BORTZGARREN PHARTEA
San Iñazio Jesusen Konpainiaren Buruzagi.
San Franzizkoren lanak

I.

        Hautu hori Jainkoaren goarakoa zela, laster erakatsi zuen mirakulu batek.

        Iñazio kanpoan zen batez, debruak hartu zuen haren muthil Heskualdun bat. Lurrerat aurthikitzen zuen, hamar gizonen indarren kontra han atxikitzen zuen, eta gorphutz guzia uspelez bethetzen zion. Uspel baten gainean egiten bazioten khurutzearen seinhalea, handik bazitzohakon uspela, bainan bertze nonbait agertzeko.

        Josteta hori dakusan batek debruari erraiten dio:

        «Ago, ago, Iñazio ethor dadin! Harekin jostatuko haiz!

        «Ez aipha izen hori, dio debruak gizon gaztearen ahoz; ez dut munduan etsai handiagorik.»

        Etxerat denean, jakiten du Iñaziok muthilaren berri; hartzen du eskutik, baderama bere ganbararat, eta han, othoitzean hasirik, lekhu eginarazten dio debruari, eta khentzen berriz jiteko mina.

        Aphirilaren hogoi eta bian, Jondoni Pauloko elizarat bildu ziren Konpainiako menbro guziak. Han, bata bertzeari kofesatu ondoan, Iñaziok eman zuen meza. Komuniatzerat eman baino lehen, lagunetarat itzuli zen, eta eskuan zagokalarik ostia saindua, hunela egin zituen Konpainiako botuak:

        «Nik, Iñazio Loiolakoak, Jainko guziz botheretsuaren aitzinean, Andre dena Mariaren aitzinean, zeruko gorthearen aitzinean eta zuen aitzinean, hitzemaiten dut: garbitasuna, pobrezia eta obedientzia begiratuko ditudala. Bertzalde, sumetimendu oso bat hitzemaiten dut Aita Sainduari. Hitzemaiten ere dut, gazteriaren altxatzeaz artha berezi bat hartuko dudala.»

        Botu berak egin zituzten bertzek ere, eta gero Iñazioren eskutik komuniatu zuten. Eskerrak bihurtu ondoan, barnez egin zuten elizaren ingurua, aldare guzietan othoitz egiten baratuz. Aldare nausirat zirenean, Iñazio besarkatu zuten guziek, eta eskuan eman zioten musu, haren manupeko zirela seinhale. Heien barneko bozkarioari nigarra goihendu zitzaion, eta han ziren jendek ere, amodiozko eta sumetimenduzko seinhale heien ikhustean, nigarrak ezin atxiki zituzten. Aita Koduri hitz hau altxatu zioten:

        «Zorionaren bizitasunak ithotzen ari nau.»

        Nausitasuna hartzean, ez zuen San Iñaziok handigoarik hartu. Lehen urhatsa sukhalderat egin zuen: muthila lagundu zuen sukhaldeko lanen egiten, eta jatsa harturik etxe guzia garbitu zuen. Zonbait denboraz, etxeko lanik arruntenetan ari izan zen; gero, berrogoi eta sei egunez, egin zuen katixima, Santa Maria Estradakoaren elizan. Gazte, zahar, aberats, pobre, kardinale, printze, guzietarik biltzen zen katixima hartarat. Bihotzetik mintzo zelakotz, bihotzerat zohan haren hitza. Aita Lainezek dio, Iñazioren katixima entzuten zuten bekhatoros guziek, nigar auhenetan egiten zutela bere hutsen aithormena. Aita Ribadeneirak dio, katiximaren egitean suzko zerafin bat iduri zuela Iñaziok, eta mintzatzetik gelditu ondoan ere izarrak bezala distiatzen zuela haren kopetak. Katixima guziak hitz hautaz akhabatzen zituen:

        «Gure bihotz guziaz, gure indar guziez behar dugu gure Salbatzaile Jauna maithatu.»

        Buruzagi jarriz geroz, huna nola zeraman eguna. Lehenbiziko lana othoitza egiten zuen; othoitzaren ondotik meza saindua. Zerbait egitekok kanporat deitzen zutenetan, lagun bat harturik atherako zen. Ikhusterat heldu zitzaizkon guzier, bethi elhe ona emaiten zuen, bethi grazia ona egiten. Bihotzik erienak, askotan behatze batez sendatzen zituen. Bazkal eta bere anaietarat agertuko zen, eta heiekin ihardokiko zuen, edo zeruko gauzez, edo Konpainiako gora beherez. Buruzagiari dagozkon egitekoak, hala nola letren irakurtzea, letrer ihardestea, arrats-alderat uzten zituen. Afal ondoan, bakhotxari emanen zion bere biharamuneko lana. Berant etzaten zen, arrosarioak eskuan bethi. Lokhuma bat egin zueneko jeikiko zen, eta hasiko zuen meditazionea. Xutik hasten zuen meditazionea; gurtzen zen aphur baten buruan, Jainkoa ikhusirik bezala; belhaunikatzen zen gero, eta oren osoak belhauniko iragaiten zituen, batere higitu gabe, begiak zorionezko nigarrez bustiak. Mezaren emaiteko oren bat ez zuen sobera; bere burua ahanzten zuen Jesusekin. Mezaren emaiten ari zen batez, Aita Nikolasek su gar bat ikhusi zion buruaren gainean. Ustez su zuen, laster egin zuen su hiltzerat. Ez zen su lothua Iñazio, haren begithartea zen su garrak bezala argitzen eta distiatzen zuena.

        San Iñazioren ganbarak eta komentuko elizak murrua arte zuten; murrua urrarazi zuen, Salbatzaile dibinoa bethi bere menean ukhaiteko. Haren ganbaran deus ikhusgarririk ez zen: ohe bat, kadera bat, mahain bat, Eskritura Sainduak, mezako liburua eta Jesu-Kristoren Imitazionea, zoina deitzen baitzuen liburuen perla. Othoitzik laburrenak, hala nola Anjelusak, hola nola Jainkoaren edo Jesusen izen sainduak, sutan ezartzen zuen haren bihotza. Zonbait aldiz, berak ez nahirik ere, nigarra nausitzen zitzaion eta oihuz hasten zen:

        «Oh! lurra gauza ezdeusa baita zeruaren aldean.»

        Gorphutzari hain guti emanez, arimari hainbertze, mirakulu zen haren bizirik egoitea; hala zitzaion berari ere. Lurreko khantuek zeruko khantuez orhoitarazten zuten; xoratua bazagon khantu eder bati. Liliek adixkide zuten; lilien usain gozoa eta aphaindura Jainkoaz mintzo zitzaizkon, Jainkoarentzat amodioz eta ezagutzaz bethetzen zioten bihotza. Ofizio sainduko edo zoin hitz su lama bat zen, haren bihotza erretzen zuena; bere baitharik atheraia, Jainkoa baithan galdua, hainbertze nigar egiten zuen, non begiak eritu baitzitzaizkon. Itsu zadin beldurrez, ofizioko liburua khendu zion Aita Sainduak.

II.

        Portugaleko erregeak, Juanes hirurgarrenak, entzunik espantutan Iñazioren eta haren lagunen berri, Iñaziori bere lagunetarik sei galdatu ziotzan, Ebanjelioaren argia Indietarat ekhartzeko. Iñaziok ihardetsi zion hamar zirela guziak, eta sobera lan zela Erupan Indietarat seien igortzeko; igorriko ziotzala hatik biga, berthute eta jakitate handitakoak.

        Simon Rodriges eta Nikolas Bobadilla hautatu zituen lehenik; bainan Bobadillari sukhar gaxto bat lothurik, Zabier hautatu zuen haren ordain. Berri horren ekhartzean, Zabieri erran zion:

        «Zeruaz deithua zare Indien konbertitzerat. Ene ahoz Aita Saindua zaizu mintzo, eta Aita Sainduaren ahoz Izpiritu Saindua. Konbertitzeko emanak zaizkitzu, ez zonbait herri, ez zonbait erresuma, bainan mundu bat, Erupa baino zabalago den mundu bat; ez zuen gutiago behar zure khar handiak. Zohazi beraz, anaia maitea, zohazi Jainkoak deitzen zaituen tokirat, eta bazter guziak erre zatzu zure bihotza erretzen duen su dibinoaz.»

        Ezin erran diteke berri horrek zer atsegina egin zion Zabieri. Ametsetan jakina zen paganoen apostolu higatu beharra zela; bainan bere ethorkizunaz hobeki segurtatzearekin eskerrik handienak eman ziotzan Jainkoari, eta aita Iñaziori ihardetsi zion norat nahi juaiterat zagola.

        Adioak, egun hartan berean, egin behar ukhan zituen Aita Sainduari eta Aita Iñaziori. Aita Sainduak, behex harturik, bere bihotza zabaldu zion, eta luzaz atxiki zuen, apostoluez elhe eta elhe: apostoluek zer bizia ereman zuten, zer indarrak egin zituzten; hark ere apostoluen urhatser behar zuela jarraiki, bizi bera behar zuela ereman, indar berak behar zituela egin. Azken besarka emaitean, bothererik hedatuenak eta benedizionerik aberatsenak eman ziotzan.

        Erruma utzi zuen, Martxoaren hamabortzean 1540an, sotana larrutu bat soinean, kapa xahar bat bizkarrean, othoitzeko liburua besapean. Leihorrez egin zuen Lizbonarako bidea, Portugaleko enbaxadorearen lekhaio.

        Zabiereko jauregian jakinak ziren Indietako urhatsa ukhan zuela Franzizkok, Portugaleko erregeak Lisbonan igurikatzen zuela, eta Lisbonarat Iruñen gaindi juan beharra zela. Guziek uste zuten sor lekhuaren eta ama xaharraren ikhusterat baztertuko zela. Ahaidego guzia, esperantza horrek bildu zuen Zabiereko jauregirat.

