BORTZGARREN GERTALDIA

Joka-lekua:

        Lehen gertaldiko hura bera.

I

BENAT, TEREXA

BENAT: Sei urte egunez egun, hemen berean ginela!

TEREXA: Pesta hau bera zen, orduan ere! Haatik, egungo egunak ordukoak ez bezalako begitartea du guretzat!

BENAT: Zuk errazu! Orduan gure arbola, landatu berri... Eta orai, arbola lilitan. (Apur bat ixilik)

TEREXA: Luze izan dira sei arte, zutarik urrun... Halere, zure letreri esker, beti zutarik hurbil bizi izan naiz!

BENAT: Nik ere aitor dut, zure letrek hainitz lagundu eta beiratu nautela! Eta, badakizu, otoitz hura! Beti erran dut gero!

TEREXA: Nik ere ba zuretzat! (Apur bat ixilik)

BENAT: Eta hemen nehork badakia, gure arteko atxikimendua?

TEREXA: Ez! Nehork!

BENAT: Oas! Oroit zirea, Karmenen egun hartako sarkidea? Izkiriatu zautan gero! Bainan, ez diot behin ere erreposturik eman!

TEREXA: Ba, gaixoa, oraino hor dago errabian ezkondu nahia! (Apur bat ixilik)

BENAT: Ha, zer goxotasuna, berritz ere herrian aurkitzea, urrun tokietan ibili ondoan! Iduritzen zaut, ostatu huntan ene bizia, zurekin zeru bat izanen dela.

TEREXA: Enetzat ere hala-hala izanen da.

II

MENTABERRI, BENAT,
LEON, JOSEPH, TEREXA

MENTABERRI: (Agertuz) To, hor hiza? Hi ikusi beharrez nindabilaian. Ontsa hiza? Noiz jina hiz?

BENAT: Herenegun arratsean jina... Eta kontent jinik.

MENTABERRI: Nola harrapatu dituk herria eta herrikoak, hango hedaduren ondotik?

BENAT: Oraino, zozotua bezala naiz... Ezin sinetsia dut hemen naizela.

MENTABERRI: Oroit nuk nihauren lehen itzultzeaz! Zer loria! Zer atsegina!

BENAT: Ba... Eni ere, zenbait aldiz jin zauzkit pertsu xaharrak gogorat: (Kantuz)

                Herri alde guzietan

                Toki onak badira,

                Bainan bihotzak dio:

                Zoaz Euskal Herrirat!

MENTABERRI ETA BENAT: (Betan doblatzen dute)

                Bainan bihotzak dio:

                Zoaz Euskal Herrirat.

        (Bi gazte, Leon eta Joseph, agertzen dira)

MENTABERRI: Eta, osagarriz ontsa hiza?

BENAT: Ba, ba... Joaitean bezen sano!

MENTABERRI: Hobe, hobe!

LEON: Agur, Benat!

BENAT: Agur! Nor haut hi?

LEON: Ni Leon. Eta hau Joseph.

BENAT: Ui, ui, ui! Nola handitu zirezten! Ene bi lehen auzoak ez ditut gehiago ezagutzen... (Eskua emaiten diote) Zenbat urte dituzue orai?

LEON: Hogoira urte!

BENAT: Nola jendea kanbiatzen den!

MENTABERRI: Ba... Adin hortan bereziki.

BENAT: Etxean ontsa zireztea denak?

LEON: Ba, ba... Denak ontsa!

BENAT: Bon, jinen nauk agur egiterat! Zer hartuko duzue? Jar zaitezte!

LEON: Pitsik. Edan berriak gira, eta buruak behar ditugu xuxen atxiki, gure kargua ontsa betetzeko egungo pestan!

BENAT: Biba zuek! Biba zuek!

MENTABERRI: (Xapela kenduz Benati) Ean xapel hau buruan nola zirezten? (Entseatzen dio Leoni) To, ez hintezke batere gaizki... Egun batez, holako bat beharko zinukete, zuek ere bainan bakotxak zuena!

