I
Urdanibia

        Irundik Ondarrabiaraiñoko bide zabalean lenago lau mando makal zartxo batzuk zaramaten gurdi moldakaitza, oraiñ tximista-indarraz dabillen trranbia ori liraiñ bat egiña dago.

        Ondarrabiaruntz joateko asmoaz gurdi berri ortara igoko baziña, irakurle, laixter —Kaputxiñoen etxera eldu baño len—, igar edo errota-urbide bat zubiaren azpitik dijoazula nabarituko zenuke. Itsasoa apalean dagolarik, igar-erreka ori loitsu ta erditara urez ustua dago; baña urandiak gora joten duan orduetan, ibai nasai, arto landa ederren artetik dabillen bat dirudi.

        Gaurko egunean erreka orren urak, arriz beteak Bidasoatik datozten txalupak, ara, bide bazterreko Sagarzazuren edozein arriki lantegira ekartzea baizik beste lanik ez dauka. Baña... Gurditik jatxi zaite, irakurle, ta begira... Errekari bidea zabaltzeko egiña dagon eskuzko lan izugarri ori, Sagarzazuren lantegi txiki politarentzat iñork bururatuko etzezakela laixter ulertuko dezu. Uraren bi aldetatik aiñ zabal ta lodituak ikusten ditutzun iya ta kanaberak, egikizun ori atzokoa eztala, ageriki salatzen dute.

        Jo zazu aurrera... jarrai urari barrena... An-emen, zearka dabillen errekaren bidean, orra arrizko zubi zar bat, bizkarrezurrez goratua itsas ontziak azpitik igaro ditezen eran; orra or legorrean oska zabal bat egiña, gora ta bera dijoazen txalupak aldizka igo ta jaitxi ditezen; ona emen ontziak ustu-betetzeko antolatuak zeuzkaten biguiñ edo arolak, ta burni lokariak korapillatzeko abe tantaiak. Jo... jo... loizulo ta sasiak gaindi... Sar, basetxen inguruelako sagardi ta zelaietan, ango etxekandreak atorra ta maindire ta puxka gobaraberriak esi gainean zabaltzen ditualarik. Jo oraiñ ezkerrera, ibaiarekin batean, amezti beltz araruntz; ibilli, zugatz illun orien adarpean... Or daukazu, oyanean galdua dirudin orma-goradun yauregi bat...

        Yauregi aberats samingarria!

        Amaseigarren gizaldiko Zaldunak egoki zeukaten antzera, etxea arri eder apainduz jasoa dago, ta ate-gainean marmol edo aitxurdinezko arri-mai batean itz oriek ozkatuak daude:

SEBAS

TIAN D'UR

DANIBIA-RE

DIFICO ES

TA CASA

ANO DE

1619

        Sebastian Urdanibienekoak etxe au berriztatu zuan, 1619 garren urtean. Izki orien azpian Urdanibitarren ezagutailluak: basurde ta orkatz ta oreiñ adarbakardunak.

        Orrelako alderdi basa ta illunean etxe ori jaso zuten gizonak, gogoan zer asmo zeukaten? Bere atsegin eta solasetako leku ori autatu ote zuten? Ez noski. Atsegintzalea bakartasunari itzuri egin oi dioala edozeiñek badaki.

        Etxagillearen asmo egiazkoa ikertu nai badezu, yauregi orren inguruneak urbildik begixta itzatzu. Orra amen lenago Irundik Ondarrabiaruntz zebillen Erromatarren erregebidea. Oraiñ otarte ta sasien erdian saparrez beteak ikusten ditutzun arrola oriek, gizaldi-ta-gizaldietan, bide zabal errex bat ortik bazabillala ezaguarazten dizute. Baña bidearen beste aldean datzan ur-bildegi orrek ta berari arrizko ur-bide batez lotua daukan etxola beltz illun ark, yauregi ori zertarako egiña izango ote zan agerian jartzen dute. Jaizkibel-mendieren erraietatik sortutako errekatxo bat onaraiño, ataurka zeyartu-ta, ekarri zuten. Ark pixkaka-pixkaka, ur-bildegia nasaiki betetu-ta, bere ur pisuak etxolaren goi-sapaiaraiño daramatza. Or lenago ur-errota edo aize-arka aundi bat izango zala ikusleak errex asma dezakeana da. Itz batez, Gipuzko aintziñakoan aiñ ezagutuak ziran ola eder aietatik baten aurrean gaude. Auxe zan Urdanibiko ola, ola guzien artean aipatua zegona.