        Amak, egun guziez muthil bat igortzen zuen Iruñerat, semearen berriketa; eta muthila hutsik ethortzean, amak hats beherapen batekin erraiten zuen:

        «Bihar, behar bada, jakinen dugu zerbait; gauden begira.»

        Eta begira zagon, eta denbora bazohan, eta semerik ez zen ageri. Gain gaineko ganbararat igainik, Iruñe aldeko bideari so so egoiten zen, noiz ikhusiko zuen semea.

        «Hamazazpi urthe badu ez dudala ikhusi, zion bere semer; halere, ethor baladi, segur ezagut nezake.»

        «Bai, ama, bai, ihardesten zioten semek, ezagut zinezake oraino.»

        «Pedro Ortizek igorri daut, ene semea bethi eder dagola; ontsa mehe dela hatik, zeren eta haur maite hura saindu bat baita, eta bere gorphutza azoteaz joiten omen baitu.»

        Azken orhoitzapen horrek bihotza hausten zion; begiak behar zituen orduan nigarrez busti; gero hatik, Jainkoari altxatuko zion bihotza eta erranen zuen:

        «Egia da Jainkoarena dela! guzia Jainkoarena... Ez da gehiago enea.»

        Noiz bait hurbildu zen Portugaleko enbaxadorea, eta, Nafarroan sartzean, Franzizkori erran zion:

        «Aita Franzizko, ez gare Iruñetik urrun, han egonen naiz zure begira.»

        «Ene begira, Jauna?»

        «Bai, Aita Franzizko; phensu dut ezik, Zabiererat nahiko duzula juan jin bat egin.»

        «Ez, Jauna; ez naute Zabieren ikhusiko.»

        «Nola ez? Jakizazu, aita maitea, Erupa behar bada sekulakotz uzten duzula.»

        «Baditeke sekulakotz uzten dudan.»

        «Bada, hoinbertze urthe badu ez ditutzula etxekoak ikhusi; zure ama ona xahartua da gaixoa.»

        «Horiek guziak hala dire, Jauna. Bainan ez nau Jainkoak Zabiererat deitzen, Indietarat deitzen nau.»

        «Ene Aita, miresten dut zure berthutea; erranen dautzut hatik zure amak igurikatzen zaituela, eta sobera atsekabe eman zinezokela ikhusterat ez juanez. Ene aita maitea, zure amaren gatik, bakharrik haren gatik, zohazi, othoi, Zabiererat! Ama xaharrari egiozu, othoi, atsegin hori!»

        «Atsegin horri, Jauna, adiorik erdiragarriena larraikioke. Ene ama guziz maitearentzat, ene ahaide guziz maitentzat eta enetzat, hobe da, ez dezagun elgar ikhus zeruan baizik. Zeruan, zeruan, gure biltzarrea izanen da adiorik gabekoa! Zeruan deusek ez du histuko, deusek khirestuko gure zoriona.»

        Enbaxadorea, bere ustez, bertze zerbaiten erraiterat zitzohakon; ohartu zen Franzizko eta erran zion:

        «Naizen guzia, ditudan guziak, Jainkoari eman diotzat; ez ditzazket gibelerat har; ez dut gibelerat hartzeko, ez dretxorik, ez gogorik.»

        Orduan ixildu zen enbaxadorea, eta ez ziren Iruñen gelditu, bizigailuen hartzeko denbora baizik.

        Handik zenbait orenen buruan, Franzizkoren berri galdez ethorri zen Zabiereko muthila. Ezin jakin zuen, ez norat hartu zuten, ez gaua non iragan gogo zuten; gisa hartarat jokhatu baizen enbaxadorea, Franzizkori atsegin egiteagatik. Jakin zituen hatik Franzizkoren bertze zonbait berri: ontsa ekhartzen zela, guziz amultsua eta guziz maithagarria zela; norat nahi juan zadin aise ageriko zela, ez zela hura edo zoin etxetako, edo zoin herritako seme, bainan aitoron seme handienetarik zela, Heskualdun garbienetarik zela.

        «Nik laster ezagutu dut» zion Iruñeko ostalerrak, zoina loriostua baitzagon Zabiereko seme bati atherbea emanik. Amari berria behar zen ekharri; ez baitzen errex. Bere semek ekharri zioten. Ama zen, bainan ama girixtinoa. Bihotza erdiratua, sarthu zen kaperan, ahuspez erori zen zurezko khurutzefika handi baten oinetarat, eta bihotzez egin zion Jainkoari hanbat maite zuenaren sakrifizioa.

III.

        Lisbonarat zenean, mila eskaintza ukhan zuen; etxea eskaintzen zion batek, mahaina bertzeak, dirua bertzeak. Franzizkok ospitalea hartu zuen egoitzatzat, eta ogi hutsa janharitzat. Lisbonan iragan zituen egunak, ez zituen alfer iragan. Hiri guzia pekoz gain itzuli zuen bere predikuen eta berthuten indarraz; gortheko jaunak berak erakharri zituen zortzitik kofesatzerat eta komuniatzerat.

        Untzian sarthu zen, Aphirilaren zazpian, 1541an. Bere ganbara eta bere mahaina eskaini ziotzan kapitainak; bainan guritasun guzier ukho egina zen gure saindua, eta pobren ogia baizik ez zuen nahi jastatu. Ezin erran diteke untzi hartan zonbat ongi egin zuen, han zer lanak ibili zituen. Bere kontseilu zuhurrez untzitik kasatu zituen joko beroak, aharrak, hizkuntza gaxtoak, elhe lizunak eta untzietan ikhusten ohi diren behar eztenkeriak. Igande guziez egiten zuen predikua masta handiaren ondotik, eta katixima egun guziez, ahantzia zutener edo behin ere ikhasi ez zutener; othoitza, guziek tenore berean; kofesioa, guziek beren egunetan.

        Eriak zituen oroz gainetik maite; eriekin zuen lakhet; bera mediku, bera erizain, bera aphez. Untzi hartan hainbertze jende bazelarik, guzien bihotzak irabazi zituen, guziekilakoa egiten zuelakotz. Izurrite batean agertu zen bereziki haren karitatea; erien izerdiak berak xukhatzen zituen, zauriak berak lotzen, oihalak eta lothurak berak garbitzen. Izurriteko denbora guzian, bera eri izana gatik, han zabilan, gau eta egun, ganbaraz ganbara, ohez ohe, eri batetik bertzera. Heien gorphutzez baino artha gehiago zuen oraino heien arimez, eta heriotze saindu baten egiten laguntzen zituen, azken hatseraino heien ondoan egonez. Eriak ere ezin zagozken hura gabe, haren galdea zuten bethi:

        «Aita non da? Aita non da? Ah! Aita hemen baginu gutiago oinhaze ginuke!»

        Eta Aita ethortzearekin, bihotza phizten zitzaioten eta oinhazea lokhartzen.

        Maiatzaren seian 1542an, ethorri zen Goarat, zoina baitzen denbora hartan Indietako hiri nausia. Ohi zuen bezala, ospitalerat jautsi zen. Meza eman eta, erientzat ibiliko zen eske; erien ondotik presuneretarat zohan; erier eta presunerer artha berak emaiten zituen, amodio bera erakusten. Arrats aldetan, hiriko karrika guziak joiten zituen, xilintxa bat eskuan, burhasoen eta nausien othoizteko, katiximarat igor zitzaten haurrak eta sehiak. Nahiz girixtino hiria, hiri galdu bat zen Goa. San Franzizkoren katiximek eta predikuek jende guzia bere baithan sarrarazi zuten, eta injustiziarik, lohikeriarik eta herrarik baizik ez zen lekhuan, laster erreginatu zuten justiziak, garbitasunak eta karitateak. Franzizkori, orduan eman zioten apostoluaren izena.

        Goako jaun aphezpikuaren bikario jenerala erraiten dio egun batez:

        «Ene Aita, hasi Komoronetik, eta Manaarreko islaraino bazinuke zer egin. Palabarrak deitzen dituzte hango populuak; arrantzale pobre batzu dire, moroek lehertuak dagozkatenak, eta moroen kontra Portugesen laguntza ukhaitea gatik, girixtino bilhakatu direnak. Bainan girixtinoarenik ez dute izena baizik, eta aphez galdez daude, girixtino egiazko nahiz bilhakatu.»

        «Jauna, banoha beraz.»

        «Ene Aita, zu zarenarekin, uste dut heien artean zerbait egin dezakezun; ez darotzut hatik gordeko hango jendea nihonden pobrena dela, eta hango lurra, iguzkiaz kiskailia, nihonden agorrena dela.»

        «Ez naute, ez lurrak, ez iguzkiak izitzen. Jainkoak Indietarat deithu nauenean, bazakien Indien eta ene berri, Jainkoa baithan dut ene esperantza, eta banoha.»

        Egia erran zuen bikario jeneralak; Palabarrek ez zuten girixtinoaren izena baizik. Franzizko hasten zaiote predikatzen; haren hitzak, paganoak eta girixtinoak argitzen eta hunkitzen ditu, girixtino guziak kofesatzen dire eta bizitzez khanbiatzen. Berrogoi mila paganok bathaioko ura hartzen dute, eta beren fede bizian, zurezko eta harrizko jainkoak phorrokatzen dituzte, eta Jainko egiazkoaren laudorioak errepikaz khantatzen. Apostoluaren bizimodu garratzak, haren berthute miragarriek, haren mirakulu nonbre gabekoek ez dute guti laguntzen haren hitz botheretsua. Bertze janik ez du irrisa baizik; egunean hirur oren lo, lurraren gainean dena ere.

