ITZAURREA

        Ezin esan diteke gaur egunean, Historia-dramakizunik ez degunik. Gure Teatroak azken urteotan aurreruntz bultzada ederra emana du, ta antzerki-lanen artean ugari zamarrak ditugu gure Kondairaren gertakariai buruz egindakoak.

        Campionen «PEDRO MARI» (Alfredo Etxabek antzerkiratua); «LARRALDEKO LOREA» (Txomin Agirrek euskeratua); «SANCHO GARCES» (J. Zinkunegi ta M. Lekuonak antolatua); «ZIGOR» izenez.

N. Etxanizi saristatu zioten: «GABAK ZEKARREN EGUNA»; Yon Etxaidekoren «AMAYUR» eta «BEGIA BEGI TRUK». Piarre Larzabalen «BORDAZURI» ta «ETXAHUN». K. Elizegiren: «KATALINA ERAUSO». Eta izen oriek luzatu ditezke: «TXANTON PIPERRI», «ANBOTO», «AMAYA», «LIBE», «LEROBIDE», «LEIDOR». Eta Alzaga, Navarro-Villoslada, Arana-Goiri, Emeterio Arrese, ta beste zenbait Eresi-drama egille, ots, opera-gai izenak erantsi ditezke oraindik.

        Ona emen beste bat, onoko egille onek, ausarkeri geigiz, bear bada euskel-Teatroari eskeñi nai izan diona:

        «GIPUZKOAKO ERREGIA» (Domenjon de Andia) deritzana.

        Jakiña da Domenjon tolosar jaun ospetsuak, otsaundiko zaldunak, zer ikusi ta influentzia eragikorrena izan zuala Gipuzkoako anaiartea, batzar nagusia eraiki, osatu ta indartzen. Eta Euskal-Errian ez ezik Gaztelako Errege inguruan, Naparroa, Inglaterra, ta Prantzian ere itzal aundiko gizona izan zala.

        Zerbaitengatik «GIPUZKOAKO ERREGIA» izengoitia eman zioten.

        Bizi izan zan urte-denbora ta aldia ez ziran paketsuenetakoak: gorroto, erra, ta alderdikeri goibelaren griñak zebiltzan jaun eta jabe. «Aide-nagusiak», beste izenez ganbotar eta oñaztarrak erri xeha zapaldurik zeukaten; eta alkarren artean burruka izugarrian zenbiltzan ea eten gabe. Bazterretan ez zan asarre, eriotz, mendeka, erreketa, ondamen eta bidegabekeria besterik.

        1448garren urtean gertatu berria zan Mondragoi-Arrasateko eraso, ta erretze negargarri hura! Urrena, Lazkaoko Torrearen txanda izango zan. Andik pizka batera, berriz Berastegiko Jauregiaren triskantza. Eta alare jauntxo gudazaleok ezin iñolaz ase. Ez da esan bearrik erri xeha, naiz nekazari, artzai, olagizon, merkatari ta gañerakoak lanean eta pakean bizitzeko irrikitzen zeundela. Gogo bizi onek leia zituen Gipuzkoako erri ta iri guzien anaiartea. «Hermandadea» sortu araztea.

        Guziok bildurik alkartasun indartsu bat egitera: Batzar Nagusi bat lan eta pakearen alde. Orretarako, Ola-nagusi, Lege-gizon eta Elizaren laguntza izan zuten. Auen artean Andiako Domenjon altsua guzien gañetik arkitzen degu. Bera izan zan, kondairagilleak ao batez diotenez Gipuzkoako Anaiarteko Batzar Nagusiari abiadura, indar eta iraupena eman ziona.

        Aide-nagusiok, naiz Ganbotar naiz oñaztar izaki, Gipuzkoako errien alkartasun hori begi txarrez ikusten zuten. Ez iñondik aiei komeni Erriko konsejuak agindu zezaten eta are gutxiago Gipuzkoako Batzar nagusiak Errege ta onen ordezkari Errejidorearen itzalpean.

