II
Kai-ganean egotalditxu bat

        Txanton kaleratu baiño lentxuago beren adiskideak kai ganean batera ta bestera ebilzan, aizeak puzturiko orbelen antzera; geienak kaltzerpean eukezan eskuak, batek bakarrik erabilzan aidean. Urrunetik ezautu ebazan Txantonek; eta egia esateko, eukazan baizen begi zuur da ziurrak euki ezarren, ezeban asko urreratu bear, izketan da eskuketan ziarduan mandazaiña ezaututeko.

        Uda ta negu soiñeko bardiñak erabilten ebazan onek: zapi gorrizka bat buruan, txapel-orde; oraldi-antzeko kaltza laburrak; iakerik ez (iantzirik beintzat), garriko luze ta zabala, abarkatxu edegiak, kaltzerdi urdin bizardunak eta berarizko txartes nasai bat. Beren kokot gorri mamintsuari ta berna biribil guriari begiratueran «amaika okelatato iruntzi dauz orrek!» esan eroen Arranegiko atsoak. Ezekian isilik berba egiten, zuzen ibilten bere ez.

        Txanton urreratu iakenean, barre-santzoka edo algaraka eukazan mandazaiñak beren entzule guztiak. Txantonek beren lepotik ziarduela uste izango eban, Txili eritxon gizon sendo bat zerbait esatera aurreratu ezpalitzakio.

        —«Eztakik Txanton, zer iazo iakon mandazaiñari MatxeIegaz.

        —Zer?

        —Beronek esango dau nik baiño politoago.

        —Bai, ni esango da gusto askogaz Txanton, badakik nor da Matxel?

        —Bai bat, Basaldeko dendaria.

        Ori Matxel da tonto bat. Ni ekarri aceite edo orio berari, ta paper bat bere nire erriko. Ni sartu goiz au dendan, ta esan Marcelino etxean badago; bera ezetz, ni baietz. Non dago? ni esan; bera zer ezdaki niri esan; ni esan gero bera bai egin dau pedido bat orio, sei il eginda, beste mandazaiñari; bera baietz pedidoa egin dau; ta ni esan berari «emen papera, eu Marcelino.» Bera «ni ez Marcelino, ni Matxel.» Nor da, ni orduan esan, nor da Marcelino de Foruria? Bera orduan «tximista bi, neu alnok.»

        Txanton, barre? neu ez barre. Zer eritxi iri? Ez barretu, neu ezda nai izan burla egitea, Arraioa! Matxel bai, Marcelino ez. Zer da Matxel?

        —Matxel Marcelino da, ta Marcelino Matxel; Txanton Antonio da, ta Antonio Txanton: ni, Antonio ta Txanton; a, Marcelino ta Matxel.

        —Eta Matxel ta Txanton, Txanton ta Matxel recentella bi. Nire mandoak izen bat euki Riojan ta emen ta leku guztian: bat Platera, beste bat Tordillo, beste bat Carbonero. Zertarako izen bi? Ni bere bai Fernandez mandazaiña emen ta Fernandez nire errian.

        —Perrandes?

        —Zer nai i, Txili?

        —Guk egunen baten Txantoni emakume-iantzi eragingo dautsagu.

        —I dok ondo esan, Txili. Neure kortako manta zarra manta orrentzat ebagi. Txanton, noiz izango da?

        —Niri soiñeko ori baiño obeto etorriko litzakioe beste askori artz-narrua.

        —Ondo esan i bere bai, Txanton. Zelan esan euskaran carnavalak?

        —Emen aratusteak deritxe, Probintzia-aldean iñoteriak edo iñauteriak, Naparroan iagoteak.

        —Ondo, ondo. Ni carnavaletan edo ara... tus... zelan?

        —Aratusteetan.

        —Ni húngaro-iantzi, Txanton emakume-iantzi, Txili artz-iantzi. Txanton dirua recojidu, Txiliri kataia bat lotu neure mandokoa, neu makilla bat pandero bat eta Txili erabilli. Txili nai i?

        —Ni, Txanton emakume-iantziakaz, arpegi agiriaz da kalerik kale ikustearren, artz ezeze deabru bere iantziko nintzake: noiznai, zeinbat lenago pozago.

        —Roke, i bere bai etorri gugaz.

        —Batuko dan diruaz Txiliren alabeari zerbait erostekoan, bai.

        —Txiliren alabea ez beartu ezer. Ezda alan Txili?

        —Onek barriketarako gogoa dauke, Perrandes.

        —Ni emakume iantzi ta ikusi gura nabela esateko, zer egin etedot? Len bere aitatu dot baiña...

        —Txita-kume ori, ezago beti emakumeen gizan, zorgiña ortik, lamiak andik, patoak eta pamerialak emendik?

