IV
Flamendarrak Flandraruntz

        Flamendarrak biaramonean bere ontziekiñ joan bear ziralakoan, Ixtebek, eguarditan bazkari aundi bat bere Urdanibiko yauregian antolarazi zuan. Arrotzekiñ batean Irun ta Ondarribiko gizon ospetsu batzuk maiara deitu zituan. An zeuden ere inguruetako ola-gizon larrien-larrienak: Iohan Erreñozu, Arnalde Berrezuno-Garaikoa, ernaniarrak; Eneko Zuaznabar ta Gilen Olaberria, oyartzuarrak; Arantzate, Ibarrola ta Aranguren, irundarrak ta Lasarten zegon Okendoko yauregiko ola-gizon nagusia. Ezkaratzean apaindu zituzten bi maien buruan jarri ziran, alde batetik, Ezkoriazatar Damaso aba, Ondarribiko aita Buruñurdunen lendakaria ta bestetik Otaegitar Auspitzio yauna, uri bertako apaiz-nagusia. Emakumerik maian jarri etzala esan gabe doa. Etxeko jabearen alabak, beti bezela, jakien ekarri-eramatea bere gaiñ artu zuten.

        Ura zan bazkaria! Lenbizi eman izan zan «salda begiduna» edo oillo-milgorrak sortzen dituan begi txikiak bezelako maixpuillo koipetsu batzuz beterikako salda gizena; gero Lapurdiko «eltzekari» gozua, aza xuri, porru, ozpin-belar eta piper gorriz egiñikakoa; gero Jainkoak berak dakian orrenbeste aragi mota: idi, txekor, bildots, ari, auñ eta abar; gero basetxetako egazti eta mendiko eiza guziak: oillo, oillanda, oillar eta oillasko, aate, antzer, itsas-eper, oillagor eta erbi.

        Azkenik ekarri zuten, itsaso araruntzko alderdi berrietan ebilli ziran baillena arantzailleak an jaten ikusi ta emen ere antolatzen asi ziran jan-gai oso gozotsu bat. Ura zan, erdaldunen araura «asado con cuero» edo ari-azpia, bere narru ta illekiñ olako ikatzetan errea. Narru ta ille orien autsak aragi ori josiak gatza ta piperra baiño obeak zirala askok bazioten.

        Flamendarrak, «salda begidun» gozotsu artaz beterikako xali edo «kutxara» ezpaiñetaratu zuten bezaiñ laixter, txerriak muturra askan sartu duanean egin oi duan bezela, asi ziran zinkiri-irrintziz. Beiñere, jaki prestatzen ondo zakiten Flandretako etxekandreak orrelako jangai gizen ederrik etzuten maian jarri. Ura zan, ura, Zeru-Goieneko ao-xuriak asetzeko salda aberatsa! Zeiñek deabru orrelako eltze zoragarria Urdanibiko ikatzetan antolatu ote zuan?

        Guzien arteko poz-pozena zan Philippus Jordaens. Bere azken-gabazko Yolandarekikoa eskutu nairikan, noski, etxalaba samurrari ots egin zion:

        — Orrelako salda on bat egiteko, lapikoan zer sartu biar genukean ikasi ote dezakegu, andre?

        Yolandak jakiña jakiñ-ez bezela egin zuan ta, parrez, erantzun zion:

        —«Salda begidun» bear-bezelako bat egiteko naikoak dira lau puxka.

        —Lau baizik ez? Ludiko azken mugetaraiño puxka oyek billatzeko joan niteke.

        —Laurak emen bertan dauzkatzu, ta zure Flandretan ere baditezkela deritzat.

        —Zeiñ dira bada, andre?

        —Adittu! oyek dira: buuu!... muuu!... juuu! eta txuuu!

        —Arraio pola! Ze euskera darabillazu or? Yolandak eskuetan zekarren egosari-ontzia mai gaiñean utzi-ta, bi eskuak aoaren inguruan jarri zituan ta idiaren murrusa bezelako orru bat egin zuan:

        —Buuu! buuu! Orra: idia. Salsa on batek len-lenik idi edo bei aragi puxka bat eskatzen du.

