VI
Aupada bidebagako baten atzea

        Markiñarako urteeran, Atea deritxon uri-mugan eukan Perrandes mandazaiñak ostatua. Berarizko apaingarririk ezeukan etxe onek; beren ormetan ezeben iaubeak iñoiz ezetariko zuzenbiderik edo igargarririk ezarri; au gorabera, Lekeitiar guztiak antxiñatxutik Mandazaiñentzako Ostatua esaten eutsen etxe oni. Iru ate andi eukazan etxeak: bi kortarakoak, goiko bizi-toki ta ganbararakoa irugarrena.

        Lekeitioko uriak, bai orduan da bai arrezkero, kale luze luze bat dauko, bertako zurkulu ia guztiak erakusten dauzana. Beste kaleak (onen aldean txikiak) erdi-konturatu baga bertara eroaten dabe bat, zein da errekatxuak ibai andira daroezan urak legetxez.

        Iru mako edo arri-uztai egozan kalean bertan: kai-ondoan bata, gaurko uri-etxeari dautsala bigarrena, bestea Ate aldean; eta iruretan zerutarren irudiak lurtarren atsegiñerako eregi ebazan iaiereak edo onerazpenak. Kale onetantxe egoan Txiliren etxea, kale onetantxe Mandazaiñentzako Ostatua, ta kaleon berton igaro zirean esateko daukaguzan gertaera gomutagarriak.

        Gau atan ezekian mandazaiñak zer erabillen esku-artean. Txiliri erraiak ardaoz berotuezkero, beren alabea emaztetzat eskatu ta baietz entzutea, atzerapen bagako gauzea izan bear ebela uste izan eban: ezeutsan ezetz erantzun, baiña baietz bere ez; eta gizonak, beren ustez, zerbait eskatu dakionean bai edo ez, garbi garbi, zeatz zeatz, soil soil da luzapen baga erantzun bear dau. Berari iñok (Kataliñek izan ezik) beren iru mandoak eskatu izan baleutsaz, etzan atzera begira ta burua austen egon izango: ez esan da kitu.

        Mandoai askan garagarraren ordez lepoko estalkiak edo berogarriak ipiñi eutsezan iakitzat; mando errukarriak bein baiño ezeben burua makurtu, agiñak erakutsi barriz bein bere ez. Ikustekoa zan orduan Perrandes, argimutilla eskerrean da gorostizko makilla eze bat eskuman eukazala, aiñenka ta biraoka, bein banaan Tordillori, Carbonerori ta Platerari bizkarazurra neurtuten.

        Zori onean da adiunez iatzi zan goiko atsoa (Madalen eulea) aparia maian eukala Perrandesi esatera.

        —Zer nai, patrona?

        —Apaldu nai izanezkero...

        —Apaldu eu.

        —Mando gaisoak! ezeizak orrenbeste64 io.

        —Isillik i, arraioa.

        —Zer egin etedaue bada, gaisook?

        —Garagarra neu emon ta ez ian. Tordillo, come, rre... diez.

        —Olan ioezkero, eu il ezaien kontuan ibilli ai... Baiña Perrandes, zelan iango dabe zer-ian eztagoan lekuan?

        «Mandazaiñak, beren uts-egiña ezautu ebanean, Ama batek seiñari langoxe ereguak eta palaguak mandoai egin eutsezan. Iñoiz baiño garragar geiago iruntzi eben oneek egun atan. Euren iaubea, kortako egikizuna amaitu ebanean, Madalen aurretik argi-mutillaz ebala, gora ioan zan.

        Apari ugaria ta onuratsua gertu eutsan Madalenek, baiña alperrik: ezeban ezer ian al izan. Arrautzatan, berak ianala ta geiago egozala esan eutsan, da alperrik; alperrik iardu eben Madalenek eta beren seme zaarrenak errian urte atan gertariko guztia adierazoten; alperrik osagilleari ots egiteko igitu gura izan eben. Ez, esan eutsen Perrandesek: berba auxe ta gau on baiño besterik ezeben beronen aotik entzun.

        Oi ebanez, kortara etzatera iatzi zanean, ezeutsen Kataliñen senargeiak mandoai bestetan legez beren asmorik erakutsi; ez, Erriojara noiz ioan bear euen esan; ez lepoa, Kataliñen izena ta edertasuna aitatuaz, igortzi ta palagatu.

