II. EKITALDIA

(Lenengo Gerta-Lekua)

(Andia-Torreko salatxo bat. Txoko batean maia, liburu batzuek gañean dituala. Beste nun nai, eserleku, alki arasa ta etxe-barruko puskak sakabanatuak. Goiza da ta leio gotiku estu batetik argia sartzen da. Ezkuta-oiala altxa aurretik Inesen abotsa entzuten da «Beotibar Gudua» kantatzen ari dala, «Laud ereskiñaz lagunduaz»).

                Milla urte igarota

                Ura bere bidean

                Gipuzkoarrok sartu dira

                Gaztelako etxean

(Ezkuta-oiala altxatakoan Oxer eta Ines agertzen dira mai inguruan eserita, «Lizioa» ematen).

OXER: Beotibarko eresia ando ateratzen zaizu, baiñan Aita jaunak «Laud» ereskiña ekarri bazizun musika goitarragoa ikasteko izan da. Alonso Amargarren «Kantigak» edo... Auek jotzen leia bear dezu, beatzak bere lekuan ipiñiaz.

INES: (eskuan duan Laud mai gañean utziaz) Gaur nekaturik nago ta biar saiako naiz.

OXER: Gogorik ez badezu, utzi zazu utzi! Ni ere lanpetua nago ta aguro joan bear bai det... Beraz, orain erderazko lezioa esaten asi zaite. (Liburu bat emanez) Ona emen A. de Lunaren «Libro de las claras y virtuosas mujeres». Ea, ozenki ta parra-parra irakurtzen didazun.

INES: (Musin) Ez zait batere atsegin. Zailla da osoro. Naiago det beste onoko ontatik irakurri. (Mai gañean dagon beste liburu bat artuaz) Santillanaren «Serranillas»... «La vaquera de Hinojosa» (Irakurtzen asiaz) ala onoko au «Por una gentil florista de lindas flores e rosas»...

OXER: (Iriparrez) Zu bezin polita zan noski Inestxo. Baiñan ez aaztu zu «moza lipuzcoana ez ezen» Andia-Torreko alaba zerana, ta damatxoa izaten ikasi bear dezula. Gero erregearen kortean agertzeko.

INES: Alde batetik gogoa badaukat, baiñan zertarako? Enrique Laugarren erregea ain itsusi, sudurmotz eta ankaluze baldin bada?... Tolosan ere bada gizaseme ederragorik!

OXER: Ala izanik ere ez dezu orrela mintza bear. Bestela, zure etxekoak, ni, Oxer batxillerrak erakutsi dizula usteko bait dute. Ta jakiña...

INES: Ez al da bada egia Errege orrek tximu aurpegia duala?

OXER: Ez neri orrelako galderarik egin! Gañera, Errege inguruan galai apain ta dotore asko izan oi dira. Baiñan garbi esateko, ez dezu geiegi pia bear aien limurkeriz... Jendea ezagutzen ikasi bear dezu. Eta zure ama Andre Katalin damak eman dizun liburu onek (berriz liburu au eskuratuaz) «De las claras y virtuosas mujeres» erakutsiko dizu andereño on bat izaten.

INES: Gaztea naiz oraindik eta «lezio» hori baño musika ta dantza gustagarriago zaizkit... eta «bordon- dantzariak» ikustea. Liburua biarko utziko degu.

OXER: Zure gogoa ala baldin bada, barkatzen dizut. Nik ere gaur zeregin asko det eta emendik joan bearra.

INES: Atzo joan zan gure aita Jauna eta ez dakit noiz etortzekoa dan.

OXER: Gauerako etxera bilduko dala uste det.

INES: Ondarrabi ta Prantziako mugatik erregaliak ekarriko zizkidala egindu zidan.

OXER: Gaurko lezioaz ez dezu saririk irabazi beintzat. Ea, biar geiago leiatzen zeran.

(Kaletik datorren txistu ots luzea entzuten da)

INES: Txistu otsa zan, ez al da ala?...

OXER: (adi adi oartuaz. Bigarren aldiaz txistu-otsa entzun bedi) Bai ala da. Deia egiten didate. Nere lagunak dira! Barkatu beraz... banoa-ta. (Abituaz) Biar arte bada!