        Trabankoreko erregeak, apostoluaz laudorio handiak entzunik, libertatea igorri zion haren lur guzietan fedearen predikatzeko. Apostolua lur hetan agertu orduko, mintzatzen hasi orduko, populuak osteka erori ziren haren oinetarat. Ilhabete bakhar batez, hamar mila pagano bathaiatu zituen. Urthea gabe, berrogoi eta bortz eliza bazituen egiazko Jainkoak. Herri baterat zohanean, Franzizkok ordoki baterat biltzen zuen jendea, gizonak eta emastekiak behex ezartzen zituen, eta bera, arbola baten gainerat iganik, handik minzatzen zitzaioten. Hura mintzatzetik baratu eta, jende guzia lasterka bazohan jainko faltsuen xehatzerat, heien tenploen aurthikitzerat.

        Apostoluaren indarrez asaldatzen da Ifernua. Auzoko errege bat, debruak harturik, armada batekin sartzen da Trabakoreko lurretan, girixtino berrier, edo fedea, edo bizia behar diotela khendu. Hori jakitean, ahuspez lurrerat erortzen da Zabier, eta othoitz hau egiten dio Jainkoari:

        «Orhoit zaite, Jauna, urrikalmenduzko Jainkoa zarela. Ene arthalde maitea begira zazu, othoi, otso errabiatu horien sarraskitik; girixtino berriek ez dezatela dolurik ukhan beren bihotzak zuri emanik, eta Ifernuak ez dezala irririk egin zure haurrak garhaiturik.»

        Othoitz horren ondotik xutitzen da, eta darraizkon girixtinoer erraiten diote:

        «Jarraik niri, gurekin da Jainkoa.»

        Eta gerlari bat bitoriarat bezala, badoha apostolua, khurutzefika eskuan, etsaien biderat.

        Etsaien aitzinerat denean, baratzen da, eta khurutzefika altxaturik, botz ikharagarri batekin erraiten diote:

        «Bara hor! Jainko bizi denaren izenean, bara hor! ez urhatsik egin aitzina!»

        Etsaiak harritzen dire; ez dezakete egin, ez aitzinerat, ez gibelerat.

        «Zohazte bada aitzina! diote gibelean direnek.

        «Ez dezakegu, ez harat, ez hunat egin, diote aitzinean direnek; gizon bat dugu traba; suia dohako begietarik.»

        Armadako borthitzenak armadaren bururat heldu dire. Ikhusi dutea bada Apostoluaren begia? Higi ahala higi ihes abiatzen dire, eta armada guzia heien ondotik. Trumilka dohatzi, buruz gainka dohatzi; beren harriduran elgar phoxulatzen dute, elgar aurthikitzen, elgar lehertzen, elgar funditzen. Armada guzia xahutzen eta erhausten da.

        Bitoria horren berri laster jakin zuten Trabankore guzian; etsaien biderat heldu zelarik jakin zuen erregek. Garhaitzaria deithu zuen bere ganat; armada guziaren aitzinean besarkatu zuen, eta erran zion:

        «Ni deitzen naute Trabankoreko errege handia. Hemendik harat, zu deithuko zaituzte ene anaia, eta Trabankoreko aita handia.»

        Erregeren egitateak uzkurrenak lehiatu zituen fedearen besarkatzerat.

        Bere nekhe guziak ahanzten zituen Franzizkok, ikhustearekin paganoen gutizia, paganoen egarsua, egiaren ikhasteko, paganoen jarraikitasuna othoitzari, paganoen sumetimendua Elizaren manu guzier. Itsas hegi guzia argitu zuen, nihon trabarik khausitu gabe.

        Koilaneko jendea khausitu zuen bakharrik gogor eta herrebes. Hainbertze denbora bazuen zeruko erresumaz mintzo zitzaiotela, eta banaka batzuek baizik ez ziren haren oinetarat erortzen. Heien gogortasunak eta itsumenduak atsekabez bethetzen zioten bihotza. Egun batez, paganoer alferretan mintzatu ondoan, su garretan bezala jartzen da haren begithartea, eta nigarra dariola Jainkoari erraiten dio:

        «Jauna! bihotz guziak zure eskuan dire; gogorrenak guri ditzazketzu. Jauna, zure seme dibinoaren odolaz othoizten zaitut, mirakulu hori egin dezazun egun gure artean.»

        Itzultzen da gero paganoetarat, eta erraiten diote:

        «Ez duzue ene hitza sinhetsi nahi? sinhesteko zer behar duzue? zer nahi duzue? Atzo gizon bat ehortzi duzue hemen nonbait. Zohazte haren hobirat, ikherrazue hil ala bizi den, eta hila balinbada, ekharradazue.»

        Multzoan badohatzi; gorphutza hobitik atheratzen dute, eta Franzizkori badakharrote, diotelarik:

        «Bai, bai, hila da; usaindua ere da!»

        Franzizko belhaunikatzen da; aphur bat badago othoitzean; jeikitzen da gero, eta batere durduzatu gabe, hilari erraiten dio:

        «Jainko bizi denaren izenean, phitz badi; eta hire phizteak erran dezala, nik predikatzen dudan hitza Jainkoaren beraren hitza dela.»

        Hila phizten da, eta osagarriz eta indarrez bethea jeikitzen.

        Paganoak, beren bozkalentzian, batzu nigarrez hasten dire, bertzeak khantuz; guziak Franzizkoren oinetarat erortzen dire eta bathaioa galdatzen diote, goraki aithortuz bertze Jainkorik ez dela aita handiaren Jainkoa baizik.

IV.

        Trabankoreko erresumatik Meliapurrerat juan zen, San Thomasen thonbarat, San Thomasen arartekotasunaz jakiteko Jainkoak norat deitzen othe zuen. Meliapurre guziak famaz ezagutzen zuen aita handia. Heldu zela entzutearekin, jende oste bat juan zitzaion biderat. Apostolua berheala lothu zen lanari, zer egin bazela iduriturik. Haren hitzak bekhatorosik handienak hunkitu zituen eta beren hutsen aithortzerat erakharri. Errankizun bat bazen, Franzizkori ihardokitzen zuten guziek heriotze gaxtoa egiten zutela, eta etsenplurik ikharagarrienak erakhartzen zituzten errankizun horren alde. Hortarakotz, gutiak ziren, hura entzunez geroz, bekhatuan gogortzen zirenak; baziren hatik bakhartto batzu, eta Jazinto Portugues aberats bat, Franzizkoren ezagun xahar bat, hetarik bat zen.

        Eguerdi batez, bazkariterat juaiten zaio Franzizko. Jateko artetik, elhe eta elhe emaiten dio Jazintori; xoratua atxikitzen du bere solhas maithagarriez, bere atheraldi arrai eta izpiritutsuez; bainan bere egitekorik handienaz, bere arimaren salbamenduaz, ez dio hitzik aiphatu.

        Franzizkok gisa hortan uztearekin, gogoetatzen da Jazinto:

        «Ez zait Franzizko salbamenduaz mintzatu... zerentzat ez? Ah! naski, ez baitu nitarik deus onik igurikatzen! naski, ene arima galdua baitagoka!»

        Phentsaketa horrek izitzen du, lazten du, harritzen du. Gogo guzia deboilatua, badoha Franzizkoren ganat:

        «Ene Aita, izitu nau zure ixiltasunak; nitaz etsitu otheduzu?»

        «Ez, Jazinto maitea, ez; zertarik iduritu zaizu etsitu dudala?»

        «Ene Aita, ene etxerat ethorri zare, eta ene arima dohakabeaz hitzik ez darotazu erran.»

        «Deus irabaziko othe nuen? Entzunen othe ninduzun? Uste ukhan dut ixilik egoitea nuela hoberena.»

        «Ah! ene aita maitea! ixiltasun hori zait, hori, gaitzitu! horrek dait, horrek, barne guzia nahasi. Zurekin bazkalduz geroz, ez da enetzat sosegurik, ez da enetzat bizitzerik, ez da nihon ene zorigaitzaren parekorik. Ene aita maitea! oraino asti balinbada, othoi urrikal nakizu!»

        «Jazinto maitea, asti zinduke oraino, bazinduke oraino Jainkoaren ganat itzultzeko denbora; bainan sakrifizio handirik behar zinuke egin.»

        «Ene aita maitea, zer nahi eginen dut; salbatzekotan, zuk erranak oro eginen ditut.»

        Bizi guziko kofesioa eginarazten dio Franzizkok, eta Jazinto, bertze gizon bat bilhakatua, berthute guzien pratikan bizitzen da.

        Mirakulu egiteko dohainak ez zuen nihoiz uzten.

        Benedito Kabralek orhoitzapen bat galdatzen dio, itsasoan sartzerakoan.

        «Deus ere ez dut, ihardesten dio Franzizkok, ez dezakezut eman arrosario hauk baizik; ukhazu hautan sinheste, eta ez zare gaizki helduko.»

        Itsasoan sartzen da Benedito. Harroka batzuen kontra phorrokatzen da untzia, mariñel guziak ithotzen dire. Benedito, arrosarioak eskuan, gomendatzen da Andre dena Mariari; ezagutza galtzen du, eta berak ez dakiela nola, bere burua hatzemaiten du Negapataneko hirian.

        Mendoza, bertze Portugues bat, Franzizkori heldu zaio untzi bat galdu duela.

        «Ene izaite guzia untzi bat nuen, eta ohoinek ebatsi darotate Komorineko hegian. Itsasorat jauzi egin dut heriotzearen beldurrez, eta igerika athera naiz Meliapurrerat. Ene aita ona! ikhusten duzu zoin urrikaltzekoa naizen!»