LEON: Nork daki ez dugun izanen!

MENTABERRI: Hau har-zazue etsenplutzat... Sei urte sakrifikatu ditik han, bainan orai, bere bizia deskantsuan iragaiten ahalko dik.

LEON: Erreusitzekotz, entseatzea balio luke... Errazu, Terexa, plaza gaineko bandera, zuen etxean galdatu behar omen da. Emanen dautazuia otoi! Behar ginuke han ezarri!

TEREXA: Ba, mutikoak ba, gogotik... Sar zaitezte! (Hiruak jalitzen dire)

MENTABERRI: Berritz joaitekotan jina hiza? Ala alderat?

BENAT: Ho, alderat, alderat! Badut hangotik aski!

MENTABERRI: Hirekin joanak zer bilakatu dituk?

BENAT: Anton, arrunt hangotua... Pantxo berritz trixte bat bilakatua!

MENTABERRI: Ba... Zerbait entzuna diat... Ez nuk estonatzen... Guriegi zuan, guriegi, mutiko hori, hangotz! Berririk ez zutela eta, haren ama izana zaitak, zerbait jakin nezan galdezka. Emazte hori xori-buru bat duk! Ez daitaka eskandala eman nik galdu diotala semea! Andere nahi, emazte ttula!

BENAT: Te... Ez dea hura bera, hantxet heldu?

MENTABERRI: Ba... Hura bera duk... Barnerat sartzen nuk... Nahiago diat horrekin ez gurutzatu!

BENAT: (Bakarrik) Hauxe duk maite ez dudana! Lagunen berri txarren kondatzea! Eta guziz beren ameri!

III

KAROLINA, BENAT, MARGARITA

KAROLINA: (Agertuz) Agur, Benat!... Itzuli zira beraz gibelerat? Beti ontsa?

BENAT: Ba, ba, Jainkoari esker. Zu ere ba?

KAROLINA: Ba, osagarria badugu... Noiz jina zira?

BENAT: Herenegun! Ez naiz oraino nehorat alatu... Zuen etxerat jitekoa nintzen berriekin!

KAROLINA: Ez dea, gure hura gibelerat itzultzekotan?

BENAT: Ez... Oraino ez da hortarik ari!

KAROLINA: Bulta bat huntan, ez du berririk emaiten... Artzaingoa utzi eta, hotel hatean lotzen zela lanean, izkiriatu zaukun... Geroztik letrak bakanduz jin ziren... Aspaldian berritz ez dauku sekula izkiriatzen. Ontsa da dudarik gabe?

BENAT: Ba, ba. Arras ontsa da!

KAROLINA: Eta hotela bere gain hartua dua, edo zer kondizionetan da?

BENAT: Bere gain, beharbada hartuko du egun batez, ba. Mementoan irabazian bizi da!

KAROLINA: Alabainan, hasteko partzuer da usaia han, emeki emeki nausi bilakatu artio!

BENAT: Ba, hala da hango usaia.

KAROLINA: Eta, ez dautzu letrarik edo deus eman etxekotz?

BENAT: Ez du asti handirik izan, holako zerbaiti pentsatzeko ere! Doi-doia presaka elgar ikusi dugu eta!

KAROLINA: Ba, konprenitzen dut bat haren bizia... Hango hoteletan, hemengotan bezala... Gau eta egun, beti presaka... Egiten nuen ba, hortako ez zaukula izkiriatzen! Eta, aipatu dautzuia bere bizia han egingo duen, edo emazte hartzerat jin gogo duen, edo zerbait?

BENAT: Erran dautzutana! Ez dugu solas funtsik ibili. Badakizu, ni menditik jautsi eta, aviona laster zen. Eta, doi bat bertzerik ez gira gurutzatu.

