III
«Burni erregina»

        Jordaens flamendarrak Urdanibiko atean sartzen ikusi zuen neskatxa liraiña Gipuzkoan zeudezken etxalaba aberatsenetatik bat zan. Euskal oituraren araura, jabearen alaba zarrena zalako ta semerik ez izanagatik, ark etxean gelditu bear zuan, izena ezpazan ere bederik sendi beraren odola an gorde zedin. Orregatik, ezkongai bat errex biltzeko bidean zegoela edozeiñek asmatu lezake.

        Baina ortarako, bere ondasun ta goitasunaz gaiñera, Yolandak besterik ere bazeukan, batez ere bere soiñ edertasuna ta arpegi ikusgaria. Gipuzkoar neskatxak oi duten bezela, burua tente ta sorbaldak gora bazarabilzkien, ta bera ez oso aundi-aundia izanarren, ibiltzearekiñ zaraman arintasunak, zan baiño aundiagoa zala idurirazten zuan. Euskaldun antza arpegiari josia zekarren: kokotxa luxe, bekain edo bepuruak beltz, matraillak gerezi gorria bezaiñ argi ta guri; ta begiak bustitua dagon burni berriaren antzera edo kopla zarrak dionaz, «gaba itzalaren kolore» zeuzkan. Itz batez, erregiñ gazte-gazte bat zirudian.

        Beraz, erregiñ bat zan Yolanda, erregiña bezaiñ aberatsa; ta bekokiaren inguruan zekarzkien ille adats gorri ederrak urrezko burestun edo korona baten itxura ematen zioten. Ille polit oren gorritasunari ta Sebastianek burnitik bildu zuan aberastasunari begiratuz, askok Yolanda deitzen zuten: «Burni erregiña».

        Baiña, guzien ta batez ere Flamendarren ixillik, erregiñ ark ia bere erregea bazeukan.

        Errege ura zeiñ zan edo non gordea zegoen jakiñ nai bazendu, irakurle maitea, eztakizu zeiñ aldera jo bear ote zendukean? Urdanibira juateko utzi dezun Irundik Ondarrabiaraiñoko bide zabal eder ura berriz artu bear zenduke ta itxasoruntz jarraitu.. Bere orma beltz zarren erdian sartua dagon Ondarrabiko uria ta Marinako arrantzalien etxe aurre-xuri ta leio-urdindunak igaro-ta, itsas bazterretik Jaizkibelgo azken muturraren luzean dabillen bide ikusgarri ari lotuko ziñateke, ta azkenean, antxe, oraiñ portutxo berri bat jasoa daukaten gune edo puntuan, gure aitonen aitonak Azturiaga deitu oi zuten toki bat aurkituko zenduke.

        Izen polit ori an dagon iturritxo batena da; bai-ña or, geroan, portu berriaren inguruan pixkaka-pixkaka jasoko dan uriari emango dutelakoan nago. Batzuk badiote, gaur ere ikusten dezun yauregi zar orren lenengo bizizaleak, emezortzi garren gizaldiraiño, izen ori bera zekartela; ta gero galdu egin zan, ta Espaiñiako errege Felipe IIgarrenak beste izen bat eman zion: San Telmo. Guk, baldin nai badezu, izen zarra gordeko diogu, euskerazkoa da-ta eta oso goxua.

        Ikustaldi bat eman diozagun yauregi zarrari. Legorrearen muturxko baten gaiñean erakia dago, arri aundi beltzez josia, urteak badaramazki-eta. Ur ondoan lokartua zegoken atso-zar-zar bat dirudi. Ormak joten diozkan itsasoaren suzmurra ta beti aldean dauzkan auntzea girgill ots biguna; orra emen entzun dezakezun soñu bakarra. Egun guztian eguzkiz beti jantzia dago. Goizean goiz Arrunmendiko lepo atzean eguzkia sortzen danean, arpegira bere len-len leiñeruak bialtzen diozka ta egualdi guzian bere argi ta berotasunaz biribilkatu duanean, bere azken suak, ur-aundian suntsitzearekiñ badaramazkio. Olantxe, eguzkiaren ta itsasoaren argian pulun-patua, ta beltz ala-ere beti, zure sukaldeko krisailluan ikusten dezun garraren biotz illun ura badirudi.

        Baiña nik, krisaillua baiño obeto noski, Azturiagako yauregi ori itxas-egazti edo zurlinda kabi bat, arkaitzen artean apaindua dirudila esango nuke.