        Argiari putz egin da gero, soiñeko ta guzti etzan zan lasto-zorro ganean. Lau ordu baiño geiago igaro ebazan bira biraka, loari burutasunen artean ostatu emon eziñik. Beren asmoak bete baleuz, ezebazan Txantonen emazteak urte asko munduan iraungo.

        Gau-erdia baiño gerotxuago zutindu edo oiñen ganeratu zan; eta argia isiotea gogoratu baga, estalki andi bat topa ebanean, beraz batu ta kaletik urten baga Arranegi-alderantz ioan zan.

        Txiliren etxe-aurrera eldueran, atea beste etxeetakoa legez idigirik aurkituarren, atarian oiñak ipinten asiaz batera, itxas-ertzerako bidea artu eban. Eztakigu, baiña, ala bildurrez, ala lotsaz, ala zerez edo zegaitik ezeban bete gura izan beren asmoa: Txilin alabea ostu edo ebatsi, ta goizalde atantxe Erriojara eroatera.

        Talan egotaldi on bat egin da gero, bigarrenez lengo lekura etorrela, oiñ-ots durunditsua entzun eban Txiliren etxeko mailletan. Zer iazoko, alboko atari baten ezkuta eban beren burua, garrikopeko gaiñibetea eskuratuten egoanartean. Mailletan beera etorrenak ezeutsan asko itxaron eragin: ondo begiratu eutsan Perrandesek, baiña ezetara ezeban ezautu al izan; eta arrausi egikeran ezautu ezpaleu, gizon bat gitxiago ta eraille bat geiago euki izango alebazan Lekeitioko uri baketsuak.

        Txili zan Perrandesek aurrez aur eukan gizona. Zek iagi eragin eutsan ordu atan? Ezekian mandazain buru-andiak, Txili seiñeroa zanik; ezekian ordu atantxe edo belutxuago Talara ioan bear izaten ebanik: ostean ezeutsan iarraituko.

        Txilik egikizunez eguraldia egunean egunean aztertu bear izaten eban. Onetarako, zein euritan zein aterritan, goizaldea baiño askozaz lenago ioaten zan Talara; an izarrai begiratu, odeien azatza kontuan artu, aizea ezautu ta itxasoa zelan egoan ikusirik, txalupetako nausiai ots edo oles egiten eutsen. Gero txalupa maisuakaz batera osteratu bear izaten eban Talara; eta guztien artean eguraldia alik zeatzen aztertutakoan, itxasoraterik egonezkero, dei egitekoai dei egitera ioaten zirean.

        Txili odeietara begira ebillenartean, mandazaiña baztertxu baten iarri zan gaiñibetea eskutik kendu baga.

        Gauza andi ta beren moduko bat ikusi eban Txilik, Tala goikotik beraganantz etorrela, baltzaren baltzaz illunetan bere geriza egiten eban. Urreratu iakonean, «gau on, adiskidea, esan eutsan Txilik; goizetik gabilz, goizetik.

        —Nai goiz nai berandu, iri zer?

        —Asarrez dator mutil au: geu bere bada drogarako ezkozak txarrenak. Nor az eu, tximista ori?

        —Enakusk?

        —Nik ez ondo, eure eskutzar onetako zigorra izan ezik. Tema egingo neuke Damutu eroen bategaz diardudala. Nondik nora abil eu?

        —Eztaukat barriketan iarduteko astirik; baiña itaune edo galdeera geiago ez egitekoz erantzungo dauat. Gau guztian, nundik nora eztakidala ta neure gerizea baiño beste lagun baga, ibilli nabil; egun-sentia baiño lenago, Oiz-barrenera ioan nai neuke, nundik baneki.

        —Egun-sentia baiño lenago? Mau mau! ezta inpernuko deabrua baintz bere.

        —Lagun on bat baneuko, bai.

        —Ori ikustearren...

        —Ator.

        —Baina nik...

        —Orretaraezkero, berba biko gizona az i.

        —Ez ni.

        —Bart euk ezeuan eskiñi, edozein Damuturi lagun egingo euskeola?

        —Baiña...

        —Atxakiak, akiakulak eta estakuruak daukazak ik.

        —Eta zein tximistak dei egingo dau, itxasoraterik badago?