INES: Biar arte, Jainkoak nai badu, Oxer maisu jauna! (Antzeztokia illunpean gelditzen da. Asierako Beotibar Kanta soñua entzungo da Laud ereskiñaz lagunduta berriz argitasuna egin arte Zapia altxatakoan).

BIGARREN GERTA-LEKUA

(Gaztelako Ate aurrean gaude, kale erdian. Atetik urrutira Laskoraingo zelaiak nabaitzen dira. Bertatik errege bidea dator Tolosako korreo kalera sartzen dana, atetik barrena. Atetik onuntz etxe itxura batzuek. Alkate jauna ta Gaztelako Atea zaintzen dagon Aguazilla izketan ari dira).

ALKATEA: Ez al da ezer berri ate ontan?

AGUAZILLA: Zaarrak berri, alkate jauna.

ALKATEA: Ez al da mandazain talderik agertu, ala beste kanpotar jenderik?

AGUAZILLA: Emendik ez da pasa baserritar jendea besterik; eta erriko langille zenbait, beti dabiltzanak. Eguraldia ona bait degu.

ALKATEA: Orregatik bada, erne egon zaite errira zeintzuek sartu ta ateratzen diran.

AGUAZILLA: Ezin zainduko ditut nik guziak! Erri aundia da Tolosa eta bost ate ditu, jauna.

ALKATEA: Gaztelako ate au da ordea, nagusiena ta zeatzago zaindu bear dana. Ez aaztu, gañera, aldamenean dezula «Polbora-Etxea».

AGUAZILLA: Ez jauna, ez. Ez badaki Auts berri orrek beldur ematen dit. Su artu ezkero!.. Kaxo motel! Nereak egin du!

ALKATEA: Begira bada, Kontuz! Eta ez emendik mugi! Aditzen? (Abituaz) Gero arte!

AGUAZILLA: Beorren esanera, alkate jauna!

(Soldadu antzera eskuaz agurturik, ate aurrean batetik bestera ibillian abitzen da, Alkatea kale barrenuntz ezkutatzen dalarik).

(Beste aldetik Bikario jauna Joanes Zaldibia ta Santxo Yartza Aide nagusiak agertzen dira, Laskorain aldera egurasteko asmoz. Aguazillak ikusitakoan, oles! egiten die itza emanez).

AGUAZILLA: Egun on jaunak! Badabiltzala! Beok!...

J. ZALDIBIA: Egun on! bai.

S. YARTZA: Zu bazaudela, Miel-anton!

BIKARIOA: Au atezai, San Pedroren gisan...

AGUAZILLA: Agintzen dutenean, bearko! Bikario jauna. Txarrean, pijo!

BIKARIOA: Mandamenduak betetzea ez da beñere gauza txarra.

AGUAZILLA: Ala diote apaiz jaunek.

J. ZALDIBIA: Batzuetan, batzuetan. Ez beti.

BIKARIOA: Jainkoaren legeko Mandamenduak esan nai nuan.

S. YARTZA: Gure gogoko ditugunean ez beintzat.

AGUAZILLA: Ez dago gaizki esana. Orain bezela beok pasio bat ematera joango dira. Eguraldi polita dago-ta. Emen geldirik egoteko baño obea.

BIKARIOA: Bai, giro dago ibiltzeko ta Berrano baserriraño noa, oean gaxo dagon nagusia ikustera.

A. KATALIN: Guk bide erdiraño lagun egingo diogu.

AGUAZILLA: Noizko du mandoa Bikario jaunak, alperrik nekatu gabe?

BIKARIOA: Oñez malda gora igotzeak on egiten dit. Lodiegia bait nago.

S. YARTZA: Guk asko igo gabe «Erreten gibeletik» egingo degu itzulia. Bagoaz, bada eta urrenarte! (abituaz irurak kanporuntz)

AGUAZILLA: Bidean arrotzik ikusten badute, onunzkoan gazti bezaidate mesedez. Bada ezbada ere...

BIKARIOA: Zaude lasai gizona. Gu pakezkoak gaituzu. Laister arte!

J. ZALDIBIA: Ez egon gure zai. Arrameleko atetik sartuko gera berriz etxera.

AGUAZILLA: Bijoaz ondotxo!

(bijoaz)

(Aguazillak aruntz-onunzko ibilliari
darraio bere atezai lagintza beteaz).