KAROLINA: Kontent naiz holako berri onen entzuteaz Badakizu, jende gaxtoak beti baitira, gezurra nahiago dutenak kondatu, egia baino.

MARGARITA: (Agertuz) Ha, harrapatzen zaitut, andere Karolina... Zer zinen? Zure seme xarmant horren berri galdez jina?

KAROLINA: Ba, preseski, Margarita. Kontensko bainaiz ukan ditudan xehetasun onez!

MARGARITA: Zer da? Zapeta ziratzetik aberastu?

KAROLINA: Ba, badakit zer famak hedatu dituzun harentzat! Bainan egia bertzela da.

MARGARITA: Ene alabak ere, haren egon tokitik, ukaiten ditu gero berriak! Bai eta, haren potreta ere badu, nahi baduzu ikusi.

KAROLINA: Zer dabila? Zure alaba oraino haren ondotik?

MARGARITA: Bera haurraren aita ahal du, andere Karolina!

KAROLINA: Zure alabak ez du zentzu handirik, haren pretentzionea balin badu oraino ere.

MARGARITA: Alabainan, ene alaba, buhametarik!

KAROLINA: Zuhaurek diozu!

MARGARITA: Ene alaba buhame, odolez, andere Karolina... Eta zure semea berritz buhame, ez odolez, bainan zorrez eta zorriz... Bai, andere Karolina!

KAROLINA: Holakotua balitz, ez laiteke zure alaba, hura bildu beharrez ariko!

MARGARITA: Ez, andere Karolina... Ez uste izan ene alaba, zure semearen gutizietan dela... Ez du zure semea galdatzen, bainan harenganik paperño bat, haurraren aita dela paperño ttipi bat. Paperño horrekin, haurrak Etxebesteko ontasunetik ezkin bat, ho, ezkin bat bakarrik, beregan dezan. Konprenitzen duzuia, andere Karolina?

KAROLINA: (Irri mehe batekin) Ha, ha! Ezagun duzu jende iñorantetik zirela, uste baduzu paper mutur batek, holako ahalak dituela! Ha, ha, ha! Joaiten niz, ori... Irri eginarazten dautazu! Agur, Benat, eta milesker eman dauzkidatzun berri onez!

BENAT: Ba, agur, anderea!

MARGARITA: (Benati) Zer hango berri sakatu diok, to?

BENAT: Berri batzu, Margarita, beihalako pegarra bezala dira: Urrundik urez, hurbildu eta lurrez!

MARGARITA: «Nor niz ni» debrusa! Gu bezala lurreko laparretik izanagatik, horrek beti Pazko lili daukala bere burua, to! Apaldu beharko dik ba oraino bere andere moko hori. (Jalitzen da)

IV

TEREXA, LEON, JOSEPH, BENAT

TEREXA: (Agertuz, Joseph eta Leonekin, bandera daramakate) Aski duzue pesta bururatu eta, berritz hunat bererat itzultzea!

LEON: Ba... Bego gure gain, eta milesker!

TEREXA: Ez da zeren! (Bi mutikoak jalitzen dira)

BENAT: (Irriz) Irriz nago, Terex!

TEREXA: Zer dautzu, Margaritak, bere usaiako piko hetarik jali!

BENAT: Margarita eta beste, ohartzen naiz, Ameriketan edo hemen, mundua beti mundu dela!

TEREXA: Ba, jendea den tokian beti kausituko duzu jendetasuna eta haren eza. Jendetasun eskasia!... Errazu, so egizu nor heldu den!

BENAT: Nor da hori?

TEREXA: Karmen da... Bulta huntan hemen ikusten dut, itzulika dabila! Segur, zurekin mintzatu nahiz!

BENAT: Jin dadiela! Irri egin behar dugu! Enekin izan zaite, deus ez balitz bezala gure artean, deskantsuan argi dadien. (Benatek, bizkarra Karmeni emaiten dio, alegia zapeta estekatzen okupatua)

V

KARMEN, TEREXA, BENAT

KARMEN: Agur, Terexa... Errazu, ene anaia ez dea hemen agertu?