        Aide-nagusiak beldurtzen asi ziran eta beren buruak gerora galduak eta erabat gutxituak sumaturik, arroputz, azken taupada desapio erronkaria jaurti zuten Errien aurka 1456garren urtean.

        «Nos pertenece el derecho a vos desafiar e facer guerra e cruel destrucción etc... E vos requerimos que vos proveades de vuestras armas para vuestra defensa». Agiri hau Juan Martinez Garagarza eskribauak izenpetua zetorren Uztailla 31 egunean.

        Gaztelako Enrike IVrrena zan orduan errege ta Gipuzkoako Batzarrak jauntxo arroputzen aupada jaso ta arpegi emanez, Erregeari baimena ta laguntza eskatuaz, aguro menderatu zituzten. Jauntxoak bizi ziran Jauregi ta Torre-Etxeak beititu ta txikituak izan ziran eta Aide-nagusi egoskogorrenak zigortuak, erbestera, Andaluziara Mairuen muga-ingurua bidaliaz.

        Euskal-Erria paketu zan aldi baterako. Erregeri laguntza eskatu ta erri barruko arazoetan eskubide geiegi emate orrek bere kalteak bazituan. Eta areago oraindik Enrique IVrrena Gaztelako azalezko buruzagi zala. Argal eta ezain errege bezela, jauntxopean, lur jota zebillen, uztelkeriaz inguratua ta diru kontuan ezin burua jasorik. Beti erriai eskean ari bear, ondasunak txautzen zituztelako. Zerga, petxa ta diru-bilketa juduen eskuetan utzia zuen. Auen artean nagusiena Segoviako Arias judutarra erreinu guzian gaizki ikusia zana. Onek ordezkoak bazituen Arabako Gazteizen ta judu-jatorriko Gaon zeritzana 1463ko Apiriliean Tolosara bidali zuan diru «eskabidea» egitera.

        Gipuzkoarrok asper-asper egiñik zeuden orrelako «pedido» eskabidez. Ez bait zan legezko Gipuzkoan zerga ori altxa nai izatea. Eta onela gaztigatu zioten, onez onean Erregeri bein eta berriz. Beraz Gaon asmo orrekin, une txarrean Tolosara eldu zanean asarre bizian artu zuten tolosarrok.

        Eta ordainketa egitea ukatu ez ezen, tolosar gazte sutsuok, alkar burua beroturik, sumindu ta asaldatu ziran Gaonen aurka ta kale erdian erail zuten, aren buruari lepo egiñik eta azta-makil baten gañean jarririk, kalez-kale erabilliaz.

        Juduak kristau-erri guzietan gaizki begiratuak zirala gauza jakiña da. Eta bai Euskal-Erriaren ere. Ez dago oroitu besterik 1328ko urtean Naparroako Lizarra (Estellan) egin zuten sarraski ta odol isurtze negargarri hura!

        Gipuzkoako legepean ezin zitezkean bertan bizi luzaroan; eta arrotz eta kanpotartzat artuak ziran. Errelijio arrazoiz gañera, arraza etsaigoa ta politika eragozpenak ziarduten joka bide ortan.

        Katolikotasunez baño geiago xenofobiaz sorterri zalekeriz ari izan ziran. Orratiokan, Gaon zalako judua Erregeren mandatari ta ordezkaria bide zan ta hura iltzearekin ez bear aundia egin zuten tolosar suminduak. Enrique IVgarrena sutu zan asarrez gañezka ta dudarik gabe zigor izugarria eroriko zan iltzalleen gañera.

        Auek beldurturik, ba ezpada mendira igesi joan ziran Naparroruntz...

        A zer nolako kezka Gipuzkoako agintarientzat! Konpromiso aundia sortu zitzaien. Alde batetik Gipuzkoako jaun zuten Enrike IVgarrenari zor zioten itzal eta begirunea; eta bestetik Erriaren alde jokatu bearra. Aldamenetik, berriz, aide-nagusi baztertuen begiratu zorrotza.