OXER: (Isilik-misilik albo kaletik azalduaz) Miel Anton!

AGUAZILLA: (Itzuliaz izututa) Zu al ziñan!? Arraioa!

OXER: Zer?... Atea luze-laburrean neurtzen ari al zera?

AGUAZILLA: Neurtzen?... ezezik aspertzen pauso... ematez... Lau ordu daramazkit atesarrera au zaintzen.

OXER: Adiskide! alperrik ari zera bada. Beste nunbait dezu gaur pesta!

AGUAZILLA: Zer pesta ta zer jaiondo!

OXER: Bai gizona! Arestian Arramele zubira zaldizko bat iritxi da esanez Korrejidore jauna ta Domenjon bidean datozela. Beraz auntzara joan bearko dezu.

AGUAZILLA: Alkate jaunak oraintsu-orain emen jarraitzeko ordena eman dit bada...

OXER: Andia Torretik nator eta an dakite gauzaren berri. Bazoazke bai lasai asko gosari txikia artzera, beldurrik gabe.

AGUAZILLA: Ez badakizu ere baraurik nago ta pozik alde egingo nuke zerbait artzera, ni itzuli bitartean emen geldituko baziña nere tokian.

OXER: Ori ere egingo dizut bada, lagun zahar! Ain zuzen Gaztelako korreoari itxoiten egon bearra det. Eta zerbait gertako balitz ots egingo nizuke.

AGUAZILLA: Ortara ezkero, «Jerolimoren» tabernaraño joango natzaizu ta... esandakoa: norbait sumatu ala, egidazu dei, oiu batez bereala etorri nadin (abiatzen asiaz).

OXER: «Zentinela» ernea nazu, ta ez da iñor ate ontatik sartuko nere baimenik gabe. Ez izan kezkarik.

AGUAZILLA: Kezka?.. (Sabela bi eskuekin ikutuaz) Emen barruan dabilkit arra... ta pattar pizka bat edanez itotzera noakizu.

OXER: Ederki! Bizigarri orrek on egingo dizu. Gerora eguna goibeltzen bada ere. (Aguazilla bijoa)

(Bizpairu aldiz txistu otsak entzungo dira ta Oxerek erantzuna ematen du beatzak aoan sartuta txistu atereaz).

OXER: (Adi-adi entzunez) Emen ditut!.. (Atetik kanpora pauso batzuek emanez) Berak dira! Sartu aurrera! Ez da zelataririk ni beste!

(Eskubi-ezkerretik Martin Yurreamendi, beste iru gizaseme ta Peruixo sakristaua sartzen dira).

I. GIZASEMEA: Zalditik jetxi arazita oñez dakarkite.

II. GIZASEMEA: Zezen beltza gaiñean degu.

III. GIZASEMEA: San Esteban ballarakoak soldaduai andik pasatzen debekatu die.

MARTIN Y.: Eta Gaon zauritu ta jo gabe ate ontatik Tolosara sartu araziko degu.

OXER: Bai, gure errira diru-billa datorren ezkero emen kalean emango diogu ordaiña ta ongi etorria!

SAKRISTAUA: Ez al litzake obe, ostera atzera bidaltzea? Jende gosea, jende asarrea da, gero!

I. GIZASEMEA: Lepoa moztu ta kito!

II. GIZASEMEA: Ori nai du jendeak!

OXER: Erriak erabakiko du zer egin.

(Kanpotik datorren gizataldearen otsa

gero ta bertago nabari da).

MARTIN Y.: Azken-itza Justiziak esan dezala.

OXER: Baiñan bada ezbada gu gertu egon, armak gure esku ditugula.

GIZASEMEAK: (Batera) Hori, hori! Goazen polbora-etxera! azta-makillak artzera! Ezpata ta matxeteak! (aldameneko etxeruntz joanez)

OXER: Kontuz! Naspillarik gabe!

SAKRISTAUA: Ni, esan bezela Elizara noa. (bijoa)

MARTIN Y.: Bakoitza bere lekura.

OXER: Korrika dakarkite gizona, uste baño lehenago!

MARTIN Y.: Tximista egiñean!

OXER: Gu ez gaitezen, bada, lo egon. (biok ezkutatzen dira)

(Datorren gertakaria bizi ta giartsu joka bear da. Istillua aunditzen doa. Tanborketa gaitza jotzen dute ta jendetzaren oiu eta deadarrak pitzatzen dute ingurua).