        —Zapartingarria! Ea, muuu?

        —Bai asmakaitza daukazu ori! muuu! Zeiñek orrela ots egiten du? Ez oillarrak noski? Ariyak, gizona, ariyak! Beraz saldari bota ariki zati bat... Oraiñ zer dan juuu! zerorek aburutuko ote dezu?

        —Basurdea?

        —Baso edo etxekoa; baiña, alderdi orietan bederik, auxe dalako aurki-errexena, betor, bada txerri-azpi okel eder bat.

        —Alajaiña! Orra iru! Ta, laugarrena?

        —Txuuu? Ori eztakizu, e? Ta zure Flandre ospetsu aietan zuen etxekandreak, oilluak baratzatik oildu edo iges-bialtzeko, nola oiu egin oi ote dute? Emen bezela, noski: Txuuu! txuuu! Zer da beraz txuuu? Oillua. Oillo eder bat lapikoan gauza biar-biarrena da.

        —Ez andre. Guk oillueri ez diegu egiten: Txuuu!

        —Nola, bada? Itzkuntza ori ludi guziko oilluak errex ulertzen dute eta.

        —Gureak, ez. Etxekandre Flamendarrak oilluak uxatzeko ots egin oi diete: Hisss!

        —Josu! Ori dezu prantzimanta! Beraz, tori, gogoan emazu Flandretar «salda begidun» gozotsu nai dan bateri bota biar ziozkala: buuu! muuu! juuu! ta hisss!

        Bazkaltzaille guziak parrez. Baiña Yolandak saldontzia berriz eskutaratu-ta, esan zion:

        —Bakarrik, zure azken orrek ots bera eztaukala dakuskezu. Orra bada non agirian jarria dagon egia: Euskaldun ta Flamenkoak elkarganatu ezin ditezkela!

        Nexkaren itz oriek aditu-ta, Philippus Jordaens igande-atorra bezain xuri-xuria gelditu zan, ta etxekojaunari buruz itzuliz esan zion:

        —Jauna, atzo nere biotzaren berotasuna norbaitentzat agertu nizunean oker nenbillela orain oartua nago. Egia bada ere euskaldun neskatxak baiño ederragorik ludian aurki ez ditezkela, ederrak bezaiñ ele-motz ta lotsagabe dirala gaur nik badakust. Alabak oraintxe zerasana, zure belarriz entzun al dezu?

        —Nere Yolandaren erantzupena etzizala gaitzi. Aipatu didazun zure maitetasun ori ezagutu baluke orrelako itzik etzizun esango. Baiña, gizajoa! biotzean ixillik daramazun su ori, neskatxa gazte-gazte orrek nola ta nondik jakiñ al dezake? Lorez-lore dabillen pinpillinpauxa ta airez-aire dijoan zeruko aingerua bezela, nexka biotzgarbi ori bere edertasun bertaz oartugabe egunak badaramazka. Zer deritzazu?

        Flamendarrak erantzun zion:

        —Bai, bai, baliteke!... Baiña... emakume deabru oriek, maitetasunaren usaia urruti usainkatzeko... ze sudurra daukaten!...

        Baiña, ezkaratza zolako maiaren beste burua Flamendarrak ikertu balu, an, arpegi ubel ta begi zorroz-dun mutill gazte-gazte bat, ixillikan ta berari begira zegoela nabarituko zuan.

        Ura zan Yoanes Azturiaga...

        Biotza maitetasunaren garraz errea daukan Euskaldun gaztea, bere «maiteño»-aren inguruan nor nola dabillen ikusten oartua dagola, aspaldiz gero jakiña da. Auñemendiko akerra, tontor baten gaiñian, bere antxume ta urruxa alarazten ari diralarik, erne dagon bezela, maitaille euskalduna beti gogoa bero ta begia bizkor badabill. Orrela, Yolandaren aldean, Yoanes zenbillen.