        —Egi guztiak eztira, Txili, belarri guztietarako iaioak; edo belarri askok, andiak izanarren... Badakit neuk nora noan.

        —Barriketa gitxi, Txanton, da eurak onak.

        —Ona bada, Txili: Zorgiñik eztagola diñoanak...

        —Non iagozak bada zorgiñok? Kalbanoko mendian? Kaian? Nasa onetan? Non?

        —Arek leku askotan, gitxien uste dan tokian. Batek badaki ementxe geure artean etedabilzan!

        —Gure artean, nor? Eu zorgiña ezpaaz, tximista ori, etxagok emen beste zorgin-antzdunik.

        —Neuk ikusi ezpaneuz... tira; baiña...

        —Tximista gorria: betorkiguz mundu onetako ta besteko zorgin guztiak, iarri ai gero eurokaz eu edozein txalupatako alderdi batean, neu bestean iarriko nok; eta emendixek bat batera asi ta kalaraiño abantean garaituko banenduzu naroela eurakaz betiko.

        —Ezeik orrelango astakeririk esan, Txili.

        —Astakeria neuk? Eta nok esan bear... da Txantonek? -Tximista kaltza-estua: esku-artean baeunkat, txotxolo ori...»

        Autuak azatz okerra eroala ikusi ebenean, mandazaiña ta lagunak, Txiliren da Txantonen erdian arteturik, Txiliren sumiña zelan edo alan amata edo itzali al izan eben. Txilik atzenez beren barrua azazkatearren, edu onetan berba egin eutsan Errokeri: «ez asarratu, dirauste, ez asarratu. Nor, tximista orren atsokeriak entzueran, asarratu ez? Baiña nogaz diardut buru bagako onek? Oilloen ekiñak oillotu enaien, nagoan geldi geldi.»

        Au esanaz batera, txapela barrurago sartu ta eskuak kaltzerperatuaz besteakandik alderatuten ioan; Txili; etzan baiña asko alderatu, lepo makurtua lerdendu ta albokera begiratuaz Txantoni oles au egin eutsanean: «Txanton: esan eik nai dauan guztia, barritsu orrek; baiakiat txor txor txor iarduteko gogoz agoana-ta. Ire burutasunak baiño naiago naieukek itxasoa bare bagaieukak.

        —Nora Txili?, esan eutsan mandazaiñak beraganatuteko usteaz; ez ioan orra, neu bere ezda ikusi zorgiñak; egon emen.

        —Ez ni ez; ni kanpo-aldera begira egongo naz, orrek diarduanartean.»

        Ikusgarria izaten da beti itxasoa, atan edo batez bere ekatxaren arnaseak bizkortuten dabenean: atxakaz da kai-arriakaz topeka ta gora-goraka dabillela ikusirik, eizari batek katamotz ta leoien burrukea gogoratuko leuke; baserritar gitxi irakurria elitzake beren buruaren iaube izango; gudari edo marratiak, itxasoa goratutea lurraren txikitasuna neurtutearren dalakoan egongo litzakez; elizgizonak barriz Eliza amak gizon dongeakandik egunaro artuten dauzan zemai ta naibageak irudi izango leukez. Txili buru-gogorrak ura baiño ezekusan, ur asko: gorantzean urdiña, atxak iotakoan, zurizkea, berantzean bits utsa; baiña guztia ura. Beste edozein, Talapean ianari-billa ebilzan itxas-txoriak ikusian, ume bat pitxiai begira legetxez geldituko zan, edo katua saguen zain, da mirua txindor papar-gorriaren zelatean egoten direan antzera: eztitan da adurra eriola. Nok, baiña, Txiliren mosuetan adurra ikusi, lotaldian edo iatorduan izan ezik?

        Etzan baiña Txili beren lanean aspertu, lana bada besoak bata bestaz laztandu ta nasa-ganean begira egotea; ezta Perrandes edo Fernandez mandazaiña ta lagunak bere etzirean Txantoni entzuten aspertu. Txanton-gaitik eztago esan-bearrik: kontuak nori iakin eragin eukiezkero, ezeban ak beren semea bere gomuta izaten.

        «Txilik oraindiño siñistuko dau, esan eban Txantonek mandazaiña eurakanatu iakenean; bai, siñistuko dau oraindiño Txilik. Neuk ikusi ezpaneuz, baiña neuk neure begi onetxekaz (guzurra badiñot, lurrak iruntzi naiala) neuk ikusi dodaz, da siñustu ez?

        —Non ikusi, Txanton?, esan eutsan mandazaiñak.

        —Geldi geldi esango dot. Guztiok dakizu erri-erdia oraintxe lau illebete erre iakuna, Talatik asi ta ia geure etxeraiño.