        «Pobre hutsa naiz ihardesten dio Apostoluak. Ah! balinbanu zerbait! zoin gogotik eman nezaikezun! Bainan, ez esperantza gal, zabalduko da zuretzat Jainkoaren eskua.»

        Eta sakelak ikhertzen ditu; kornadorik ez du hatzemaiten. Jainkoari bihotz altxatze bat egiten dio eta sakelak berriz ikhertzen ditu, eta eskuak diruz betheak, Mendozari erraiten dio:

        «Jaun maitea, horiek zuretzat, zeruak igortzen darozkitzu.»

        Berrogoi eta hamar urhe pheza baziren.

        Meliapurretik izkiribatu zuen Jesusen Konpainiari:

        «Hiri hau uzten dut, Malaka alderat juaiteko; harat deitzen nau Jainkoak. Ez badut untzirik, taula baten gainean noha; Jainkoa da ene untzia, Jainkoa ene izarra. Jainkoaren ondotik, zuer nago, anaia maiteak.»

        Malakan sarthu zen Buruilaren hogoi eta bortzian 1545an. Girixtino hiria zen Malaka, bainan lazotasunik handienean eroria, berthuteari aspaldian ukho egina. Entzun duten bezain laster aita handia ethorri dela, ospitalerat jautsia dela, jendez bethetzen da ospitaleko plaza, jende guzia aita handiaren galdez, aita handia behar dutela ikhusi, aita handiaren ahotik hitz bat edo bertze behar dutela entzun. Agertzen da aita handia, eta haren hitz zonbaitek nigarrez hasarazten dute jende guzia. Sartzen da gero haurren artean, izenik galdatu gabe, bakhotxa deitzen du bere izen egiazkoaz, phestatzen ditu eta benedikatzen. Haurrek ere beren moldean erakusten diote beren amodio; bulharrekoek, amen besoetarik haren besoetarat jauzi eginez; ttarrotuek, sotana hegalean edo eskuetan musu emanez. Ikhusgarri horren aitzinean, plaza guzia nigarrez dago, bozkarioz. Ospitalerat itzultzean, alde guzietarik oihu egiten diote:

        «Aita handia! aita handia! othoi benedika gaitzazu!»

        Eta aita handiak benedikatzen ditu, eta othoizten ahal bezain nonbre handian bil diten haren predikurat.

        Biharamunetik beretik abiatu ziren. Jendea elizetan ezin kokatuz, kanpoan predikatzen zuen apostoluak. Haren predikuez argituak eta hunkituak, bekhatorosak haren oinetarat erortzen ziren, bulharrak joiten zituztela eta bekhatuak nigarretan deithoratzen. Arrainik larrienak gibel egon ziren hastean; bainan hek ere bere asmu sainduez bildu zituen Franzizkok, eta hetarik bati entzuten zioten:

        «Hiri huntako buruzagi aita Franzizko da; ezik bere ditu bihotz guziak.»

        Malakan bezenbat mirakulu nihon ez zuen egin. Eri bati, hitz altxagarri zonbait erran ondoan, eskua hartzen dio, eta horra eria sendatua. Berheala berria barreatzen da, aita handiaren hunkitzea aski dela, zer nahi gaitzetarik sendatua izaiteko. Orduan, arrangurarik duten guziek aita handiaren ganat nahi lukete heldu, eta eskua ez badezokete, bederen sotana hunkitu. Zorion hori duten guziak, sendatuak itzultzen dire. Bidearen erdian baratzen dute, eriak ekhartzen diotzate, othoi hunki ditzan, othoi benedika ditzan; eta heien othoitzez eta nigarrez hunkitua, eriak hunkitzen ditu, benedikatzen ditu, eta gaitz guzietarik sendatzen. Eria kanporat ezin ekharria denean, aita handia barnerat sarrarazten dute. Aita handiak erier manatzen du jeiki diten, ibil diten, eta eriak jeikitzen dire, ibiltzen dire.

        Egun batez, ama bat heldu zaio, alaba galdurik nigar marrasketan.

        «Ama dohatsua, erraiten dio apostoluak, zohazi, zure alaba bizi da.»

        «Ene aita! hirur egun badu ehortzia dela!»

        «Zohazi, idekazu hobia, eta zure alaba bizirik hatzemanen duzu.»

        Laster egiten du ilherrirat, idekitzen du hobia eta bere alaba bizi eta azkar hatzemaiten.

        Anboinen, Ternaten, Monoian ez zuen Zabierek, ez gutiago lan erabili, ez gutiago ongi egin. Paganoen izpirituak bere hitzaz eta mirakuluez joiten zituen, eta bihotzak bere saindutasunaz irabazten. Jainkoaren semearen izenean eta Jainko semeak bezala, naturaleza guziari manatzen zion. Eriak sendatzen zituen, hilak phizten, haizeak jabaltzen, itsasoa ematzen. Arrainek berek haren muthil zirela iduri zuten. Fausto Rodrigesek huna zer dion:

        Anboinetik Baranurerat juaitean, denbora oiestu zitzaioten, itsasoa samurtu, eta untzia galtzeko hirriskuan jarri; etsitu zuten mariñelek. Franzizkok eskuan hartu zuen bere khurutzefika, eta, itsaso samurrean sartzerat zeramalarik, itsasoak ereman zion. Franzizkoren nigarrak khurutzefika hura galdurik! Bere mirakuluen obratzailea, bere bidetako laguna, bere bihotz altxagarria, bere ontasun guzia, khurutzefika hura zuen. Halere, haizea eta itsasoa nolezpait garhaiturik, osorik sarthu ziren Baranuren.

        Leihorrerat denean, lagun bat hartzen du Franzizkok, eta Talamorat abiatzen da, itsas bazterrez. Berrehun bat urhats egin duteneko, ihizi bat badakusate itsasotik atheratzen. Zer dakharre astaparretan? Franzizkoren khurutzefika. Franzizkori buruz heldu da, xuxen xuxena haren ganat doha, haren oinetan baratzen da. Franzizko belhaunikatzen da bere khurutzearen hartzeko, adoratzen du, amodiorekin besarkatzen du, eta ihizia, bere lana eginik, itsasorat itzultzen da.

V.

        Bethi lan gose zen aita handia. Arimen salbatzeko sua bethi amatuz zohan haren bihotzean.

        Entzunik Jesu-Kristoren izena ezagutzekoa zela oraino Japoneko erresuman, Japonerat hartu zuen. untzi batek heldu zuen Kangozinako hirirat, zoina baitzen Sazumaren peko. Sazumako buruzagiak, aita handiaren aiphamena entzunik, baimena eman zion haren peko ziren herri guzietan fedearen predikatzeko. Kangozinako hirian, gehienek ezagutu zuten eta besarkatu fedea. Fedearen frogak begien aitzinean zituzten.

        Itsas hegian dabilan batez, arrantzari batzuer so baratzen da Franzizko. Arrantza txarra dute; sarea hamarretan aurthikitzen dute urerat, eta hamarretan hutsa altxatzen. Etxerat hutsik dohatzilarik, Franzizkok erraiten diote:

        «Zerentzat etsitu duzue, haur maiteak?»

        «Aita maitea, ez da egun arrain aro. Bertzalde, arrain guti da itsaso huntan, eta ez dugu lehen aldia hutsik gohazila.»

        «Hots, ene haurrak, berriz aurthikazue sarea.»

        «Bainan, Aita maitea, hainbertze aldiz aurthiki dugu, eta bethi alferretan.»

        «Ez etsi, ez etsi; harrazue Jainkoa baithan konfidantza, eta aurthikazue sare hori urerat.»

        Urerat aurthikitzen dute sarea, eta trenkatu hurrana altxatzen, hain da arrainez bethea. Biharamunean, ondoko egunetan, gauza bera gerthatzen zaiote. Handik harat, guzia arrain zen Kangozinako ura.

        Alaba galdurik heiagoraz dagon pagano bati, hitz hautaz bihurtzen dio bere alaba:

        «Zohazi, zure alaba bizi da.»

        Badoha paganoa, bainan hasarre Franzizkoren kontra, ustez burlatu duen Franzizkok; ez baitu egundaino hil phizterik entzun. Etxerakoan, hor heldu zaio alaba, eta besarka lothurik:

        «Ene Aita, erraiten dio, bazindaki zer gerthatu zaitan. Hila nintzen; bi debruk suzko leze batetarat ninderamaten, noiz eta begitharte ezti eta ederreko gizon batek athera bainau heien aztaparretik, eta zure besoetarat ekharri.»

        «Ene alaba! ene alaba! bai hila hintzen. Bainan girixtinoen aphezak phiztu hau, bere Jainkoaren izenean. Haren Jainkoak ditin holako indarrak. Guazen, ene alaba, guazen eskerren bihurtzerat.»

        Eta aita alabak apostoluaren ganat badohatzi. Apostolua ikhustean, nexkatoa oihuz hasten da:

        «Horra, horra, ni debruen eskutik athera nauena! Hori da! hori da!»

        Eta aita alabak apostoluaren oinetarat erortzen dire, eta apostoluak, fedezko egiez argitu dituenean, bier emaiten diote bathaioko ura.

        Prediku baten ondotik, pagano bat karrika bethean jazartzen zaio, mehatxua eta elhe tzarra dariola.

        «Ai zure mihia!» egiten dio apostoluak, nigarra begian; eta mihia harrez estaltzen zaio, eta usteldua erortzen.