        Bazkaria amaitu zanean, Flamendarrak maian gelditu ziran. Urdaia aragiz betea, arpegia gorri, matraillak anpatuak, an zeuden, zintzurraraiño aseak diran antzarak bezelatsu. Totxatik pipa luze batzuk aterata, urak, Indietatik ekarritako belar usaiñtsu batekiñ bete zituzten ta piztu ta gero, ufaka, aotik ke urdiñ nasai bat botatzen asi ziran. Baserritarrak, Goierriko neurtitzlari edo pertsolari batzuen esan erantzunak aditzen, xoratuak, bekokia bi eskuen artean emana, ta gazteak kanpoan, tillape pirla egoztea edo pillota jotzen. Urdanibitar mirabeak, batzuk sukaldeko alartze edo atalasean pillotarieri begira, ta besteak barrenean, oillasko azpieri aginka zeuden.

        Orduantxe, Urdanibiko atzean dagon sagardiaren aldera begiratuko zuanak ango bidexkari beera nexkatxa liraiñ bat, suilla buruan, Iturriruntz zijoala ikusiko zuan.

        Zelaiaren erditsutako zulogune batean ur txiripa bat, mendabelarrez beterikako osin txiki batetara jaixten da. Ara egunero bere suilla betetzera oitua dago Yolanda. Ta gaur ere ara dijua, ixillikan, bere maitaillea atzetik jarraitzen ziola errex asmatzen dualarik.

        Biyok iturraldean elkarganatu ziranean, Yolandari esan zion Yoanesek:

        —Galtzagorrik eraman ditzalako atzerritar orieri edaten emateagatik iturrira etorri ote aiz gaur?

        Yolandak arpegi erdi samur ta erdi minkaitz batekiñ erantzun zion:

        —Bai, argatik! Or dek!

        —Ezpalinbazekiñ, ur utsa baiño Napar ardauak gozotsuagoak deritzateia esango nikiken.

        —Beraz, gure abesti zarrak dionaren antzera:

                —Maria nora zoaz, eder galant ori?

                —Iturrira, Bartolo, nai badezu etorri,

                —Iturrian, zer dago? ardotxo xuria!

                Biyok erango degu nai degun guztia!

        Azturiagako seme gazteak, burua alde batetik bestera kolokatzen zuala, esan zion:

        —Biotza alayirikan daukala deritzat, nexka! Zergatik ba? Bazkariaren burutik-buru Flamendarra i beti begitatzen egon dalako?

        Yolandaren begi-urdiña ubeldu zan, itsasoa bezela lañoak estaltzen duanean.

        Ala-ere Yoanesek jarraitu zuan:

        —Ire poza arrotz orien artean! Ikusi aut, arrotzak bere begi zorrotzez jaten indunatelarik, atsegiñez eziñ egonean intzan.

        —Gezurra diok, mutill! —erantzun zion neskatxak, aserre-aserre.

        —Bai zera! Nik bezela an zeuden guztiok ori bera nabaritu diñe. Pozez gorri-gorria jarria intzan, salda begiduna nola egin biar zan atzerritarrari xeatzen ionala!

        —Astakeri orik, otoi, utz itzak! Ni pastikarazteagatik darauskikala ageriki dakusat. Baiña aize epaiten aritzean gaiñera beste egikizun prango badiagu. Gaur goizeaz, eleizatik biurtzean, an, Oillurtako zubi ertzean ze igaro ote dan, jakiñ al nai dek?

        —Zer? Esan! A! zerbait kolkoan gordea eramanala banakina!

        —Orra, jakingo dek! Plamenko ustel, artz gorailtsu ori Ondarribitik oneruntzko bidean jaraitu zitak.

        —Lotsakabea! Jakiñ al izan banu!

        —Ta esan ditak...

        —Esan? Ba? Esan? Iri mintzatzeko arpegia al izan din?

        —Esan ditak zegatik Flandretara berakiñ juango eninteken.

        —Zegatik? Nik esango dionat: bere beatz txikarraren azalaz ukitzeko bekokia baleuke, nik aren urdai zabal ura sagardokupel bat bezelaxe zulatuko nikion... Orra zegatikl... Ta ik zer esan dion?