        Argiaren yauregi zirudian itsas bazterreko etxe artan jayoa zan Yoanes Azturiaga, Yolandaren maitaillea. Ura zan zazpi aurriden arteko azken etorria, ta, jakiña, ainbeste egaztirentzat txikiegia zan kabi artatik joan bear zukenetatik bat. Jaiotetxean geldi eziñ-ez gero, nora jo bearko ote zuan? Bere anaiak bezala, an bertan zeukaten itsas aundi ori beera, Ameriketako ikertzaille ospetsu Diego Harra, Txomiñ Irala, Mikel Legazpi ta Juan Garayen ondotik edo ludiari inguruka, Elkanoren antzera zijoazten itsas gizonekiñ? Ez. Ark etzuan orrelako amets zabal erorik egiten. Urrutiko legorretara baiño, an bertan zeukan legor maitagarrira bere asmoak bazabilzkion. Itsaso araruntzko alderdieri zegatik eskatuko lizkioke, an, Urdanibiko yauregi ark eman lizkioketean zorionezko egun gozoak, batez ere an zeuden bi begi urdiñak, ixillikan, baietz keiñu egiten ziotelarik?

        Egia aitor dezagun. Amets orren bururantzako eragozpen bat bazagon: ezkondu nai diran aberatsa ta beartsuaren arteko eragozpena. Baiña beste alderdi askotan eskontzeko asmoak austen ta galerazten dituan eragozpide orrek indar gutxi dauka Euskaldunak baitan. An guztiak, aberats edo beartsu, etxeko seme edo langille, jatorriz eta odolez berdiñak dira; ta sustrai beretik ateratuak diran ta izkuntza bera, euskerazko izen bera, oitura berak dauzkaten ezkongaien artean, zer ajola dakar bat edo besteak urre edo gariz geiago betetako aska izateak?

        Yolanda, Urdanibiko etxalaba aberatsak, gora baiño gorago bere ezkon-asmoak zaramaskela agirian dago. Kastillatik Plandretara zijoazten guda-agintari ospetsuak belarrira bere agerkai omenezkoak esan ziozkaten; baiña maite zeukan «Yoanes» izen onen aldean jaun aundi orien izenak arentzat gozorik gabe zeuden. Yauregi ikusgarrienak baiño, Azturiagako arriola zarrak bere begi biotzeri atsegin ematen zien; ta urre edo zillarrez jantzitako zaldi ederrak baiño, bere senar-gaiak zarabillen auñ-narru bataz apaindutako mando zainarra naiago zeukan. Kastilla edo Andaluzitik etorritako agintari ta jaun orik euskaldun aritikakoak etzirala bazakian, ta ark zaiñeri josia zekarren bere jatorri, odol, itzkuntza ta azturen maitetasuna. Bere etxetik Euskotarren sustraia kendu zezakian ezkon-gairik Yolandak etzuan beiñere aintzat artuko: Urdanibitarren aspalditako ezagutailluak Alvarez edo Henriquez edo Cabeza de Vaca bateren ikurdiakiñ estaltzea lotsagarri zitzayon. Ots aundiko izen orik baiño eztitsuagoa zirudion auntz girgilla bezain ariñ eta goxua dan izentxo au: Azturiaga.

        Beraz, aipatu degun 1619ko urte artan Eguberri gabako elizkizunak, Ondarribiko Buruñurdun edo Kaputxinoen lekaidetxean ospe aundirekiñ, oi dan bezela, egin izan ziran. Jaia amaituta, izugarriko gizon eta andre ostea eleizatik irten ikusteko, baserritar eta arrantzaleak ara taldeka eta multzoka bildu ziran. Batez ere Urdanibira etorritako arrotzak, bere janzki margodun ta bere txapel arro zabalakiñ aiñ parregarriak ziran Flamendar orik, Ondaribitarrak ikuskatu nai zituzten. Etzan ura lan errexa! Aiñbeste mutill ta nexka kaxkar, aiñbeste atso ta nekazarien artean ibiltzeko, ola, mutillak esku-makilka nolapait arrotzeri bide egiñ bear zieten.

        Euskaldunak oi duten antzera, gizonak lenik, gero andreak, ta nola-nai umeak, eleizatik aterata etxera elkarganatu gabe bazijoazten. Baiña Philippus Jordaens flamendarrari bereixtasun ori egoki etzirudiola laixter nabaritu izan zan. Beste gizon lagunak aurrera bazijoazkiolarik, bera atzean gelditu zan. Mutillen ondoan, neskatxak, lerroka ta izketaz eta parrez zetozen. Flamendarra bide bazterrean bakar-bakarrik gelditua ikustearekin asi ziran aopekakan:

        —Noren billa diñagu indioillar ori?

        —Indioillandaren, no!

        —Bejondiola! Eztin emen aurkituko.

        —Bai zera! Iri parreño bat egiñ baleike!

        —Ez milla egiñikan ere! Dan bezelakoa!

        Jordaensek len-len lerroak iragan utzi zituan, ark billatzen zuana azken taldekiñ zetorren-ta. Baiña lagunen artean zebillen Urdanabiko etxe alaba bertara eldu zitzayonean, bere txapel nasaia lurreraiño apaldu-ta, Errege-yauregitarrak egoki daukaten antzera besoa eskeiñi zion esaten ziolarik:

        —Etxeraiño nere laguntza oneritxi dezakezu, andre?