        Emen degu Gaon! Gaon judua! Jo ta ke! Eman, il zagun! Lepo! (Eta antzeko karraziak entzun bitez) (Bat batean gizataldea, baserritar eta kaletar naasian Gaon erdian dutela atetik sarrera egiten dute, pillan. Ordurako Oxer, Yurreamendi ta beste gizasemeak bat egiñez. Guziok azta-makil, ezpata ta beste iskilluz armaturik daude. Gaon kale barrura daramakite istillu ta zalaparta tartean. Talde osoa ezkutatzen da, baiñan oiuak aunditzen doaz. Ai Ai! Ai Ene eta emakumezkoen intzirin eta deadarrak belarri-zulagarri. Azkenik danbateko batzuek eta orru sarkor bat). Il dute! Il dute!

(Pizkana-pizkanaka istillua gutxitzen da.
Urrutira lelo au bertso doñuz abesten dute)

                «Gonzalo Moro Tati, Tati!

                Gaon judua kali, kali!».

(Ete isiltasuna nagusitzen dalarik
astiro oiala erortzen da).

(Une bat itxoinda berriz Oiala altxatakoan Gertaleku berdiñean gaude baiñan arratsaldea da ta illuntzen asia. Elizako il kanpaiak dardarazten dute eguratsa).

                DIN! DAN! DAN! DIN!

S. YARTZA: Zalaparta izugarria izan da. Ez genduen olakorik uste! Gaon juduari, lepoa moztu Alajainkoa! Tolosako Erriak larrutik pagatuko du, ta guziok izango gaituzu errudun!

J. ZALDIBIA: Gu?... Lenago ere gorriak ikusiak gera, ta orain ez gaituzu ez nagusi ta ez agintari, beraz... buruzagi diranok Domenjon, Alkate ta gañerakoak okerra zuzen dezatela. Ea nola zuritzen duten ezbearra Erregearen aurrean. Andia-Torreko jauna ta korrejidorea etorriak omen dira-ta.

S. YARTZA: Lehentxeago etortzea zuten, ez zan sarrazkia gertatu izango.

J. ZALDIBIA: Guri zer? Ez kezkarik izan! Agintaritza ta ondasunak kendu zizkiguten. Erri xehari eskubide guziak eman dizkiote, ta gu, jakiña, baztartuak gaude, baiñan Erria, maizter ta jende arrunten pean.

S. YARTZA: Auek baño erru audiago Oxer «Batxillerrak» Yurreamendiko semeak eta Andia-Torreko beste adiskide zenbaitek dute...

J. ZALDIBIA: Eta ez gutxiago Santa Mariako Bikarioak... Inguruko basa-eliza guzien amarrenaz jabetu dan ezkero, jende beartsua losintxatzen du. Bai, gaur D. Permi degu Elizaren nagusi ez ezik Erri ta kontseju guztiarena, ere!

S. YARTZA: Alkatea oso asarre dagoala Bikariorekin jakin det.

J. ZALDIBIA: Berari dagokio gogor jokatzea. Ez du orain egokiera makala Justizia egiteko.

S. YARTZA: Iltzailleak urkamendira kondena bearko dituzte. Arrokerian ondoren, negarra ta malkoak izango dira bazterretan.

J. ZALDIBIA: Bai!, iltzaille, su-emantzaile, estalkiñak, guziak dira gaizkille. Eta Fuero Zaharraren arabera eriotz epaia merezi dute. Gauza garbia da!

S. YARTZA: Batzuen batzuek mendira iges egiñak izan bear dute. Guk ere, emendik alde egitea obe izango degu.

J. ZALDIBIA: Goazen bada. (abitzen asiaz).

S. YARTZA: Bada ezbada ere...

J. ZALDIBIA: Zeren beldur dezu, gizona? Gaizkilleak arrapatuko dituzte, eroriko dira billa badoazkie. Errege, gu zapaltzen ain zorrotz izan bazan, beste oriek zigortzen ainbatekoa dan ikusiko degu.

S. YARTZA: Tolosako erri geiena, ordea, alde dute ta istillu ederra sortu diteke berriz, gogorregi jardun ezkero. Gosea aolkari txarra bait da.