        —Badakigu.

        —Niri esan dau patrona gaur, esan eban mandazaiñak.

        —Zelan erre zan? itandu eban begi bizkor bizkorrakaz Txantonek.

        —Ori da pregunta. Nire kortako techo..., zelan esan?

        —Sabaia.

        —Nire kortako... ori iausi. Zelan iausi? Ni Riojara ioan ta lapurrak urten ta il. Zelan il? «Au esan da garrikopetik gaiñibeta ikaragarri bat argitaratuaz, atzazalak moztuten abia zan mandazaiña.

        Txantonek barriz ikaratu ezpalitz langoxe arpegia erakutsi ta pipa-atsik ez artutearren Errokegandik alderatuaz «aurixe dago bada, esan eban, su baga ezta ezer erreten, baiña zelan puztu zan sua, ain arin da bizkor da arras Lekeitio-erdia austu al izateko? Itxasoan ezegoan aize-putzik.

        —Etxe zaarrak, adiskidea, suari deika dagozan zur gardamuak edo zerenak ianikoak, pipa onetakoxe suaz, bat bi iru lau... eun esan-orduko, neuk erreko neukez.

        —Ez, Erroke. Ik eztakik zelan gerta zan, orduan gertarikoa.

        —Euk baaldakik?

        —Astia artu daigun, erantzun eutsan Txantonek Errokeri. Torreko txiliñak sua nonbait egoala iragarri euskuneko, gure Maripa umea neure besoetan itxi ta txioa baiño ariñago kale-barrenera ioan zan. Ni, badakik Erroke, ikusguratsua nok, eta emazteak etxetik ez urteteko aginduarren, zirrin zarran abarka zaarrak ondo lotu baga, kalera atera naieuan neure burua ta ene Lorentzotxuna. Nik ikusi nebazan ikustekoak! Aitatuaz bakarrik dart dart daukadaz neure erraiak.

        —Esan eik esango badok, txotxolo orrek.

        —Bai Erroke: orbelak legetxez etozan teillatuak beera; beren moduko aize batek, nik bein ez bein ezautu eztodan modukoak, putz egiten eutsan suari; auspo andiren batzuk zerutik dingilizka egozala uste neban. Alango baten, zer ikusi neban nik!! Tximista gorria!! Jesus, zer dot esan dodana!! Zorgin-aldra luze luze luze bat, santzoka uluka irrintzaka miauka intzirika orroika, baiña beti barreka ta alkarri eskuak emon-da putz da putz da putz ikusi nebazan.

        —Re... contra, Txanton, ze ederra aurreskua!

        —Begitasuna, besterik ez, Perrandes; Txantonen begitasuna.

        —Begitasuna? Ez Erroke, erantzun eutsan Txantonek.

        —Bai gizona: txakur goseak, ogia ames; gizon bildurti ta siniskorregiak barriz zorgiñak. Antxe, abeganeetan ibilli nintzoan neu, ta Maripa bere beeko alde baten ikusi naieuan. Ak balio iok, ak; ez ik, oillanda orrek! Eta ez berak, ez nik, ez iñok ezkaieuan zorgiñik ikusi, ez putzik belarriratu, ez santzorik ulurik irrintzarik ez orretariko zorginkeriarik entzun. Begitasuna, Txanton, begitasuna.

        —Ezetz, Erroke, ezetz. Begi onetxekaz, lurrak iateko dagozan begiokaz, ikusi nebazan; guzurra badiñot, eneuke nagoan lekutik ziririk egin bear. Nik artu neban ikarea! Maripak saiñaz da ozpiñaz gau atan gorputz guztia igortzi ezpaleust, agur ni. Ez barrerik egin, egia da-ta.

        —Txanton: i ez balio ioateko nigaz Riojara.

        —Nora? itandu eutsan Errokek mandazaiñari. Gabaz bakarrik ibilli bear baleu, taketa legetxez gogorturik topako genduke au. Eztago leku txarrean gauzea. Nora? ta Erriojara, nor? da Txanton, bai zera!! Ik, Perrandes, barreka diarduk, baiña eztakik oraindiño Txanton nor dan.

        —Txanton da gizon bat makala, baiña ona laguna.

        —Ez illunetan ibilteko. Maripari bein baiño sarriago entzun dautsat: goizaldean itxasorako ots egiten dautsenean, Maripak berak atariraiño ta sarri kalebarreneraiño lagun egingo ezpaleuskio, Txantonek beren tretzak laster etengo leukez, ezkeuke aurrerantzean onen laguntasunik eukiko. Barre, Txanton, barre? Alkarregaz gabilz au ta ni txalupa baten, neure atze atzean dauko beronen arrauna edo erramua. Onelango oillorik!! Ikustekoa izaten da au legorretik urteeran: eguzkia agertu-aurretik, nik aste guztian baiño arren geiago egiten dautse onek zeruko guztiai.