        Au dezute dramakizun onen auzi ta gaia; ta ari orien bidez daude lotuak korapilluak...

        Domenjon de Andia ezin joan zan iñolaz, ere, Erregeren aurka; baiñan, orobat, barrenak agintzen zion bere erritarren alde arpegi eman zezala. Auek bide zuzenera, legepera ekarri arazi bear zituan. Ez zuan nai ordea Coroliano erromatar buruzagiaren antzera erri zapaltzalle biurtu. Eginkizun gaitza, benetan, Erri, Errege ta aide-nagusien arteko eztabaida zuritzea. Jauntxuok 1456 urteko desapioa ezkero leporatu zuten zigorkadaz lur jota zeuden. Baiñan Andaluzia aldetik etxeratutakoan epeldu zitzaioten odola. Ondasunez argal eta sakelez urri pakezko lanetara makurtu bear izan zuten nai ta ez. Erri ta Batzar Nagusiaren esanera. Beti geldi oi da, olakotan zenbait gorroto ta erra... batik bat gizonak zipotz eta kaskaillu diranean. Denboraz, ordea, ta emeki-emeki, aaztutzen joango ziran guziak. Gazte jendeak, berez dakarren alkarrenganako joera ta maitasunak, zorionez, familien arteko asarre ta griñak bigundu ta ezezten dituzte. Domenjon asko ikasi ta geiago ikusia da, bai bere errian eta bai erbestean. Giza-biotzak ongi ezagutzen dite. Diplomatiko aundi dugu ta liskarretik ere irabazia ateratzen dakina. Irabazi au, lenengo, Gipuzkoarentzat jabetasuna sendotzea izan zan; erriak bildu ta anaitasunean indartzea.

        Beñere aaztu bear ez litzaken gauza erakutsi zigun: alegia, txikiak aundi ta altsuaren aurrez aurre nolatan jokatu. Ots! «gipuztasunaren» muñ eta lege nagusia. Valladolid, Londres eta Parisen bizitua zan eta Errege ta aundizkien utsegite ta akatzetatik nola baliatu antzeman zion. Ortan gipuzkoar jator agertzen zaigu, Errege-laguntzaille, guda-gizon, bai, baiñan areago eskribau, sekretario ta adiskide. Gero Idiakeztarrak, Gaztelu, Arostegi, Ibarra..., eta ainbat eta ainbat beste giputz ospetsu bezela. Cervantes, euskeltzaleak, egin dezaigula irripar gozo ta iseka. Gureak gure! Eta guzia aitortzeko Andiako Domenjon, tolosar izaki: «Zuri-eder»... bulartsu ta pake-zale, besterik gabe. Gaon judua Tolosara diru-billa, «pedidoa» egitera datorrela entzun duanean, gañera zetorkion ekaitza sumatu du; ta bereala Ondarrabiaruntz abiatzen da Enrike IV ta bere inguruko aundizkiengana. Bertatik bertara zezenari adarretatik ezin eutsi badio izatzetik. Edo ta beintzat itzetik, gizon gisa.

        Zertxobait erantsi bear dugu Domenjon Andia-ren familia ta ondasunai buruz.

        Bere emazte Andre Katalin Tapia jatorri leñargikoa zan. «Tapia» deritzan etxea oraindik zutik dago Tolosako plaza zaharrean. Andre Katalin bertan jaioa izan zitekean, baiñan baliteke ordea Anota auzo erriko «Tapia» etxean sortua izatea. Idiakeztarrekin gertatu zana; alegia lenengo oñarria Anotan izaki ta gerora Tolosan eta ain zuzen ere plaza zaharrean kale-etxe berria eraiki zutela.

        «Tapi» baserri-etxe txairoa oraindik irmo agertzen zai Anotako muñotxo batean, Oria ibaiko gañean eta bestaldean dagon Irura erriaren aurrez aurre.