J. ZALDIBIA: Gu aide-nagusiok erbesteratu ta ezereztu ta gero, Gipuzkoan pake eta ugaritasuna izango omen zan...

S. YARTZA: Etxe uts eta... Amarrandegi utsean, pakerik ez!

J. ZALDIBIA: Ezta eliz-gizonen artean ere... (bijoaz).

(Andre Mantoni ta Andia-Torreko bi mirabeak)

(Azkenekoak eskuan otar eta saskiak
ogi ta puskaz beteak daramazkite).

A. MANTONI: (Irtzirinka) Ai ene! Nun ote da nere Peru? Au zoritzarra gurea! Ai ene! Nola biziko naiz?

I. MIRABEA: Zoritxarra?... Gaon Juduarena! Au bai ez dala biziko! Il bait dute! Perutxo azalduko zaizu bai. Ez da galduko. Hura mendira igesi joana da!

A. MANTONI: Egundaño ezer txarrik egiñ ez da... Bere elizako lanetatik ez zan ateratzen. Eta orain, zer jan bear det?

II. MIRABEA: Bikario jaunak etxera etorri araziko du.

A. MANTONI: Ta preso artzen badute. Au mixeria! ta gosea!

II. MIRABEA: (Otarrean daramazkiten ogi ta jatenak erakutsirik) Gure etxekoandreak bidalita jatenak Arpausokalera daramazkigu. Zuretzat ere zerbait geldituko al da!

A. MANTONI: Eskerrak bai Dama Katalin eskuzabal ta errukiorrari, bai! Bestela familia beartsu askotan, andre zahar, aur eta gaisoak egun gorriak ikusiko genituke.

I. MIRABEA: Kalea ere gorriturik dago, baiñan isuri duten odolagatik. Nork garbitu?

II. MIRABEA: Zauritutakoak askotxo dirala ta gorderik daudela diote. Zeintzuek ote dira? Zure gizona ez beinik bein...

A. MANTONI: Hori badakit ikaratia da gizarajoa ta urruti ibilliko zan. Alde ortatik lasa nago.

I. MIRABEA: Jakiña! Burrukan gazteak sartuko ziran eta ez agureak.

A. MANTONI: Sarritan, ordea, ustegabean gerta oi dira gauzak. Eta ez dakigu, oraindik iskanbilla nun eta nola asi zan.

II. MIRABEA: Dirudinez, Gaonek igesi egin naiean norbait ezpataz jo omen zuan. Eta gero beste guziak gañera bota zitzaizkion erasoan... kali arteraño...

I. MIRABEA: Beste era batera entzun det nik... Oxer...

A. MANTONI: Ez dezagun geiegi itzegin. Isillik egoteko ta kalean ez alperrik ibiltzeko agindua dago. (Norbaitzuek datozela oarturik) Begira zazute! Zuen etxekoandre Dama Katalin da-ta alabarekin!

II. MIRABEA: Orratx! Alde egin zagun. Goazen neska! goazeman.

I. MIRABEA: Ez gaitzala ikusi. Bada ordu erdi bat etxetik atera giñala bereala itzultzeko asmotan. Gaur ez zeukagunan kalean mutillik ikusterik! (Abiatuaz) Mendira joanak bait dira. Eta ez erromerira...

II. MIRABEA: Ai kalezale ergela, ez bestena. Berriz ere errita izango diñagu irekin banentxabillen... (bijoaz)

A. MANTONI: Zer ote da gazte izatea. Nik, emen gelditzea obe det. (bazter batean gelditzen da malkoak txukatuaz).

(Kale barrendik Andre Katalin eta Maixabel alaba azaltzen dira).

A. MANTONI: Arratsalde on! Andre Katalin eta damatxoa.

A. KATALIN: Baita zuri ere, Mantoni.

MAIXABEL: Zer egiten dezu emen, ain bakarrik?

A. MANTONI: (intzirika) Zera... esne pizka baten billa atera naiz kalera... (malkoak dariela).

A. KATALIN: Ez negarrik egin emakume!

MAIXABEL: Lasa zaite, bai Andre Mantoni.

A. MANTONI: Goizeko zalaparta izan dala-ta senarra igesi joan zait eta zer egin bear det nik bakarrik?

A. KATALIN: Ez zaio ezer txarrik gertatu, emakume! Laister etorriko zaizu gizona.

MAIXABEL: Ez zera alargun gelditu, beintzat...