        Firandoko eta Amanguxiko erresumek apostoluaren hitza hartu zuten, lur agortu batek euri gozo bat bezala. Handiek eta xumek, pobrek eta aberatsek, lehia bera zuten fedeaz argituak izaiteko. Dohain bat hain ederra, hain aberatsa, zagokaten fedea, non, bertze dohain guzientzat, biziarentzat berarentzat ere, esker guti baitzuten haren aldean. Denborak erran zuen, heien fedea zoin zen bizia, zoin zen borthitza, jazarri zitzaizkotenean burreboen tresna lazgarriak. Girixtino berri eta kharsu heien erditik izkiribatzen zuen Franzizkok Aita Iñaziori:

        «Jainkoaren eta Elizaren haur bilhakatzen direnak, hastean ehunka khondatzen nituen, eta orai milaka. Lanez lehertua naiz; ene gorphutza izerdi uharretan da, eta ene bihotza atsegin uharretan.»

        Franzizkok, Jesuista Heskualdun bat bazuen berekin, Fernandez deitzen zena. Egun batez, Fernandez jende oste bati mintzo delarik, giza txar bat hurbiltzen zaio, eta begitharterat thu egiten dio. Fernandezek hartzen du mokanesa, xukhatzen du begithartea, eta aitzina minzatzen da, giza txarrari beltzuri bat ere egin gabe.

        Fernandezen berthutea handizki miretsi zuten paganoek, aitoron seme batek bereziki, zoina berheala girixtino bilhakatu baitzen, eta geroago Jesusen konpainian sarthu.

        Denbora hartan, letra bat jin zitzaion Zabieri, othoi Goarat itzul dadin, asko gauzen xuxentzeko bazutela han haren beharra. Bere lan handiak utzirik, Goarat juaiteko xedetan ethorria zen Figenerat, noiz eta Bungoko erregeak bere gortheko Jaun batekin mezutzen baitio, haren ikhusteko gutizia handitan dela, eta atsegin hori egin nahi balinbadio, Fuxeoko palazioan igurikatuko duela. Zabierek ihardesten dio, atsegin hori biharamunean berean eginen diola. Figenen diren Portugesek ez dute Zabier bakharrik juaiterat utzi nahi; hek ere harekin behar omen dute juan; ohore handitan behar omen dute lagundu; paganoer behar omen diote erakatsi, zer errespetua, zer amodioa, zor zaizkoten girixtinoen aphezer... Portugesen prestamuek ikharatzen dute Zabieren umiltasuna; bakharrik nahi luke juan; bainan nahi badu eta ez badu, erdian hartzen dute Portugesek, eta bi lerrotan jarririk, guziak buru has, jaunzturarik aberatsenetan, urhe eta zilharra dariotela, airerik ederrenaz joz, trionfan baderamate Fuxeoko palaziorat. Fuxeon sartzean:

        «Horra! horra! diote mila botzek, horra aita Franzizko! Horra Indietako aita handia!»

        Karrikak, atheak, leihoak, teilatuak, jendez betheak dire, guziak bozkalentzietan aita handiaren ikhusteaz.

        Erregeren palaziorat ethorri denean, erregek hirur agur egiten diotza Franzizkori, Franzizkok hirur agur erregeri. Gero erregek, eskutik harturik, bere tronuan jarrarazten du, eta, gorthe guziaren aitzinean, egiazko Jainkoaz mintzarazten. Bazkariteko, bere aldean ezartzen du, eta haren solhasez xoratua eraiten dio:

        «Zeruan ere gero, elgarren ondoan behar dugu guk biek jarri, eternitate guzian gauza eder hautaz mintza giten.»

        Palazioko athean berean hasten da populuari mintzatzen, eta populuak lehia eta bozkariorekin entzuten du haren hitza. Jenden ospetik pagano aphez bat atheratzen da, girixtinoen apheza behar duela gezurrean hatzeman. Haren galdeitza guzier hain garbiki, hain zuzenki, hain bitorioski ihardesten du Franzizkok, non aphez paganoa mundu guziaren aitzinean Franzizkoren oinetarat erortzen baita, egiari aithor emanez, eta orai artean sinhetsi eta erakatsi dituen gezurrak deithoratuz.

        Beren aphezaren aithormenaz argituak, bortz ehun paganok berheala galdatzen dute bathaioa.

        Bozkario handia apostoluarentzat! Hura arimen egarri bezain, arimak haren hitzaren egarri. Egun guziez Elizari sortzen zaizko populu berriak, beren ama berriarentzat ezagutzaz eta amodioz betheak. Zeruko aitaren landan handiak dire lanak, bainan lan handietako sorthua da Zabier; gauak egun eginez, lan guzier ihardokitzen du berak, lan guziak garhaitzen ditu berak.

        Fuxeoko hiriari deusek ere ez zezoken hainbertze atsekabe eman, nola Franzizko galdu behar zuelako berriak. Goarat abian zela jakitearekin, girixtino berriak, errege buruan, milaka juan zitzaizkon, agian beren othoitzez eta nigarrez atxikiko zutela. Aita handiak adiarazi zioten, Jainkoaren borondatea zela Goarat itzul zadin, bainan izpirituz eta bihotzez bethi heiekin egonen zela, eta arte laburrik barnean igorriko ziotzatela konpainiako zonbait aphez.

VI.

        Franzizko sarthu zen untziak San Migel zuen izena, eta untzi kapitainak Eduard de Gama.

        Sei egunen buruan denbora khanbiatzen da, itsasoa samurtzen, zerua belzten; egunak ez du iguzkirik, ez gauak izarrik. Tenpestaren erdian, ilhunben erdian, aitzina badoha San Migel, emeki bada emeki, nekhez bada nekhez, noiz eta ere haize zirimola batek bidea hautsarazten baitio eta galarazten. Xalupa urean da hamabortz gizonekin, kapitainaren iloba hamabortzgarren. Gau minean, uhin batek trenkatzen diotza lokharriak, eta hosto bat bezala baderama untzitik urrun. Hamabortz gizonen deihadarra entzutearekin, kapitainak oihu egiten du: Sokhorri!! sokhorri!! eta bera sokhorri beharretan, badoha bertzer sokhorri emaiterat. Betbetan itsas zolatik atheratzen da ur mendoi bat, botheretsu eta muthiri, eta orro ikharagarri batekin untziaren aldean lehertzen da. Untzia hordi bat bezala dabilalarik, ez eroriko bai eroriko, bertze uhin batek erraietan joiten du, eta erroz gora aurthikitzen. Mariñelek, nigar marrasketan, adio diote untziari, adio biziari.

        «Ez lotsa, untzia!... Franzizko dakharrek!» Ordu artean ez da agertu Franzizko; orduan agertzen da eta othoitz hau egiten du:

        «Jesus, gizonen salbatzailea! Jesus, ene arimaren amodioa! Zure zauri adoragarrien izenean, hel zakizkigu!»

        Untzia ordukotz urpe egina, goiti heldu da, bera eta bere gizon guziak oso. Uhinak eztitzen dire, hedoiak barreatzen, zeru xaharra agertzen. Untziak badaki orai zer aurkhintzetan den, eta beldurrik gabe badohake bere bidean.

        «Zer egin othe da xalupa?» dio noizpait kapitainak.

        Mariñelak khorder gora igaiten dire, behatzen dute, deus ez da nihon ageri.

        Triste da kapitaina, iloba galdurik; triste jende guzia, batzuek beren jendeak, bertzek beren adixkideak galdurik.

        Franzizko hurbiltzen zaio kapitainari, eta erraiten dio: «Ez nigarrik egin, Eduard maitea, ethorriko da xalupa.»

        «Oh! ene Aita! akhabo da, akhabo! haren ethortzea mirakulu liteke!» Othoitzean hasten da Franzizko. Bi orenen buruan kapitainari erraiten dio.

        «Ageri da deus, Eduard maitea?»

        «Ez, ene Aita, ez da deus ageri.»

        Othoitzerat itzultzen da. Arratsalde aphalean kapitainari erraiten dio: «Ageri da deus, Eduard maitea?»

        Khorder gora igaiten da kapitaina; behatzen du, luzaz behatzen du, begiak akhitu artean behatzen du, eta, etsitu duenean, jausten da, diolarik:

        «Ene Aita, ez da deus ageri, gainean zerua baizik, beherean itsasoa baizik.»

        Arrats irian kapitainari erraiten dio:

        «Hea bada, ez denez deus ageri?»

        Kapitaina igaiten da berriz ere, ez zerbaiten ikhusteko esperantzan, ezik esperantza guzia galdua du, bainan Franzizkori atsegin egitea gatik. Kapitainarekin batean igaiten dire mariñelak; untziaren kaxko kaxkorat igaiten dire; nihon ez dute deus ikhusten ura baizik, eta bethi ura.

        Etsiturik jautsi direnean, haurtto batek oihu egiten du:

        «Xalupa!!... Xalupa!!...

        Xalupakoek eta untzikoek elgar besarkatzen dute, nigarrez daude elgarren besoetan. Betan mintzo dire guziak, batzu bertzeak baino gorago; ezin erranezkoa da heien bozkarioa...

        Orduan kapitainak erraiten diote:

        «Utzazue ene iloba bakharrik mintza dadin; eta zuk, ene iloba, erraguzu nola athera zareten bizirik.»

        «Nola athera garen, oseba Jauna? Bainan ez dugu den gutieneko hirriskurik ukhan. Gurekin ginuen Zabier, eta untzirat hark ekharri gaitu.»

        «Aiei!! Aiei!! dio kapitainak oihu samin batekin; ene iloba burutik aldaratu da, tenpestak burua jo dio.»

        «Zer diozu, ene oseba? Zerentzat diozu burutik juan naizela?»

        «Bainan, ene iloba maitea, Zabier ez zen xalupan, untzian zen, gurekin zen.»

        «Gurekin zen! gurekin zen! diote botz batez xalupan zirenek, hari zor diogu bizia! hari zor dugu zuen hatzemaitea!»