        Euskadiko kondaira zar-zarrenetan jarria dagon gauza da Euskaldunak betidanik burnizale ta ola-gizon izan dirala. Plino, Kaizar eta Esterabonek gure mendietako burnimeatzen aberastasuna goratu dute, ta Martzial olerkariak nonbait dio Zeltiberiko gudari ospetsuak, Bilbilis euskal irian landuak ziran ezpata eta azkonak obeagotzat edukitzen zituztela.

        Esan ori gutxi badirudizu, gutartean bertan entzun dezakezu Euskaldunen aitonen aitona bera, Tubalkain, Iapeten semea ludian izan dan len-len ola-gizona zala, ta oraindik aintziñagoko berriak jakin nai baditutzu, Ibarguen idazlariaren gutunetan aurkituko dezu.

        Ori gora bera, gogor baño gogorrago dan egia da, Erromatarrak gure menditarte orietara etorri baño askoz ere lenago, iñork ezagutu dituan gizon batzuk, burni billa, Auñe-mendiko sustraiak ikuskatu ta zulatu dituztela. Neronek nere begiez yaz ikusi dedalako esan nezake, Ayamendin, Oyarzungo lurretan, burnimia zar-zar batzuk badirala, aspaldiz geroz mendi-erraien ikertzaleak erabilli ez dituzten tresna edo lankaiekiñ eginikakoak. Orduko miagizonak burni gordiñ edo latza jalkitzeko aitzkiñ asko gogorrik etzeukatelako, lenbizi burni-beta ikatz-suakiñ bigundu-ta erauzten eta puxkatzen zuten. Oitura zar ortatik daloz gaur an ikusten ditugun uskuneak, eunka eta millaka, ormaren azalean zulatuak.

        Burni-lan oriek nolakoak izango ziran beste aztar batzuk badagerkigute. Elgoyen deritxon ibaiari bera, edozeiñek ikus litzazke orma mokor beltz, erdi-erroiztu, ke-bide motz, arruztai urratu eta abar: arriki erori multzoen erdian burni puxkak ere idoro ditzazketzu. Antxinako etxe orien izakera orain ere dakarten izenak berak adierazten digu: Olaberria, Olazarreta, Ibarrola, Olasagasti... Beti ola ta ola.

        Amasei garren gizaldian geien geienik zabaldu zan, Gipuzko eta Bizkayan, burnigintza. Aita Henaok dio orduan irureun ola baiño geiago piztu zirala. Urtean lareun milla «kintale» burni emen landu ta Europako porlu guzietara bialtzen omen ziran. Euskaldunak izugarriko biltoki aundiak bazeuzkaten Flandretako itsas-uri geienetan, ala nola Lilen, Dunkerken, Brujasen eta Middelburgen; ta sal-eroskin biltokiarekiñ batean bai omen zeuzkaten ordezkari-etxe (Consulado) eta eleiza euskotarrak. An saltzen zituzten bere burni, ogi ta ardoak, ta ontziak berriz betetzeko zer erosten zuten jakiñ nai badezu, gutun zar-zar latiñeraz eginikakoaren batek esango dizu: «zaldi eder eta astunak, idi gizendunak, guri gozo, urdazpi gatzan edo kean mardotuak, ille ta oial aberatsak, margol-itxura xoragarriak, itz batez, gizonaren eskuz egiñ ditezkean zer eta zer ederren eta onenak».