A. MANTONI: Bai ordea bizi-alargun eta aren irabazirik gabe.

A. KATALIN: Denbora gutxirako. Beste etxe askotan, zu baño okerrago geldituko dira eta beartsuago. Beraz, zoaz len-baitlehen etxera. Ez da komeni jendea, eriotzaren ondoren, kale izkiñetan txutxu-mutxuka ibiltzea. Berriketakin ez degu ezer aurreratzen, gauzak sumintzea baizik.

A. MANTONI: Argi-ezkilla ezkero mokaurik artzeke nago eta esne txantxilla baten billa atera naiz, Dama Katalin.

A. KATALIN: Itzuli zaite etxera, Andre Mantoni, illundu aurretik. Eta Andia-Torreko sukaldera azaltzen bazera esneaz gañera, beste zerbait geiago ere izango da zuretzat.

A. MANTONI: Jainkoak ordain bezaiela egiten didaten karidadea, Andre Katalin. Amaika mesede artua naiz lehenago ere beon eskuetatik. Eskarrikasko, berriz ere!

A. KATALIN: Eskerrak Zeruko jaunari eman bear dizkiogu guziok. Ark bakarrik txuka ditzazke mundu ontako malkoak.

A. MANTONI: (begitatik darizkion malkoak zapitxo batekin igurtziaz). Eta beok emandako malko-zapitxo onek, zure alabak neretzako josi ta bordatu zutena.

MAIXABEL: Hori gauza utsa da. Tarteka-marteka beartsuentzat egindakoa.

A. MANTONI: Gauza aundia, damatxoa, Ama Andre Katalinek ondo erakutsi dizutena. Orregatik Jainkoari erregutuko diot senartzat galai printzipal bat eman dezaizun... Merezi bait dezu!

A. KATALIN: Eriotza ta ezkontza, dana, zerutik omen dator. Eta bakoitza bere garaiean. Gaur beste egitekorik badegu. Domenjon orain dator Korrejidore jaunarekin eta aien billa goaz.

A. MANTONI: Andia-Torreko nagusi jauna egun goizean emen arkitu izan balitz, ez zan ez gerta izango zoritxarreko liskar eta Gaonen eriotza...

A. KATALIN: Jainkoagatik! jendea paketu dedilla ta etxera biur ditezela txarragorik gerta ez dedin. Zoaz, zoaz! emendik. Gu ere bereala Torrera itzultzera goaz. (abituaz).

A. MANTONI: Arrazoi aundia du, Dama Katalin. Bai!, Pakea eta osasuna hori da beartsuok bear deguna.

A. KATALIN: Eta geldirik mingaiña! Berritsukeria... gutxi!

MAIXABEL: Ezin egongo gera itzik egin gabe. Gero arte Mantoni!

A. MANTONI: Bijoaz ondotxo!, Etxean sartuta an egongo natzaizute isil-isilik...

(Bijoaz bakoitza bere aldetik... Illuntzen asia da ta gero ta argia gutxiago antzez-tokian... Alkate ta Aguazilla agertzen dira erriko kale bazterrak arakatzen, eskubi-ezkerrera begiratuaz).

ALKATEA: Juztizia naizen aldetik gaizkilleak arkitu ta zigortzea da nere egin bear nagusia. Eta nai ta nai ez! Korrejidorea etorri aurretik batzuen batzuek preso artu bear ditugu.

AGUAZILLA: Gaizkilleak mendira igesi egin dutela badaki beorrek, ordea. Aien atzetik korri egiñez lertu naiz, nork arrapatu orain?...

ALKATEA: Guztiak ez dira igesi joan ez! Erri barruan gelditu dira batzuen batzuek... aundiki etxeetan eta Elizan bertan ere!

AGUAZILLA: Ondo gordeak bearko dute... zergatik, ezen arratsalde guzian alper gaitoan miaketan nabilkizu.

ALKATEA: (Asarre) Zurea izango da, bada, errua. Atezai zeundela sortu zan iskamilla. Nere aginduen kontra sartzen utzi zenielako. (Ezpata zorrotik atereaz) Emonio!