        Untzian diren guziek juramentu egiten dute Zabier heiekin zela, eta Zabierek salbatu dituela; xalupan ziren guziek ere juramentu egiten dute Zabier heiekin zela, eta Zabierek salbatu dituela. Beren ezagutzan, guziek goresten dute Jainko guziz botheretsua eta guziz urrikalmendutsua, zoinak nahi izan baitu Zabier denbora berean aurkhi zadin xalupan eta untzian, batean eta bertzean zirenen salbatzeko.

        Arte hortan othoitzean zagon Zabier, ganbara gorde batean. Agertu zenean, oinetarat erori zitzaizkon guziak, eskerrik handienak bihurtzen ziotzatela. Zabierek erran zioten: «Eskerrak ez eni, bainan Jainkoari, zoina baita bakharrik ongi guzien egilea.»

VII.

        Goako makhurrak xuxentzen ditu Zabierek.

        Konpainiako aiten eta anaien erdian horra Zabier, aita bat bere haurren erdian bezala, gorphutza hautsia, arphegiak sarthuak, eta berrogoi eta bortz urthetan ilea xuri xuria egina. Ez othe luke lana utz ordu? Palabar herriek, Trabankorreko erresumak, Komorinek, Moreko isla handiak, Molukeko islek, Japoneko erresumek entzun dute haren botza. Mendiak eta zelhaiak, itsasoak eta oihanak, hiriak eta bortuak, jendeak eta ihiziak, zerua eta lurra, heziak atxiki ditu bere mirakuluez, espantituak bere lan gaitzez. Ez othe da engoitik lanez ase? Nahiz heskualduna den, haren zangoak ez othe dire engoitik akhitu?

        Zabierek ez du sekulan lan eginari behatzen, bethi lan egitekoari; sekulan gibelerat, bethi aitzinerat.

        Erresuma bat badakusa ehun miliun pagano dituena, Xinako erresuma. Xina guzia nahi luke khurutzearen oinetarat ekharri. Ez dezagun uste izan orduan ere sasiatua litekela gure apostoluaren khalda; gure apostoluak mundua bezain zabal du bihotza. Haren ametsa da, Xina konbertitu ondoan, Tartarian barna, Ziberiako elhurretan barna, Rusian barna, Alemanian barna, guzietan Jainkoaren hitza predikatuz, Pariserat ethortzea, eta Parisen lagun berriak eginik, munduz mundu arimen ondotik berriz abiatzea.

        Aphirilaren hamabortzean, 1552an egin zituen adioak Goatarrer, eta hazilaren lehentsuan jautsi zen Zanzianerat. Isla bat da Zanziane, Xinatik hurbil. Oh! Franzizkoren bozkarioa Xinako hegiak ikhustean! Bere ustez eskuan dagoka jadanik Xina guzia. Iduritzen zaio Xina guzian Jainkoa ikhusten duela ezagutua, maithatua, goraiphatua; iduritzen zaio mila populu ikhusten dituela, debruaren gatheak hautsirik, Elizaren haur bilhakatzen; iduritzen zaio heien nonbreaz eta berthutez Elizaren bihotza ikhusten duela boztua, Elizaren khorona edertua.

        Graziaren orenak ez bide zuen Xinarentzat oraino jo.

        Zabieri sukhar borthitz bat lotzen zaio, hiltzeko sukharra; iphar haize batez hormatua, sukharraz errea, oinhazez josia, eztitasun guzietaz gabetua, hamahirur egun iragaiten ditu itsas bazterrean, etxola txar batean. Lurra eta lurreko amentsak utzirik, gogo guzia zerurat itzultzen du. Ez da baratzen erraitetik:

                «Jesus, Dabiten semea, urrikal nakizu.»

        Edo: «O Trinitate guziz saindua!»

        Edo: «Zeruko Erregina, orhoit zaite ene ama zarela!»

        Abenduaren bian, ortzirale egun batez, begiak nigarrez betheak, eta bere khurutzefikaren alderat amodiorekin itzuliak, hitz hauk erraiten ditu:

        «Zuri nago Jauna! zuri behaturik ez baitzait urrikituko.» Eta denbora berean atsegin gozoenak bethetzen dio bihotza, izarra bezala argitzen du haren begitharteak, eta azken hatsa eztiki emaiten du. Berrogoi eta sei urthe zituen oraino.

        Bizia khentzean ez zion Jainkoak khendu gizonen laguntzeko indarra. Guziek badakite, Nafarroan bereziki, zoin den botheretsua San Franzizko Zabieren arartekotasuna.

        Zabiereko jauregian bada zurezko khurutzefika bat, Franzizko hil zen urthean ortzirale guziez odola ekhartzen zuena, Franzizkoren atsekabeak salbatzailearen atsekabe izan balire bezala. Ikhusgarri horrek, denbora hartan, ukhan zuen hanbat lekhuko, eta bereziki Iruñeko Jaun Aphezpikua eta Iruñeko buruzagi Jaunak, zoinek beren lekhukotasuna izkiribuz utzi baitarokute.

        Haurrean, anhitz atxikia zen Franzizko khurutzefika hari; amak ere atxikitzen zion anhitz; lakhet zuen haren oinetan egoitea, hari bere semeaz mintzatzea; haren oinetarik bethi azkarrago jeikitzen zen, beretzat eta semearentzat grazia berriak ardietsirik.

        Khurutzefika hura, berinez hetsia dagokate, ohiko tokian, kapera xaharrean. Orduko odolaren nigarrak ikhus ditzazkezu egun ere, khurutzefikari aldarearen gainetik behatuz.

VIII.

        Jesusen konpainia egun guziez azkartuz eta emendatuz zohan. Egun guziez nork edo nork, eta maiz Aitoren seme batek hela egiten zuen komentuko athean. Haraz geroz, esku onetan ziren, Iñaziori aditzen baitzitzaion gizonetan. Gizon batek zer naturaleza zakharren, eta naturaleza hari nola behar zen jokhatu, behatze batez ikhusia zuen. Horra zergatik, buruzagi zuhurrari dagokon bezala, batzuen alderat idor zen, bertzen alderat ezti; batzuen alderat garratz, bertzen alderat urrikalmendutsu; batzuer mehatxua, bertzer balakua; batzuer larderia, bertzer lausengua. Guzier plegu berri bat emaiten zioten, guziak berthutezko bidean sarrarazten zituen, eta emeki emeki saindutasunik gorenerat helarazten. Ez mihi gaxtokorik, ez buru gaxtokorik, ez zuen komentuan ikhusi nahi; karitatezko eta sentimenduzko lege hori garratzegi khausitzen zutenak, komentutik kanpo ezartzen zituen, nongo nahiko seme izan ziten. Gehiago prezatzen zuen obedientzia umiltasuna baino ere: Hobendun batek belhauniko galdatzen bazion barkhamendu, eta Iñaziok xuti zadin erran eta, ez bazen berheala xutitzen, han uzten zuen bere belhaunen gainean, eta handik bazohan, ziolarik:

        «Zer du balio umiltasunak, ez balinbada obedientziaren araberakoa?»

        Egun batez, Jaun handi batekin solhasean zagolarik, komentuko anaia bat ethorri zitzaion mezu batez. Buruaz kheinu egin zion Iñaziok kadera bat har zezan, bainan bere buruzagiari eta Jaun arrotzari errespetua gal beldurrez, ez zen jarri. Iñaziok manatu zion orduan kadera hura buruaren gainera ezar zezan, eta buruaren gainean atxik zezan, Jaun arrotza handik juan artio.

        Anaia erientzat neurri gabekoa zen haren amultsutasuna. Ez xollki bazohan heien ikhusterat, heien arthatzerat, bainan ezin zagokelakotz bethi heiekin, heien berriak egun guziez jakiten zituen, xeheki eta egunean ardura. Eritasun funtsezkorik zenean, begia bazagokan erizainen gainean, eta heien hutsik xumeenak borthizki larderiatzen eta gaztigatzen zituen.

        Bi gizon gazte, komenturat ethorri bezain sarri, eritasunak hartu zituen. Erizaina Aita Iñaziori juan zitzaion, eriteia iadanik bethea zela, eta eri berriek hiriko ospitalerat juan beharko zutela.

        «Ez, ez, ihardetsi zion Aita Iñaziok; ez dut nahi nihorat juan diten. Jainkoarentzat mundua utzi dutenek, ez othe dute bada, gure etxian, atherbe bat khausituko? Bethea balinbada eriteia, har ditzatela gure ganbarak.»

        Bertze behin, aita eri bati manatua izan zitzaion erremedio bat kharioa, eta komentua azken sosetan zen.

        «Khario bada, khario, dio Aita Iñaziok, erremedioak behar du ekharri; guk gosea ikhusiko badugu ere, ez dut nahi gure eriak deuseren eskasian egon diten.»

        Gogoetatuak ikhusten zituenean bere eri maiteak, arhintzeko khantu eder bat adiaraziko zioten. Gogoeta hitsen kontra sinheste handia zuen khantu ederretan.

        Gauherditan sar athera bat egiten zuen eriteian, gauzak xuxen othe ziren. Eri batek lothura bat makhurtu zukeelako arrangura bera, aski zuen ohetik jeikitzeko.

        Bere haurrak bezala maite zituen konpainiako menbro guziak, eta guziak hari zagotzin beren aitari bezala. Haren manuak, haren erranak, haren nahikundeak berak, sakratuak ziren heientzat. Zonbaten bihotzak ez zituen hitz batez argitu eta sosegatu?

        Egun batez, Laurentz Maggi juaiten zaio ezin dagokeela gehiago komentuan, garratzegi zaiola komentuko bizia:

        «Ontsa da, ihardesten dio Iñaziok; xoilki, gauza bat nahi nuke hitzeman dezadazun.»

        «Bai, ene Aita, guziak hitzemanen darozkitzut, salbu komentuan egoitea.»