TEREXA: Zure anaia? Ez... Haatik, barnean ere nintzen eta ez dut biziki so egin!

KARMEN: Oas! Ikusi behar nuen ba. (Eztul ttipi batzuz nahi luke Benati so eginarazi. Bainan hau ez zaio itzultzen) Beharbada jaun hunek ikusi duke?

TEREXA: Galde ozu berari!

BENAT: (Itzultzen da alegia harritua) Jes! Karmen!!

KARMEN: Ho, zu Benat? Zu hemen? Ez nuen hori uste zu hemen harrapatzea! (Eskuak tinkatzen dituzte)

BENAT: Batere ez zira kanbiatu, Karmen... Duela sei urte bezain gazte eta fresko harrapatzen zaitut!

KARMEN: (Harrotua, ezagun du ez dela bere buruaren jabe) Zu ere, orduko ber bera zira! Haatik hola beztitua, nola ezagutu zu? Oas, oroit zira? Nola hemen berean ginen, zu hemendik urrundu aintzin? Ba eta nik hitza atxiki nautzun gero! Espresuki zure adreza galdeginik, bietan izkiriatu nautzun, eta zuk, ez errepustarik ere egin!

BENAT: Ha, gaixoa! Zer uste duzu? Kaliforniako mendietan, letrek hemen bezala kurritzen dutela? Ori, oroit naiz elur handi batzuz, negu guzia letrarik gabe egon baiginen! Fin ttipi bat hartuko duzuia?

KARMEN: Ba, berdin.

BENAT: Terex, zerbitza izkigutzu bi fin! (Terexak zerbitzatzen ditu)

KARMEN: Nik uste, zuk zer-nahi toki eder ikusi duzu! Izan zirea New-York-en eta San Francisco-n?

BENAT: Ba, pasatu ba!

KARMEN: Izigarriko etxe handiak omen dira hiri horietan! Karrika guziak berri berriak, eta gaitzeko eletrikaz argituak! Otoak ere inuminia!

BENAT: Ba, bada gauza ederrik hor gaindi!

KARMEN: Han kasik presuna guziek omen dituzte beren otoak? Eta hainitzek, Buik horietarik. Egia dea?

BENAT: Ba, han oto bat ukaitea, hemen bizikleta bat ukaitea bezala da. Zure osagarriari! (Edaten dute)

KARMEN: Ba, zure osagarriari! Eta airekoan, ez omen da fitsik senditzen, treinean baino gehiago, eta gain behera, xeheki ikus omen ditazke lur gaineko gora behera guziak!

BENAT: Ba, salbu lanoak edo iluna direlarik!

KARMEN: Oas!... Zer xantza izan duzun haatik!... Nik uste, zer-nahi baduzu kondatzeko. Ha, zer plazerra nuken zure entzutea horien guzien kondatzen!... Zer xantza duzun hola kurriturik!... Maiz oroitzen nintzen zutaz!... Egia gero: beti, halako zerbait preferentzia bainuen zuretzat, bertze hemendik joanentzat ez nuena!

BENAT: Plazer da jakitea, adixkide gordeak baditugula.

KARMEN: Gure etxerat behar zinuke jin! Aita, ez da jalitzen erromatismekin... Lorian litake zure entzuteaz hango ixtorioen kondatzen... Biziki maite ditu hango ixtorioak!

BENAT: Mementoan, baditut zer-nahi bisita egiteko han direnen familietarat... Ez naiz aise zuen etxeraino helduko!

KARMEN: Ez zira, dudarik gabe, berritz Ameriketarat itzuliko?

BENAT: Ez, ez... Ene ohantzeaz pentsatzeko adina jina dut... Eta, hemen nahi nuke kokatu.

KARMEN: Oas... Nik ere, ene geroari pentsatzeko ordu dut... Errazu, sarri balean izanen zirea?