        —Eguraldi txarra, txalupaak iazo ezindakoa balego, iarraituko eusket?

        —Bai, zegaitik ez?»

        Au esanaz, ezeban Txilik puskatxu baten aurreko laguna ikusi. Agertu iakonean, modu onetan iarraitu eben lengo autua:

        —«Orra or mendebal gogorra ta ugarte ori gaiñako olatuak.

        —Tximista gorria! ni baiño igarle obea az.

        —Baator ala ezator?

        —Tira.»

        Parrandesek, asarrezko autu labur au entzun ebanean, ezer aditu ezarren, Txiliren alde urten gura izan eban, baiña egiñala egin da bere, ezeban beren burua lokatu al izan: orma-kontran norbaitek inka ta legez eukan gorputza.

        Beren paretik irago zireanean, Txiliri oles egitea otu iakon; baiña ekandu txarrekotzat euki ezeian, isillik gelditu zan.

        Bera iagi-orduko, Txili ta laguna Done Peruren makopera eldu zirean. Alango irudien aurrean, Damutu guztiak eskuetako zigorraz gorputza astindu eroen. Baekian Txilik ekandu au; ta beren laguna aurrera ioala ikusi ebanean, «Adiskidea, esan eutsan, irudi done baten aurrean ago. Lege oneko Damutua baaz...

        —Eta iri zer?

        —Niri neuri... ezer ez, baiña...

        —Bildur az?

        —Bildur, zegaitik?

        —Iarraituko daustak?

        —Noranai.»

        Andik bigarren makopera Andra Mariaren irudidunpera bide andirik ezeuken, da gelditxuago ioan da bere laster elduko zirean. Orduantxe bere Txilik ezeban beren laguna gorputza astinduten ikusi, ta eskuak kaltzerpean sarturik agiraka asi iakon, berba onek esanaz:

        «Euk eure gorputzar ori astinduteko adorerik ezpadaukak, neuk eskuak berotutearren makillatu edo zigortuko dauat, bardin baderitxok.

        —Berotuteko gogoa daukak? Berotuko az. Arira eztatozan itauneak gizon txakillak egiten dabez.

        —Bada arrain ona eu eteazan...

        —Bildur az?

        —Zegaitik diraustak ori?

        —Bildur az?

        —Ez.»

        Mandazaiñak, arin ibilten oituta egon balitz bere, ezeutsen aurrea artu al izango. Arek eroen abiadea!

        Andra Mariaren makopetik irago bear ebanean, dingilizka ta gelditu-gurarik ebillen argitxua ikusirik, gorantz begiratu eban Perrandesek; ezekian, baiña, zelan azaldu, zegaitik edo zerik zetara erabillen burua albo alboka kristal edo beiraarteko irudiak. Geratu baga bigarrenez bertara begiratu eban, da argi ziriña ta illuntasun ao-zabala baiño besterik ezeban ikusi. Gaiztakeria ontasunetik eta ezaintasuna edertasunetik ondoen ezautu daroaguzan antzera, illuntasuna begitanduteko bere, argia bear izaten dogu.

        Aurretik ioazan bien oiñ-otsak entzueran, berak baiño obeto apaldu bear izan ebela gogoratu iakon Erriojako kaltza laburdunari; atsen egin da lotaratutea bere, buruak emon eutsan, baiña zer esango eban Txilik, besteagaz burrukara ioan da beren laguntasunaren bearrean aurkituezkero?

        Mandazaiñari burutasun onek gogoratu-orduko, irugarren makopera eldu zirean beste biak. An bere, zigorraz ezer egin baga ta burua lotsaz legez makurturik, etzan gelditu Txiliren laguna. Zerbait esango eutsan Txilik, besteak katamotzaren begiak langoxe sutsuakaz albokera begiraturik, «aurrera» esan ezpaleutso.

        Uriko atzenengo etxea lepo-aldean itxi ebenean, Txilik (besteari zerbait erasotearren nire ustez) izerditan egoala ta gelditxuago ibilli ta bere, elduko zireala esan eutsan.

        —«Izerdia? Bildur azalako ago i, oskil ori, izerditan.»

