bear dute.

        —Burua makurturik? Zergatik bada? Zuok Euskaldunak, guzien errege bai-ote zerate?

        —Baliteke. Baiña beste zerbait gatik ere. Badakizu, gure abesti zarraren esanaz, Agotak belarri bat bestea baiño txikiagoa dakarla:

                Bata handiago dizü eta aldiz bestia

                Biribil eta orotarik bilhoz üngüratia.

        Burua makurtuz nork berak belarria nolakoa daukan, eskutatu eziñ.

        —Eta Agoteren bat aurkituko balezate, Yolanda ta bere aurrekuak zer egiñ ote lezakete?

        —Besoak beeratu ta ardi galdua bereztu, besterik ez.

        Jordaensek, arpegi aserrez, esan zion:

        —Zer milla deabru! gizona! Zuok, zergatik gu kanpotarrak orrela begietan artuak daukaguzute?

        —Guk —erantzun zion nagusiak, ezti-eztiki— ez ditugu atzerritarrak begietan artzen eta ez diegu begizkorik egiten. Gure artean ongi-etorriak dirala ta batzarre ederra egiten diegula zerorek, noski, asma dezakezu.

        —Ori, egia! Euskaldunen etxetan ospetsuki oneritxiak gaude.

        —Badirudit... Baiña gutartean jate ta etzatea nasaiki ematen dizkizutegulako, zuok beti kanpotarrak bezala zaituztegu. Gure azitikakoak etzeratelako, gure sendietan sar zaiztezen guk eztegu nai. Gure odola, diran zar-zarrenetatik bat dalako, garbi ta uts euki biar degula deritzagu.

        —Bai zera! Ludiko gizon guzien odola berdiñ zarra da! Zuena, Adan gure asabarena baiño zarragoa ba ote leite?

        —Jordaens, gure jatorriaren kondaira baiño obeto, Ayamendiko lur-zulo ta erraiak ezagutzen ditudala aitortu bear dizut. Nik, Ybarguenek irakurri dituan bezela, diotenaz, Simankasen edo Iruñan gordeak dauzkaten ardi narruzko idazki edo gutunak ez ditut beiñere begiztatu. Zuatz-azal eta txartel oriek Euskaldunen zartasunaz derasatena eztakit nik. Orretaz, egilleak berak nik baiño asko geiago jakingo etzualalakoan nago. Baiña egia bada ere, balinba, gure asaba Tubalkainen odola an-emen eiñ batean nastua dakargula, iñork, alarikan, antxiñakoen oitura, ibilkera, antza ta itzkuntza batez ere, soiñ eta biotzari josiak daramazkigula uka dezake. Ta ori guztia gure aitonen aiten oroimena dalako nai degu beti argi eta garbi euki.

        Flamendarrak, parra maltzur bat ezpaiñetaratzen ziola, erantzun zion:

        —Ederki, gizona! Euki, bada, euki ondo zuen odol zarra!

        Etxeko-jaun euskaldunak esan zuan:

        —Ortarako nago emen...

        Anarte, gabaren len itzalak jatxitzen asi ziran. Mendiaren beste aldetik itsasoan etzin edo obitzera zijoan eguzkiak bakarrik Jaizkibelgo tontorraren lepoan urrea bezelako argi leiñuru me-mee bat utzi-ta, bazter guziak illunpetuak zeduzkan. Pixka-pixkaka, Mendelu, Zuloaga-aundi ta Oillurtako etxe-auge xuriak beltzez jantzitzen ziran. Gaztena ta ametz oian edo basoetatik, illunabarra ildo-ildoka bazetorren. Laixter, zelai ta ibarrak beretu-ta, Urdanibiko yauregia ere estali ta suntsitu zuan.

        Alarik, Urdanibitarrak beti dantzan ari ziran. Aurreskua amaitu-ta, txirulak fandangoa jotzen zualarik, guziak jauzika ta krixkitinka, bi besoak airean, gazte ta zarrak, nexkatxa ta mutillak zelaiaratu ziran. Zuaitz, esi, sargatze ta etxeak berak igitzen ari zirala zirudian.

        —Alajaiña! —ots egin zuan Jordaensek— zeiñ geldi legoke emen? Ni ere dantzatzera nijoa!

        Eta, esan bezela, bere txapel lumatsu nasaia eskuan, buru gaiñetik, zerabillela, lurra oiñez jotzen asi zan.

        Ura itxura ortan ikustearekiñ, ze parrak ta zer oiuak!

        —Artz dantza! Begira artz dantza! —zioten.

        Bai... artza dantzan ari zan, iduri parrez eta maltzur... Baiña nola bildotxa aginkatu ta bere arpe-zulora eraman bear zuan gogoan zerabillen.

        Bildotxa ere zelaian jostatzen ari zan. Artalde ta artzaya an bertan zeuzkalarik, arentzat galbiderik bai ote legoke? Or, etxe maitearen itzalpean noren beldurra leuke? Eta Yolanda, ariñik biotza aztalen antzera, dantzatuz, batean Urdanibiko etxe-aurrera, bestean baso illunaren adarpera zebillen...

        Ordu artan portutxora zijoan bide aldetik, oiu ta irrintzi batzuk aditu izan ziran, ta aiñ laixter, dantzarien parra ta alagaren artean, plazan sartu ziran Lidwina ta La Bella Amberesaren itsas-gizonak. Ango egikizunak bururatu-ta (ziotenaz) ontziak itsasoratzeko ordurarte apur bat jostatzera bazetozten. Itxuraz arrabots geiago pizteagatik, bere buruak parregarrizko apaingai batzuz jantzi-ta, momu ta mozorroen antzera, arpegiak oial edo bildots narruz estalduak zekarzkiten ta beren inguruan jendea bildu ta multzokatuz zebillen.

        Jordaens bakarrik dantzari jarraitzen zion, an, olako baztertxoan, Yolanda ta beste Flamendar itsas-gizon batekiñ...

        Eta orra non, bat-batean, olaren orma beltzen mutur atzean eskutuak zeuden gizon batzuk ustekabean neskatxa gaztea asaldatzen duten. Batek eskuaz aoa estaltzen dio, besteak illezko burusi nasai batean zango ta besoak ingurukatzen diozkate, ta, zama bat bezela, sorbalden gaiñean, portutxoan zai zeukaten ontzixka batera laixterka daramate...

        Ainbeste parra ta irrintzi ta iskanbillen artean, nexkatxa gizajoaren oiu samiña iñork ez tu aditu, ta oraiñ Jordaens ta berekilangoak, arrauneri lotuak, Urdanibiko etxalaba eroaten dute itsasoaruntz, an, beti, ametzen adarpean, txirula, ezertaz oartua, bere abesti bigun eta alayari jarraitzen ziolarik...