        Orduan izanikako ordezkari-etxe aundienetatik bat zan, Brujasko Bizkaitaren Yauregia (Proetorium cantabricum edo Palais des Biscayens) deritzana. Sanderus idazle zarrak, etxe nagusi orren itxura eder bat gorde digu, Flandria Illustrata dalako gutunean. «Biscayers Plaatz» edo «Bizkaitarren Plaza» gaur ere deritzon tokian, Euskaldun ontzikariak ura jaso zuten 1497 garren urtean, ta edozeiñ edergaillu ta apaingarriak josi ziozkaten (magnifice admodum structa). Orduko yauregietan oi zan bezela, sapai zabal bat gaiñean sollairu agiri luze bat inguruan eta enparantza edo zelai nasai bat aurrian bazauzkan. Ein batez itxuraz beste egin bazan ere, etxe ura oraindik tente zagon emeretzi garren gizaldiaren erditsutan. Gero suak erre, ta gaur etxe berri bat daukate, zarraren orma sustraien gaiñean egiña. Bakarrik, lenago lurpetik ibaiaraiño zebillen ibiltokia ta an zeuden biltegiak, nai dezunean, nik bezela, ikus ditzazkezu.

        Brujas uria laixter gure Euskaldunekin adixkide egin izan zan. Azkatasun-sariak eman zizkioten, 1893 garren urtean eginikako gutuntxo batek dionaz. Eskutitz orren araura, iñork zuzenik etzeukan Euskaldun baten aitzi edo kontra, non Euskaldun ark ezpaitzuan gizon bat ill edo iltzeraiño jo: ta orduan ere iltzailleak bere Euskaldun Ordezkaria ta besterik iñorrezekiñ, bere egipena atzaldu bear zuan. Uriko atearen giltza Euskaldunak berekiñ bazekarten, itsasora nai zutenean juateko. Apaizak ere bereak bazeuzkaten: eleiza, ill-arri edo ill-obi, guztiak bereak.

        Euskaldunak Flandretara, Flamendarrak gure errira baiño askoz ere geiago zabiltzala agiri agirian dana da: Gutarrentzat Flamendarren erdara ikastea, arrotzentzat gure euskera aditzea baiño errexago zan-eta. Beraz, Bizkai ta Gipuzkoarrak emengo salgaiak bere ontziekin ara eraman-eta berriz onera angoak bazekartzen. An gelditzeko epea, laburra beti: Euskadira laixter biurtzeko asmoarekin zeunden. An gelditu ta ezkontzen zanik, gutxi.

        Bestalde, Flamendarrak gure legorrera jotzen zutenean, gogotik emengo lurrean oiñak lotzen ziezten: biotzak ere bai, noski, euskotar neskatxa ille beltz ta begi-samurrak Iparraldeko gizon bizargorri orientzat ein bat ikusgarri ta asmagarri ziralakoan. Egin izan ziran bada, noizpait, bitarteko ezkontzak: baña beste asko egin izan nai... ta egin izan ez... euskaldun pinpiriñak Euskalerriko loreak utzi nai etzituztelako. Ta orra nondik sortu ziran nigar marrakak...

        Gertaldi orietalik bat zuri esatea da, irakurle maitea, ni zure gana nakarran asmoa. Kondairatxo ori Urdanibiko olak nik baiño obeto xeatuko zizun, ark orren berri badaki-eta; baiña orma zarrek belauri bai, ta mingaiñik ez. Alere nik nundipaitik jakiñ baidet, dakidana esango dizut. Berri orien agertzaleak bere aitonaren aotik aditu zuan: aitonaren aoa egiaren iturri. Nik ez diot besterik galdetu. Entzun zazu bada gertaldi zar-zar au, ta uste det ura aditzean zuk ere nik bezela egingo dezula: irri pixka bat ta bi ari... nigar.