        Beren buruagaitik oskilla entzun ebanean, esku biak ukabildu ta astakeriren bat esan da egitera ioan seiñero indartsua; baiña lagunaren atzetan amar erpe, amuak langoxe okerrak, ekusazala begitandu iakon, da arritu-ta aoa zabalik eta arnasa baga gelditu zan.

        —«Bildur az, oskil ori?

        —Ez,» arrausika legetxez erantzun eban; eta zelan ezekiala, orduantxe aoak emon eutsan beren bizitza guztiko lenengo guzurra.

        Ordurik aurrera, Txantonen txakolintegian esan ebana gomuta ez izatearren, begiak erdi-itxirik, lagunaren oiñ-otsak banan banan zeinbatu edo kontaten abia zan Kataliñen Aita. Alan da guzti bere ezin aaztu ebazan Damutuaren begi ta erpeak.

        Txilik uste ta gura eban baiño nekezago ta beluago eldu zirean Kristo Portalekora.

        Araezkero, Damutu-ezaugarririk erakutsi ezik, ezeutsan aurrera lagunduko: alperrik bestearen aotik txakilla, oskilla ta bildurtia ta edozetariko iraiñak entzun. Eldu zirean noizbait. Damutua, Iaungoikozko irudi kurutzeratua ez ikustearren, pillara edo metarri-atzetik aurreratu zan. Txilik, zerbait esateko gurariaz, burua iaso ta begiak zabaldu ebazanean, auntzaren musturra ta agiñak begitandu iakozan bestearen arpegian; eta katai batek emoniko gili gilia langoxea eukalakoan, eskuaz kokota igortzi ebanaz batera, barre-algara izugarri bat egin eutsan auntz-arpegidunak. «Bildur az» itandu eutsan, baiña ez gizon-berbakaz, auntzaren barreakaz baiño: Txilik ezeutsan ezer erantzun.

        Mandazain mokor-astunak eurai obeto iarraitutearren, kortan sartu ta iru mandoetatik bizkorrena azpiko laguntzat artu eban: onetarako ezeban oinkadarik galdu bear izan. Arre Tordillo esan da alik ariñen besteen atzetiko bide ziorra iarraitu eban.

        Txili gaisoari bitartean, gorputzaren arintasunak burua ia zorabiatuarte astundu eutsan. Geroago ta ariñago ioazan, alkarren leian eritxi baten, baiña bera konturatu baga: Auria-ko bide medarretik Arrupaiñen zear, Leako zubitik irago bear izan eben Oleta atzean isteko; eta aingiratako toki arek beren etxeko zurkuluak baizen ondo iakiñarren, ezeban ezautu ez etxerik, ez ibairik, ez zubirik, ez olarik.

        Oibar-ingurura eldu zireanean, Txanton il zala bururatu iakon, da beren Gauillean edo Gauelan egoalakoan, kaltzaak aratu ta errosario-garauak atera ta amabost arenak esaten abia zan.

        «Alperrik»; esan eutsan lagunak. Berak, lotorditatik itzartu-ta legez, aoa zabalik begiratu eutsan; «alperrik» esan eutsan bigarrenez besteak. Txili, sugoiaren aurrean txoriak egoten eidirean gizan, begiak zarratu eziñik egoan: biak geldi, biak alkarri begira.

        Bildurra bera aragiz iantzi ta gizondu al balitz, elitzake Txili egoan baizen margul da kolorga edo zurbil egongo. Damutuak burpil baten bira biraka milla arpegi balebilz langoxe taiua erakusten eutsan Txiliri: txakurrik beterre ta surzapalenak, auntzik zaar da bizartsuenak, urderik itxusi ta zikiñenak eta beste euron antzeko milla abere-muetak Damutuaren sorburuan burua agertuteko itunea egin ebela irudian. Txili iaustera ioan, bestea kar kar kar abia iakonean: «Txili sendoa, entzun ondo bein da betiko. Bildur az?

        —«Antiguako Ama Maria, bildur naz» esan, da Oibar-ko Elizatxuko atea eskuakaz ioaz, auspaz edo aospez barrura iausi zan.

        —«Txili (beren erraietako orroi arrigarri bategaz esan eutsan orduan Damututzakoak), Txili: beste bein baketan laga eiok inpernuko deabruari. Neu nok. Ona emen ezaugarria. Neurea intzan, neurea. Eskerrak emon eiozak eskuetako orri ta agoan lekuari.»