        «Laurentz maitea, ez darozut hori galdatzen; galdatzen darozudana hau da: Gaur, lehenbiziko loaren ondotik, zure ohean jarriko zare, agonian bazine bezala, arrasta eternalaren entzuterat bazinoatzi bezala. Gero phentsaketa hau eginen duzu: Hartan banintz, nola nahi nuke bizia iraganik, Jainkoaren zerbitzuan, ala munduaren zerbitzuan? Galdeitza horri ihardetsi dukezun ondoan, atherako zare komentutik.»

        Biharamunean, Iñaziok Laurentz ikhustearekin:

        «Laurentz maitea, uzten gaituzu beraz?»

        «Ene Aita, ene Aita, ihardesten dio Laurentzek, zurekin ez banintz, othoitz zindezaket zure ganat har nezazun. Jainkoaren deia nihoiz ere ez dut, gau huntan bezain samin, nabaditu.»

        Eta Laurentz nigarrez dago aita Iñazioren oinetan, barkha dezon othoi iragan lazotasuna, onhets ditzan othoi haren urrikia eta xede sainduak.

        Komentu guziaren jakinean egin zuen mirakulu batek, ez zuen gutitu, haren baithan zuten sinhestea.

        Anaia Batixta, komentuko kozinerra, gizon laño bat zen, fede oneko gizon bat. Sukhaldeko suia ifernukoaz mintzo zitzaion, eta orduan herra saindu bat hartzen zuen bekhatuarentzat; orduan ere gogorat heldu zitzaizkon gaztetasuneko bekhatuak, eta heien borratzeko nahi zituzken mila heriotze pairatu. Bekhatuen orhoitzapen biziegiak burua jo zion azkenean. Penitentzia salbagarri bat egin ustez, suian sarthu zuen eskua, eta erretzerat utzi. Etxe guzia hartu zuen erre usainak, eta aita ministroa lasterka sukhalderat jautsarazi. Ordukotz, anaia Batixta, egin zuen lanaz urrikitan, belhauniko zagon, barkhamendu eske. Aita ministroak gauza zen bezala salhatu zion Aita Iñaziori, ziolarik burutik juan zela anaia Batixta, eta komentua behar zitzaiola berheala hutsarazi. Gauza bera zioten bertze aitek ere. Aita Iñaziori bertzela iduritu zitzaion eta erran zioten: «Gaztigu baino urrikalmendu gehiago merezi du anaia Batixtak. Haurkeria bat egin du, egia da; bainan ez dut uste huts handi bat egin duen.»

        Eta othoitzean jarri zen. Gau guzia ez zen othoitzetik baratu, Jainkoari galdez senda zezon, othoi, anaia Batixta. Arte hartan, lo zurrungan zagon anaia Batixta, eta biharamunean jeiki zen sendatua arras, egundaino erredurarik ukhan ez balu bezala.

IX.

        Etxeko lanez bertzalde, kanpoan ere lan handiak zabiltzan gure sainduak. Judu anhitz bazen Erruman. Gure sainduak argiturik, anhitzek egia besarkatu zuten, eta bertze anhitzek aithortu zioten ahaiden beldurrez zaudela girixtino bilhakatzeko. Bere etxe-kantoin bat eman zioten ihes-lekhutzat, eta heien hazteko eta bizitzeko, karrikaz karrika, athez athe, ibili zen eske. Bainan judu konbertituen nonbrea emendatuz zohan, eta etxe-kantoina ez zohan handituz. Obra handi eta maite hori ez nahiz hasia utzi, Errumako iaunik aberatsenak obra hortan barne sarthu zituen; jo zuen eta ideki heien bihotzetako athea; hek eman diruaz ihes lekhu bat handia erosi zuen, eta ihes lekhuaren ethorkizuna arrandez segurtatu.

        Bertze etxe bat altxatu zuen Iñaziok, jaberik ez zuten haurrentzat. Etxe hura bizi da oraino, bai eta etxe hartan Iñazioren orhoitzapena. Urthe guziez, San Iñazioren bestetan, etxe hartako haurrak dire Errumako aita Jesuiten beretter.

        Bethi alhan zen gure sainduaren izpiritua. Beren bizi beharrarekin, anhitz nexkato gazte ikhusten zituen makhur hartzen. Heier ideki zioten Santa Katalinako komentua. Berthutea eta lana han ikhasten dituzte nexkato gaztek, eta ez dire handik atheratzen edo ezkontzeko, edo serora juaiteko baizik, gogoa nola duten.

        Iñaziok obra on bati zimendua eman zionean, buruzagitzat hautatzen ohi zion, obraren ethorkizunaz ihardets zezaken norbait; kardinale bat, edo kargudun handi bat, edo jaun aberats bat.

        Nexkato gaztentzat egin duena nahi luke orai emazteki galduentzat egin; heier ere nahi liokete leihor bat ideki. Xede horrek laudamen guti ukhaiten du Iñazioren adixkidetarik; ezin obratuzkoa dagokate. Ez da hargatik lotsatzen Iñazio. Badaki Jainkoarentzat ari dela, badaki Jainkoa goizxago edo berentxago helduko zaiola.

        Andre Español batek, doña Leonorak, hitzemaiten dio emazteki hetarik zonbait hartuko diotzola bere jauregian. Hitz horren gainean abiatzen da Iñazio salbatu nahi dituen arimen ondotik. Entzuna da haren botza; emazteki hek beren lokharriak hautsirik, karrikaz karrika Iñaziori jarraikitzen zaizko, doña Leonoraren etxeraino.

        Nahiz bertze lanik baduen, eta nahiz oinhazez josia den, aste guziez itzuli bat edo bertze egiten du ardi errebelatu heien ondotik. Egun batez norbaitek erraiten dio:

        «Ez da zuretzat hanbat gisa emazteki horien artean ager ziten. Bertzalde, horietaz hartzen duzun artha, alferretan hartzen duzu; iraupenik ez dute horien xede onek; urhats ohia nekhez uzten dute holako kreaturek.»

        Sainduak ihardesten dio:

        «Bakhotxa beiratzen ahal badut bekhatu mortal bakhar batetarik, ez dagozkat galduak, ez ene nekheak, ez ene denbora.»

        Doña Leonoraren etxean zokho guziak bethe dire: ez da gehiago bat bakharraren lekhurik. Oraintxe da Probidentziaren orena. Sosik ez du Iñaziok, bainan esperantza badu. Jainkoari sokhorri galdez dagoelarik, aita Kodaze berri on batekin heldu zaio; komentuko langilen aitzurrak obra zahar bat jo du, harririk ederrenez egina.

        «Jainkoak eskerrak dituela! dio Iñaziok: berheala salazu ehun luisen harria.»

        Ehun luisena saltzen du aita Kodazek.

        Diru hori eskuan badoha Iñazio emazteki galduen obran sinhesterik ez zuten Jaun batzuetarat, eta erraiten diote:

        «Obra horri lotzeko guziak uzkur izan zarete; ni lotzen naiz, nik ekhartzen dut lehen harria: zuer dago, jaunak, bigarrenaren ekhartzea.»

        Uzkurrenak berotzen dire; alde guzietarik dirua heldu zaio; Santa Marthako komentu zaharra erosten du; hango gakhoak andre saindu batzuer uzten ditu, eta Otsailaren hamaseian, 1542an han sartzen dire emazteki urrikituak, kardinale bat buruzagi eta ararteko.

        Obra horri asko traba egin zion izpiritu gaixtoak. Hiriko gizonik tzarrenak komentuko atheak hautsi nahiz ibili ziren, eta atheak ezin hautsiz, harrika xehatu zituzten berinak. Gizon hetarik bat urrunago juan zen. Fama athera zuen Aita Iñazio eta haren lagunak heretiko gorde batzu zirela, Parisetik ethorriak, fedearen tribunalak iziturik.

        Hoinbertze bidegin zuen gezurrak, non Iñaziori zuhur iduritu baitzitzaion gezurtiaren ixilaraztea, jujen aitzinerat deithuz. Jujen aitzinean, saindutzat ezagutua izan zen Jesusen konpainia, eta gezurtia bere gaztiguaren ukhaiterat zohan, ez balu Iñaziok, bera ararteko jarririk jujen eskuetarik athera. Ezagutzaz bethea, gizon hura Iñazioren adixkide min bilhakatu zen, eta konpainiaren ongi egile handi.

X.

        Gure sainduari ardura entzuten zioten, borondateari behar litekela ukho egin; gorphutzik ez balitz bezala behar litekela gorphutzean bizi: izpirituz eta bihotzez Jainkoari behar litekela josia egon. Ardura mihian zuen, ez litekela deusez khexatu behar, bekhatuaz baizik; gainerateko makhur guzien xuxentzea Jainkoari behar litekela utzi. Bertzer erraitea eta berak egitea, gauza bera ziren gure sainduarentzat; deusek ere ez zezoken khexamendu bat eman. Dugun ikhus:

        Lephoan bazituen handitxu batzu, lothurik zabiltzanak. Lotzaileak egun batez, lana ontsa baino hobeki egitea gatik, lothura josirik ezartzen dio beharriaren ondoan. Lana egintxe duenean, Aita Iñaziok botz ezti batekin erraiten dio:

        «Anaia Juanes, beha zazu ez othe darotazun beharria josi?»

        Behatzen du eta beharria josia hatzemaiten. Hainbertze orratz sistetan atx bat ez zuen egin gure sainduak.

        Gure saindua hiriko etxe batetarat deitzen dute. Han dagoelarik jaun batzuekin, egiteko izpiritualez mintzo, hats bahiturik heldu da komentuko muthil bat, Aita Iñazio berheala nahi lukela ikhusi, berheala nahi liozkela bi hitz erran. Sarrarazten dute.