BENAT: Beharbada, itzuli bat eginen dut.

KARMEN: Lehen dantza, ene galdatzen dautzut!... Hitzemaiten duzuia?... Errazu baietz! Nahi duzuia hitz hartzea nun elgar aurkituko dugun?

BENAT: Hortaz jada hitz hartua naiz norbaitekin!

KARMEN: Norekin?

BENAT: Ene lagun beharrarekin. (Edo ene emazte-gaiarekin)

KARMEN: (Basoa eskutik eskapatzen zako... Arrunt nahasten da) Zure, zure... (Ez daki gehiago zer erran)

BENAT: Baa... Terexarekin... Ez zinakiena hau nuela ene lagun gaia?

KARMEN: Uf! Uf! (Bisaia xukatzen du)

BENAT: Zer duzu?... Ez zirea ontsa?

KARMEN: Ez! Fitsik!... Ez dakit zer gertatzen zautan!... Edaria bururat joan zaut... Ho... Joaiten naiz hemendik!... Uf! Uf! Agur... agur... (Jalitzen da)

BENAT: (Irriz) Gaizo neska! Oroitzeko ahalgea izanen du hori, horrek!

TEREXA: (Irriz) Aitaren bisita, sarriko bala eta gaineratekoak sartu dazkotzu zuk!

BENAT: Ardi sobera sarkariek noizean behinka ote mulko bat muturrerat on dute.

TEREXA: Badut uste zuretzat zuen sukarra, ixtant batentzat hoztu diozun!

VI

MENTABERRI, BENAT, BATTITTA

MENTABERRI: (Agertuz) To... Azkenean bakarrik utzi haute... Nindagoian luzaz emazte errezebitzen ariko hintzenez!

BENAT: Ameriketarik itzuli hainitzek, hemengoek baino, gisa hortako, lan gehiago omen dute... Hola zena zure denboran ere?

MENTABERRI: (Irriz) Ba, bazukek hol'hola zen!... Errak, orai jina baihiz, pentsatzen diat ez hizala Ameriketarat joaitearen kontra mintzatuko?

BENAT: Zendako galdatzen dautazu hori?

MENTABERRI: Egia erran... Ene irabazpideengatik ere... Zonbait, Amerikaz arras hitski mintzatu izan dituk... Eta, izan ditiat hilabeteak, nehor ez baitzian gehiago harat deliberatzen.

BENAT: Zer kondatu izan dute Amerikaz?

MENTABERRI: To... Nehork nahi ez dituzten ofizio errefusetan, han Euskaldunak ar-arazten dituztela... Batzu, bortxaz, soldado ere altxatu dituztela. Badirela miseria gorrienean badaudenak, etsimenduz beren burua garbitu dutenak ere... Holako, to!

BENAT: Horietan egiak ere badira, bainan gauzak ez goragotik jujatzea, alderdikaria izaitea da!

MENTABERRI: Hortakotz, hi baitan kondatzen diat, gauzen haxean ezartzeko eta lan ona egiten badautak, ez haut ahantziko ene irabazietan!

BENAT: O, Mentaberri, gisa hortako aferetan, ez dut, zuganik, hartzekorik nahi!... Ez konda, nik nehor, edo berotuko dudala Ameriketarat, edo harat joaitetik, gibelatuko dudala!... Xehetasun galdatzaileri, xehetasun egi-egiak emanen dazkotet, gero jakinean, bakotxak hauta dezala bere bidea!

MENTABERRI: Ene ofizioa ez zauka zerbitzu on bat hainitz euskaldun gazteentzat?

BENAT: Zure ofizioa, Mentaberri jauna, batzuentzat altxagarri, eta bertzeentzat galgarri!

BATTITTA: (Agertuz) Agur, jaunak!

MENTABERRI ETA BENAT: Agur, Battitta!