AGUAZILLA: (beldurrez atzeruntz egiñez) Alkate jauna! Zer egin zezakean gizon bakar batek jende-taldearen aurrean?... Oiua, deadarra! laguntza eskatu!

ALKATEA: Koldarra ez bestena! Ez nazazula geiago ernearazi... (Ezpata berriz zorroan sarturik) Ez dezagun astirik gal... Goazen Arpauso kaleruntz! Azari-kabiak an bait daude! (Abituaz).

AGUAZILLA: Sagardotegiak esan naiko du! Goazen bada.

(Bijoaz alde batetik eta unetxo baten ondoren beste aldamenetik BIKARIO jauna KATALIN eta Alaba sartzen diralarik)

BIKARIOA: (alde guzietara begiratuaz) Armadun gizonak kalean dabiltzala sumatu det. Ez nuke oriekin topo egin nai

A. KATALIN: Bai jauna, ala da. Alkate ta aguazillak kalez kale etxeak ikertzen dabiltza, Oxer ta Martin Yurremendiren billa. Nor nai preso artu nai dute naiz kulparik gabekoak ere!

BIKARIOA: Ondo gordetzeko gaztigatu diet. Bestela alde egin dezatela. Hori esatetik nator.

A. KATALIN: Ezkutatzen badira, ordea, beren burua salatzen dute.

MAIXABEL: Orratx! Ezer txarrik egin ez ta...

BIKARIOA: Nik ederki dakit hori!, baiñan olakoetan, gerta oi da iltzailleak ezin atzi dituenean, bederen, su-emantzaille ta estalkiñai atzaparra gañera botako diela.

A. KATALIN: Orduan, ezkutatzea obe dute. Eta gu ere ez gaude ondo kalean, illuntzen ari du-eta... Limosna ta eskupeko batzuek ematetik gatoz eta esaera zaharrak dionez

MAIXABEL: «Ai Marik... etxera, apaldu ta oiera»...

BIKARIOA: Ondo ikasia ez da aaztutzen. Ez da komeni alkarrekin izketan ikusi gaitzaten. Ezpata-soñua nabaitzen det... (adi-adi oarturik)

MAIXABEL: Jende sail aundia datorrela dirudi...

A. KATALIN: Ez dezagun luza egonaldia! Goazen etxera isil-isilik.

MAIXABEL: Bai Amatxo! (abiatuaz)

BIKARIOA: Onoko Aita apaiz au ere badoa ere. Iskillu-soñua dirudi. Ez da hori nere bidea! Adio! bada! (bijoaz)

(Jendearen otsa ta danborraren orrua bertaratzen ari dira. Ea illunpetatik taldea azaltzen da: Lenengo aguazil batzuek eskuan lastargi ala zuziak pizturik daramazkitela. Ondoren Korrejidore, Domenjon eta Alkatea. Gerta-leku erdira iritxirik talde guzia geldituko da Alkatea agintari kideai biziki mintzatuz gertakaria onela adieraziko die):

ALKATEA: (Lekua erakutsiaz) Emen gertatu zan Gaon doakabearen Eriotza! Korrejidore jauna!

KORREJIDOREA: Txarkeri gaitza! Ez ahaztu Gaon Errege jaunaren ordezkaria zala. Ari egindako irain, laido ta ondamena gure D. Enrique Laugarrenari egin zaiona!

DOMENJON: Okerrena da, nere ustez, gizona ta erregeren ordezkaria erailtzez gañera, gure aginduak oinperatu dituztela, guziok errespeta bear ditun legeak zapal-zapal egiñik gelditu dirala... Odola gure buru gañera jaurtiaz.

KORREJIDOREA: Bai! Ez bear orrek Tolosako erriari ondorengo beltzak ekarriko dizkio. Enrique Laugarrena gure Erregearen asarrea guziok nozitu bearko dezute.

ALKATEA: Gauzak ortaraño iritxi ez zitezen alegindu nintzala danok dakite. Ez al da ala Domenjon jauna?

DOMENJON: Bai, noski! Eta zure izenean Errege jaunari egin berri diodan bixitak ere, ez zuan beste asmorik.

KORREJIDOREA: Ez da aski jauna! Orain gaizkille ta laguntzailleak baitu ta preso artu bear dira Justiziaren eskuetara eramanez.