        Erregeren yauregiko oiturak etzakizkien Ondarribitar neskatxak, oiuz eta irrintziz, Jaizkibelgo auñak bezala, itzuri egin zioten. Baiña Yolandak arrotzari lotsakizuna ez emateagatik, eskeintzen ziokan besoari ariñ-ariñki lotu-ta jarraiki zion.

        Ozkorriaren argia, antxe, Lapurdiko mendi tontorrak xuritzen asia zagon, ta bestaldean, Urdanibiko leioak barrenean piztutako suaz dirdirikatuak ageri ziran ametzen adar illunen artetik.

        Flamendarrari, ordua nai bezelakoa zeukala, biotzean zekarren asmoa Yolandari irikitzeko iduritu zitzayon, ta, an, bere ontzi ederren aga tantaiak erakusten ziozkalarik esan zion:

        —Orra, Yolanda, zeiñ aberatsak gauden, gu Flamendarrak, ontzi oriek nola erakusten dizuten! Eziñ asma dezakezu zeñ eder eta ikusgarria dan Flandretako erria!

        —Bai, Jordaens, baiña nik naiago gure Euskadi!

        —Euskadin, Yolanda, galdua bezela zabiltz. Ameztarte orien erdian, zure edertasunaz iñor oartua eztago. Maiara jakiak ekartzen, neskame baten antzera, ikusten zaituztenean, zu orrelako etxalaba goi ta aberatsa zerala zeiñek esan dezake? Zu eiñ ortara jaitxirik aurkitzea niri lotsagarri zait. Nerekiñ Flandretara joango baziña, egun guztian janzki gorriz jantzia ibilliko ziñake, zutaz arta leuketen lau mirabe gazten artean. Uriko plazan, urrez apaindutako alki eder batean jarria, zure begi urdiñ orik xoratzeko eun zaldun ospatsuk darabilzketen ezpata edo azkon-guduak begiratzen geldituko ziñake...

        —Ez, jauna, ni nere jaiotetxean obeto nago.

        —Zer bada? Ganteko uri nasaia ta Brujas urixka polita beiñere ikusi gabe geldi zintezke?

        —Neretzat Euskadi bezaiñ alderdi ikusgarririk ludian eztago.

        —Baiña Flandren barrena ibilli ta gero Euskadira biurtuko gintezke...

        —Amets utsa daramazu, jauna, amets utsa...

        —Utsa dan ala ez, nere amets ori, zuk bakarrik ebaki dezakezu... Baiña amets ori egia izan dediñ nik badakit zure aotikako itz bat naikoa dala. Esan bada, andre, esan niri aiñ asmatutako itzño ori...

        —Esan nezakean itz bakarrak zure ametsak itsasora jaurtiki litzazke.

        —Gezurra diozu!

        —Ez jauna. Ona emen itz ori: nik norbait maite det; ta ura ezta Flamendarra; ni norbaitek maite nau, ta ura da Euskalduna.

        —Ta Euskaldun zakar bat gatik Philippus Jordaens dirudun ospetsua gaitzetsi dezakezu?

        —Neretzat nor da Philippus Jordaens? Ura da bakarrik atzerritar eta arrotza, ta dan bezelakoa dalako, ta arrotzaren maitetasuna niri lotsagarri zaitalako, Jordaens ori nik etsaitzat daukat. Bijua, bada, bere Flandretara ta bere janzki gorriz apaindutako andre ederren artera. Yolanda Urdanibitarrak eztu beiñere laguntzat artuko Jordaens «plamenkoa»!

        Yolandak, orrela zerasalarik, bere ibil-lagunaren aldetik itzuri egin zuan ta oraiñ bidearen erdian bakarrik zegon, kopeta gora ta begitik tximista zeriola.

        Neskatxaren itzak aditu zituanean atzerritarra arritu zan. Bere itzkuntzan izugarriko biraua bota ta ukabillak estutu zituan. Urdanibiko etxalaba, an bertan zeukaten olako ur-bidean itotzeko naiarekin zegoela zirudian.

        Gizonak buruan zerabillen egitekoa Yolandak asmatu ta esan zion:

        —Ito nazazu, baldin nai badezu! Erreka or bertan dago! Zer ote? Nexka ezer-eziñ baten bildurrarekiñ zaude?

        —Bai! —erantzun zion Flamendarrak—, bai, suge-umea, esan dinan bezela laixter itoko aut! Baiña (nere itzari oartu, gero!) beste lotsakizun aundi baten pean itoko aut; aiñ lotsakizun aundia, non iretzat asmagarri izango bait-ziteken gaur emengo erreka ortan suntsitua izaitea!

        —Ez nauk ire bildur, Jordaens! Nik bazauzkat nere aldean i baiño laguntzaille indartsuagoak!

        —Bai, e? Ire zaitzaille bildurgarri orik zeiñ diran jakiñ al nezake?

        —Urak dituk nere Aingerua, bat, ta nere eskongaia, bestea!