        —Nik? Jakiña! Bere Flandretara joan zediñ, bakarrik, len-baitlen; nik emen nere maiteño euskalduna baneukala, ta Yolanda Urdanibitarrak lotsagarritzat leukela «plamenko» tzar bat laguntzako aitatzea, tori!

        Yoanesen begi beltzatik sua, txirrixka, atera zan:

        —Ederto! —esan zuan—. Zaplada ederra bialdu dion! Baiña, nexka! Ik orrelako muturrekoa ari emanez-kero, nola arekiñ parrez ta ele-alaika, bazkari orduan, enbillan?

        Yolandak ihardetsi zion:

        —Bere asmo txarrak arpegi zuri orrez estaltzen zizkidalako, nik ere nere biotzekoak ezkutatzen zizkiokat. Orra zegatik itxuraz aiñ alairik nabilkan. Baiña begi ta gogoz erne nijoakok, beldurrik ez izan!

        —Beldurrik ez, nexka! Alere aitari dan guztia esan bear dion.

        —Aitari? Zertako? Aitak balaki, Flamendar ori gaur bertan urka lizakek.

        —Obe! Orrelako suge baten iltzeak damu ematen ote dikiñ?

        —Ez, negarrik egingo eniokek; baiña orren odolaz gure ola zikindua izan dadin nai ez dikat.

        —Ire aitak ezpadu iltzen, nik ilko diñat!

        —Ik? Bai zera! Nere omena garbi-garbia edukitzeko, ire edo beste norbaiten bearra daukala deritzak? Atzo nere bi esku oriez, ogei oillaskori lepoa moztu ziotekat. Atzerritar bati orrenbeste egitea eztek lan zailla.

        —Nexka! erorrek egingo uken?

        —Oillaskoeri bezaiñ erreix... Baiña oraindik ortaratuak ez gaituk. Arrotz orik biar goiz-goizean joatekoak dituk, ta onera berriz etorriko ez diralakoan niagok. Orduan erorrek dakusk: ni otso orren ortz-agiñetaz gordetzea gaba bakar aunen lana dikagu. I, aizan aldetik, abill erne. Ni Urdanibin geldituko nauk; etxean nagolarik galbiderik eztagok.

        Orrela izketan ari zirala, Yoanesek, an, Urdanibiko portutxoan zeuden Flamendarraren bi ontzien inguruan zerbait berri bazenbillela nabaritu zuan. Jordaensen itsas-gizonak ara zijoazten, osteka, erdi mozkortuak, yauregian eginikako bazkari nasai artatik landan. Ontzietara igaro-ta, ordikeria laixter galarazitzeko, jabeak makilka batzarre ematen zieten, ta guziak orduan lanari lotzen zitzazkion. Bi ontzien gaiñian langilleak agiri ziran, erlen antzera, ara-oneraka, zama eramaten, bazter garbitzen, lokari estutzen, aize-oial edo bela zabaltzen. Katien kiria, agintarien txistuak, mailluen burrunba urrutiraiño aditzen ziran. Biaramonean ortik joateko, Lidwina ta La Bella Amberesa prestatzen ari zirala agirian zan.

        Yolandak ere araruntz begiratu zuan ta arpegia alaitasunez beterik, bere maite-maiteari esan zion:

        —Or dek! Or dek! Badijoaz!

        —Bai —erantzun zion Azturiagatarrak— baiña bi ontzi oriek emendik atera ta gure begietatik galdu arteraiño, i Urdanibin geldi adi. Zerbaitek biotzean ixillik esaten ditan iretako galbidea emen eztagola, baizik eta....

        —Galbidea? Baiña, gizona, oriek joanezkero, galbiderik ez dikagu!

        Yoanesek ezpaiñ ta ukabillak estutzen ta, begietatik tximista bezelako leiñuruak botatzen zitualarik, esan zion:

        —Bai, Yolanda! Bai! ire galbidea or daukan: or, ontzi orrien erraietan gordea! Or zerbait iretzat kalteagarri dana josten ari ditun!

        —I, ago emen! Nik orien inguruan diñat nere egitekoa. Agur!