ALKATEA: Ortan nabil, Korrejidore jauna, ta laister arapatuak izango diralakoan nago. Beraz, Beorren baimenez eta nere aguazillekin batera, lan ortan jarraitzera noa.

KORREJIDOREA: Bazoazke, alkate jauna. Domenjon eta biok, bitartean Erriko itzulia egingo degu.

ALKATEA: Ez badu bada, ezer geiago agintzen, laister arte!

(Burua makurtu ta eskuaz agurturik badoa bi aguazillek laguntzen diotela. Beste bi, lastargiak eskuan dauzkatenak, bertan gelditzen dira Korrejidore ta Domenjon jaunekin)

DOMENJON: Errege jaunari, errezpetoz, esan nion, ta Beorri gauza bera aitortuko, jende xeha oso asaldatuta zenbillela, aspaldidanik Gaonen etorrera zala-ta. Gosearen sosegu-eza, Korrejidore jauna. Eta erantsi nai det, nere iritziz, diru-eskabide, «pedido» hori ez dala ez egoki ta ez legezko.

KORREJIDOREA: Errege jaunaren ordezkaria erailtzea gauza zuzen eta bidezkoa izan dala adierazi nai al didazu ala?...

DOMENJON: Nolatan esan nezake bidegabekeria hori? Ez da iñundik ere! Korrejidore jauna! Ezbearrik gerta ez zedin, zer nai iskamil eragoztearren, eta nekearen nekez, Ondarrabiruntz abitu nintzaizun... Errege jaunarengana... Eta baita adierazi ere nere barruko kezka ta beldurra. D. Enrique Laugarrenaren galdera guziai leiltasun osoz erantzun nien, nere iritzia azalduaz.

KORREJIDOREA: Iritzia ez ezik Errege jaunari menpetasun eta morrontza zor zaio. Ta auek ukatu zaizkiola eta emen gertaturikoa jakindakoan, bat batean suminduko da, ta ez dute beorren itzok ezer balio izango.

DOMENJON: Baditeke. Eta alde ontatik damu det ez emen gelditua. Errian dedan itzalak eragotziko zuan nere txango ta itzekin, an Erregearen aurrean lortu ez nuana.

KORREJIDOREA: Orain, naiz baterako eta naiz besterako berandu da. Ez dago beste egitekorik, gaizkilleok, goiko ta beheko, diranak dirala, zigortzea baizik. Urkamendiaren ordua dator. Onek du itza!

DOMENJON: Ez noski argitasuna egin arte ta erruak norenak diran ondo berezi gabe.

KORREJIDOREA: Auzitegiak erabakiko du. Au ez da orretarako lekua. (jende taldearen otsa nabaitzen da) Jendea dator, ta gaua gañean degun ezkero babesera biltzera onena izango degu.

DOMENJON: Andia-ko Torrea beorren etxea da, eta onratuko nau ostatutzat artzen badu. An, adiskidetik adiskidera, gure jardunaldia luzatzeko toki erosoagoa eskeñiko digute.

(Abitzen dira, aguazil biek lastargiz inguratzen dituztela. Mutur bazetik ezkuta ala gerta-lekua illunpean gelditzen da. Urrutira leloaren oiartzuna):

                «KORREJIDOREA TATI, TATI!

                GAON JUDUA, KALI, KALI!»

(Beste aldetik jende zalaparta urreratzen da ta pizkana argitasuna egiñez taldea agertzen da. Onen erdian Oxer eta Yurreamendi, aurretik Alkatea dutela. Aguazil biek eskuan lastargiak daramazkite ta beste eskuaz Oxer ta Yurreamendiri besotik eusten die. Alako batean, gerta-leku erdira eldutakoan azken auek besoak azkatu, lastargiak lurrera bota ta itzaltzen dituzte. Aguazillen axolakaberi ta illunpearen laguntzaz igesi egiten dute zalaparta artean.

Oiu ta deadarrak, entzun bitez: Eutsi, jo! Gogor kendu!

Azkenik alde egiten dute atzetik Alkate ta aguazillak jarrai doazkiela. Gerta-lekua illunpe osoan gelditzen da.

Urrutira betiko leloa):

                «KORREJIDOREA TATI, TATI!

                GAON JUDUA, KALI, KALI!».

(Astiro-astiro OlALA erortzen da).

BIGARREN EKITALDIAREN AMAIERA