        —Euk ezaldok itxasora-aldietan arrenik egiten?

        —Bai Txanton, itxasoraterik eztagoanean bere.

        —I bere bai, Roke?

        —Zegaitik ez, Perrandes? Kaitik urtenaz batera popakoak Done Nikolasi ta Antiguako Andra Mariari arren egiten dautse; beste guztiok, txapelak edo txanoak edo suestak eskuetan daukaguzala, erantzuten dogu; eguzkiak beren arpegia erakusten dabenean, Salve bana danok: ekandu onek geure asabakandik iatorkuz.

        —I bere bai, Roke, zorgiñak ikaratu?

        —Nik zorgiñik dagoan edo eztagoan eztiñot. Leberiñen amama zorgintzat dauke guztiak: nik eztakit. Baiña nik bildur ez izatearren eztot arren egiten: aur dago bada untzea.

        —I zegaitik rezoak egin?

        —Aamen au. Bildur izan ezarren, arrenik egin ez? Mendebal gogorraren putzak Kala-aldean estu ta larri garabilzanean, arren zeruari, ta ordurarte mandoari arre? Ori ezta gure lege zaarra.

        —Txili egiten da?

        —Txili beren egikizunak legorrean euki daroe. Baiña egin ez? Euskal-errian eztago, Perrandes, besteriko arraiñik.»

        Mandazaiña, onetariko autua gizonen aotik entzunak asko arritu eban; eta Erroken albistaak gora-bera, Txili sendoa ain laiñekoa izateari arrigarriagoa eritxon. Onetarako Txanton biraldu nai izan eban Txiliren eske edo billa; ta Txantonen nagitasuna edo atzerakuntzea ezautu ebanean, Errokeri esan eutsan Txiliri dei egin eiola. Au agertu ekionean «Txili, itandu eban, i bere bai euki bildurra zorgiñai?

        —Esan daust Errokek, eta badakit zer esan gura dauan. Ni gaurrarte enaz iñoren bildur izan, izango bere ez. Eta au dala ta eztala, zerua aztu gizonak? Iaungoikoaren gomuta eztan gizona, Txanton bera baiño bere ortik emendikoagoa da: Txanton, oilloa; orretariko gizona, ganbelua.

        —I ta Txanton altarara, santoak biak.

        —Nortzuk? Txanton da ni? Baiagok oberik. Txanton iñora eroateraezkero, eskintokira eroango genduke, Perrandes.

        —Zer da ori?

        —Eskin tokia oillo-lekuada.

        —Bai, gizona, i esan beti ondo.

        —Ni barriz edo nire gorputza, legorrean illezkero, lurpera eroango dabe; bestela...

        —Txili, ori beranduago; ez esan ori orain. Carnavaletan edo orretan egun Txanton emakume iantzi, Txili artz iantzi, ta ni Húngaro iantzi; ta gero ni apari andi bat emon guztiari.

        —Ezteguko aparia baiño gozoagorik, onuratsuagorik, eztiagorik eztago, Perrandes.

        —I barriz beti ago, Erroke, adarra io nairik.

        —Bai, Txili; adarra Roke euki, idi iantzi au.»

        Beste arkuntza edo era edo muga baten arratsalde atan egin eben beste barre egin balebe Errokek eta lagunak Perrandesen esakerakaz, ezeutsezan onek orduan legez ontzat artuko. Berarizko garatzen bat erabillen esku-artean mandazaiñak: Txiligandik aldendu gura ez, Txili nondik pozarren eukiko, Txili gora, Txili beera ta beti Txili. Ardao barria edan eragiteko atxakia edo estakuruaz, alkarregaz ioan zirean bata ta bestea, mandazaiña egoan ostatura.

        Ezekian Txantonek euren artu-emonen barririk, eta iakin-guratsua zana ez ukatutearren, Errokeri ta Leberin zaarrari itandu eutsen zegaitik eteebilzan arek orratza ta aria, edo argia ta gerizea legez. Edozein albistak, entzun-barrian, arritu ta konkortuten eban Txanton, da etzan asko Leberiñen berbaak entzuten aoa zabalik gelditutea.

        —«Txilik txokoa egingo dau, Erroke; esan eban Leberiñek.

        —Bai zera!

        —Ez zera! eztitan da adurretan dabil beragaz beiñik bein.

        —Nire alabea balitz, iakingo neuke zer egin.

        —Aberatsa dala diñoe bada.

        —Urreneko intxaurrak beti ots andia. Balitz bere, zer?

        —Emendixek urte betera gaur baizen adiskide izan daitezala.