BATTITTA: (Benati) Gure trixte hartaz, zer berri ekartzen dautak?... Egia nahi diat jakin!... Egia duka herresta bat bilakatua dela?

BENAT: Egia da!

BATTITTA: Zapeta ziratzetik bizi dela?

BENAT: Egia da.

BATTITTA: Bon, aski badiat ikasirik... (Mentaberriri idorki) Ean?... Nun gira orai? Nun dira zure, haren partiadako agintza eta espantuak?

MENTABERRI: Hau, eta hura, biak betan urrundu dira... Hunek egin duena, harek ere egin zezakeen! Ez da ene falta ahula agertu bada.

BATTITTA: Aberastu ba, aberastu... Ez dira ez harat joaiten direnak aberasten... bainan, harat gazte horien igortzale trafikantak!

MENTABERRI: Ene ofizioa, ez da trafiku bat, lan zuzen bat da!

BATTITTA: Trafiku bat, ba, Mentaberri... Eta trafikutan hitsena: jenden trafikua... Han, amerikano handi-mandi batzu, euskaldun haragi eske, eta zu, heien fornitzale!

MENTABERRI: Ori! Hola estimatzen baduzu amerikanoek euskalduneri egiten dioten fagorea!

BATTITTA: Fagoratu nahi bagituzte, jin ditela amerikano handi hek gutarterat, eta lantegiak, hemen berean munta ditzatela gure gazteentzat.

MENTABERRI: Aski diozute bereri galdatzea hola egin dezaten... Beharbada obedituko zituzte!

BATTITTA: Gure tokia Amerikak husten ari du, eta euskaldunak betetzen... Ixtantean arrotz dirudunek Euskal Herria ezarriko dute euskaldunik gabe!

MENTABERRI: Prediku ederra da: Euskal Herria euskaldunentzat, bainan, dakizun bezala, Battitta, diruduna ez da predikuaren mutil, bainan intresaren.

BATTITTA: Ba, eta zu, dirudunekin hortan partzuer. Zu zakur handien xakur!

MENTABERRI: Bakotxa bere buruaren jabe da, nahi duen bizi-moldeari lot.

BENAT: Hum! Hala zen harat galtzerat igorri duzun hura ere... Maluruski, hala zen... (Urruntzen da)

MENTABERRI: Hauxe da gizon horren jazarkundea! Bizkitartean, ez dut nehori bortxarik egiten! Egin-azue ongia! Horra mileskerra! (Espaldak altxatuta, ostatuan sartzen da)

VII

TEREXA, BENAT

(Ixtant bat ixilik)

TEREXA: Ez duzue iduri denak gogo bereko zireztela Amerikaz! Zuk, zer pentsatzen duzu?... Amerika gazteen galtzeko ala ontzeko dela?

BENAT: Terexa gaixoa, gaztea landare bat bezala da. Landare azkarra desterra ditake eta lur arrotzean sar... Azkarra delakotz, lur arrotzean ere, berdin ontsa emanen du... Landare ahula berritz, hobe da ez desterratzea. Bere sort-lurretik kanpo, ez baitu deus onik emanen! Halaber euskaldun gazte funtsezko azkarra, edozoin arrotzekin ere ontsa emanen da. Gazte funts gabe ahula aldiz, Euskal Herrian jada guti izanen da-eta, Euskal Herritik kanpo bat ere ez!

TEREXA: Eta zu, hango itzuliaz kontent zirea?

BENAT: Ha, ez dut urriki han gaindi ibilirik... Ikusirik, hainitz ikasi dut... Haatik, behin, bainan ez bietan. Ez eni, berritz harat joaiterik aipa! Nik desiratu Amerika, ene bizi ondarrekotz, hemen da: ene sort-herria, bere zeru ta mendixka airosekin, bere etxe xuri, bere erreka garbi, pentze ta oihan ederrekin... Eta horien erdian, zu, Terexa! (Eskua luzatzen dio)

OIHALA