        Gonzalez-Andia-Tapia familiaren berri gutxi dakizkigu. Ozta-ozta seme alaba batzuek izan zituela baizik. Ondorengoen izenak ikusi ditezke «Contaduría de Bienes de Domenjon Gonzalez de Andia» Serapio Mujika idazleak aztertu zituen agerietan. Paper orietan azaltzen dira Domenjonen ondasunak nola banatu ziran eta beste xehatun geiago.

        Andiako Torrea zahar-berritu ta itxuraz aldatua, gaurko «Zeru-aundi» deritzan ostatu ta jatetxea, tolosar guziok ezezik erbestetar askok ere ondo ezagutzen dute.

        Eta Serapio Mujikak Euskalerria aldizkarian argitaratutaka lanean, goraxeago aitatu dugun ortan, (T. 46) beste ondasun soro, sagasti ta toki-izenak ematen dizkigu: Kisuaga, Pikoaga, Laskoain, Arostegieta, Yurre, Madalena, Orialdas, Anotako Ieratxulo errota ta gaur ezagunak zaizkigun beste leku asko. Domenjon Ola-nagusia izan zala uste dugu ta bere ola lantegietan landutako burnia Inglaterrara saltzen zuala.

        Beren seme ta beste senideok burni ta gañerako gaiak itxas ontzietan karraitzen ziarduten, geienbat Debako portutik Inglaterrara, Bristolko portua zuten nunbait aukerakua, bada emen ango erregek eskubide aundiak eman zizkion gure Domenjon Andiari, Gorosabel, Mujika ta beste historiagilleak esaten digutenez.

        Andiatarrak Debako portuarekin artu-eman bizia izan zuten eta orregatik nunbait alkartu ziran ango Irarrazabal familiarekin. Andia-Irarrazabal etxearen jarraitzalleak Gipuzkoan galduak dira ta aien aztarrenak Txilen irauten dute (Valparaisoko Markesen familia artean).

        AndiaTorrekoak Tolosako Santa Maria elizan illobi berezia izan zuten, ate nagusitik sartuta ezkerretara, gaur Ama Dolorekoaren aldarea dagon lekuan. Denboraz, urteen buruan eliza berritu ta aunditu zanean illobia kendu zuten toki artatik, ez auzitan ibilli gabe.

        Ortik aurrera gertatutakoa, nere teatro-lan osoa irakurri ala ikusten dutenok jakingo dute. Zaudete, beraz, adi! Oker ez bai-nago atsegin artuko bait dezute.

        Nere joku-lagunak dira orain jardunaren eta itzaren jabe.

Antonio Maria Labayen

BIBLIOGRAFIA

        GORROSABEL (Pablo de): Diccionario Histórico-Geográfico de Guipúzcoa. Tolosa 1862.

        MUGICA (Serapio de): «Contaduría de Bienes de Domenjon de Andia» Revista Euskalerria. S.S. Junio 5.

        GUEVARA (Federico de): «Domenjon de Andia» (Hijos Ilustres) artículo - Revista - Revista de San Juan Tolosa 1946.

        — «De Yurre a Izazcun». Tolosa Octubre 1949.

        MARTINEZ-ZALDIVIA (Juan de): Suma de las cosas Cantábricas y Guipuzcoanas Sr. Prólogo y Edición Crítica de J. Arocena 1945.

        AROCENA (Fausto): Nuestra Pequeña Historia.

        — (El Rey y la Provincia mano a mano) Ed. Auñamendi S. S. 1961.

        — Guipúzcoa en la Historia Ed. Minotauro Madrid 1964.

        CIRIQUIAIN - GAIZTARRO (M): Domenjon González de Andia Libro Homenaje a Tolosa 1956.

        — Nueva Recopilación de los Fueros Imp. Bernardo de Ugarte Tolosa 1696.

        Recopilación Foral. 1583 — (Guipúzcoa en la Historia de F. Arocena)