        Bere mezua egin duenean, Aita Iñaziok erraiten dio:

        «Ontsa da, bazohazke.»

        Eta muthila badoha, eta Aita Iñazio hasi solhasari lotzen da. Akhabatu duenean, jaunetarik batek erraiten dio:

        «Ene aita, komentuko anaia hura ontsa khexu zabilan; zerbait berri txar othe zuen?»

        «Batere, batere, dio gure Sainduak; zor bat da, komentuak tenorean pagatu ez duena, eta orai, hartzedunak dabiltza hor, komentuko phusken ondotik. Oheak eremaiten badituzte, taularen gainean etzanen gare. Othoiztu ditut liburuak utz ditzauzkuten; bainan hek ere eremaiten badituzte, Jainko onak lagunt gaitzala, hek eta gu.»

        Biharamunean, Aztali, Errumako jaun gazte batek, moltsa bat urhe igortzen zion, aski eta sobera bere zorretarik atheratzeko.

        Ardura beharretan zen komentua; ezik, komenthuan sarthu nahi zuten guziak hartzen zituen Iñaziok, nondik eta nola haziko zituen batere buruari eman gabe. Hau zion bethi:

        «Gauza handien egiteko, ez da aski buruz eta besoz azkar izatea, Jainkoa behar da alde ukhan. Jainkoari buruz dagonak, egiten du anhitz gauzer buruz.»

        Eguberri egun batez, sukhalderat jausten da, eta kozinerrari erraiten dio:

        «Egun gero, eskolierer behar diozute bazkari on bat eman.»

        «Bazkari on bat!!! dio kozinerak, ez dugu eta ogirik ere; okhinaren ganik ezin ukhan dezakegu, ez dela bethi urririk emaiten ariko.»

        «Ez badezakezu okhinaren ganik ukhan, Jainkoaren ganik ukhanen duzu. Zoazi merkaturat; handik ekharrazu bildots eta gauza, eta zor hori bego Jainkoaren gain.»

        Biharamunean, bortz ehun luis hunki zituen, Aita Sainduak igorririk.

        Etxe berri baten egiten ari zen, hiritik kanpo, toki eder eta ideki batean, konpainiako menbro zaharrek eta flakoek aire ona han har zezaten. Aita batek erraiten dio: «Zerentzat lothu zare lan berri horri? Zerentzat ez duzu zure dirua behar ordu handiago batentzat atxiki?»

        Iñaziok ihardesten dio:

        «Diru guziak baino maiteago dut zuetarik edo zoinen osagarria.»

        Egun batez, ez zen komentuan, ez ogirik, ez arnorik, ez dirurik, ez egurrik. Egun hartan, orga bat egurrekin heldu da norbait, komentuko atherat. Athezainak athea idekitzen du, eta orgak hustu eta, athea berriz gakhotzen. Gibelerat itzultzean, zer ikhusten du? Eskaratz guzia saku ogiz eta barrika arnoz ihaurria. Ogi hek, arno hek, nondik sarthu ziren? Nork igorri zituen? Segeretua, balinbazakien ere, beretzat atxiki zuen gure sainduak.

        Bertze egun batez, Aita Polanko heldu zaio erraiterat, langile batzu pagatzeko dagozkala, dirurik ez ukhanez. «Zaude aphur bat, ihardesten dio sainduak, Jesu-Kristori mintza nakion.» Eta ganbarako athea hetsirik, othoitz bat egiten du. Othoitza akhabatu duenean, ekharrarazten ditu Aita Lainez, Kristofo de Madrid eta Aita Polanko, eta begitharte arrai batekin erraiten diote: «Ez naizen arren, ez profeta, ez profeta seme, hitz darotzuet norbait urrikalduko zaikula.»

        Hainbertzenarekin, bi moltsa diru heldu zaizko, bi Jaun aberatsen emaitzak.

        Ondoko egunetan ere nonbaitik heldu zitzaioten beharraren araberako sokhorria.

        Aita Polankok ez zuen beraz ustegabean erraiten:

        «Iñazioren hitza, urhea da.»

XI.

        Bi Aita Jesuista Mazeratan aurkhitzen ziren, ihautiriko azken egunetan, 1555an. Jakiten dute muthiko gazte batzuek egun hetan plaza bethean josteta tzar bat egin gogo dutela. Heier hitz baten erraitea, alfer liteke. Elizatik oihu egiten dute beraz, Sakramendu Saindua egun hetan agertua atxikiko dutela, eta populua othoizten dute, lehiarekin ethor dadin Sakramendu Sainduaren adoratzerat. Jendez bethetzen da eliza. Aita Jesuistek predikatzen dute, anhitzen bihotzak hunkitzen eta khanbiatzen dituzte, eta egin dutenaren berri igortzen diote Aita Iñaziori.

        Berri hori jakitean, bozkarioz nigar egiten du Aita Iñaziok, ikhusi baitu obra horren gibelondo salbagarria; konpainiako etxe guzier berheala manatzen diote, ihautiriko azken hirur egunetan, Sakramendu Saindua ageririk atxik dezaten, eta egun hetako laidoen erreparazionetan, amultsuki gorthe egin dezoten.

        Gauza beraz geroxago aiphatzen diote Aita Sainduari eta Kardinaler; heien laudamena ardiesten du, eta berrogoi orenetako othoitzek Eliza guzian hartzen dute.

        Zonbat holako obra sainduer ez du hastapena eman San Iñaziok? Haur ohakoak galduen, ume xurxen eta judu konbertituen biziteiak, emazteki galduen iheslekuak, entraeleko nexkatoen gidamendua, seminarioak, eskol-etxe Errumanoa, eskol-etxe Alemana, San Iñazioren burutarik dire. Beha dezagun gero hirur mende huntan, Aita Jesuistek egin dituzten indarrer, eta ikhusiko dugu elizak eta munduak zonbat dioten zor Iñazio Loiolakoari.

        Iñaziori ttipituz zitzohazkon indarrak. Hurbildua zakusan hiltzeko orena, eta oren dohatsu hura gutizia saindu batekin igurikatzen zuen.

        Aita bat edo anaia bat entzuten zuenean geroko gauzez mintzatzen, erraiten zion:

        «Zure zerurat juaiteko orenak oren guziez jo dezake; nola beraz, bihotz min bat gabe, aipha dezakezu geroko gauzez?»

        Halere, gogotik zagon bere desterruaren luzatzerat, Jainkoarentzat zerbaiten egitekotan.

        Galdeitza hau egin zion behin Aita Lainezi:

        «Zer zinduke nahiago? Berheala zerurat juan, ala, Jainkoarentzat lanean ariz, arimaren galtzeko hirriskuan bizi?»

        «Oh! nik berheala zerurat juan! Segurretik, Aita Iñazio, segurretik!»

        «Eta nik, ihardetsi zion gure sainduak, bertzela egin nezake. Orai zerurat juaiten ahal, eta balinbanaki hemen egonez Jainkoarentzat zerbait egin nezakela, Jainkoa othoitz nezake, ene arimaren hirriskuan, hemen utz nezan, eta guzien buruan ez dut uste, Jainko bat hain onarekin, hain hitzekoarekin, hain aberatsarekin, galtzerik banuken.»

        Hiltzea gogoan zuen bethi, mihian ardura. Bere laguner erraiten ohi zioten:

        «Hil baino lehen hirur gauza nahi nituen ikhusi: Konpainia Elizako ordre bezala ezagutua, Etserzizio Izpiritualak Aita sainduaz hautetsiak, eta Konpainia bere urhatsari jarria. Hiruak ikhusirik hilen naiz.»

        Bere flakeziaren gainerat, sukhar malet bat jin zitzaion, eta ohean jarri zen.

        Eri izana gatik, bere egiteko guzier bazagokan buru. Bethi bertzez zen orhoit, bethi bertzez mintzo, bethi bertzez arrangura, eriez bereziki. Bere burua, bazenez ere, ez zuen aiphatzen; hortarakotz, ez zen nihor ohartu, zen bezain, eri zela.

        Ortzegun batez, Uztailaren hogoi eta hamarrean, komunione kharsu baten ondotik, aita Polanko ekharrarazten du eta erraiten dio:

        «Arras ttipi naiz; Aita Sainduari noiz nahi erraiten ahal diozu nola naizen, eta bere benedizione saindua othoi igor dezadan. Erranen ere diozu, lurrean bezala, othoitz eginen dudala harrentzat zeruan ere, Jainko guziz onak enetzat balinbadagoka zerua.»

        «Ene Aita, ihardesten dio Aita Polankok, ez dut uste oraino hain ttipi zaren; medikuek diotenaz, flakezia hori garhaituko duzu oraino.»

        «Aita Polanko, ttipi naiz arras, hatsa baizik ez dut.»

        «Zure mezua eginen dut beraz, Aita Iñazio; bainan lanez ithoa bainaiz egun, ez othe dezaket mezu hori biharrerat utz?»

        «Zuri nola zaizun, Aita Polanko; ni zuri nago.»

        Hitz ederra, erakusten darokuna zoin zen umila Loiola handia, bere borondateaz zoin biluzia, bertzen erranerat zoin ixuria.

        Aita Polanko biharamun artio gelditu zen, Aita Sainduaren ganat juaiteko. Medikua hatik orduan berean ekharrarazi zuen; eta galdatu zion zertan khausitzen zuen eria.

        Medikuak ihardetsi zion: «Eria hala halatsu da; bihar ethorriko naiz berriz, eta gaitzagorik khausitzen badiot, erranen dautzut.»

        Arratsean, Aita de Madrid eta Aita Polanko eriaren ikhusterat badohatzi. Uste baino hobeki khausitzen dute, burua oso, izpiritua xuxen eta erne. Egiteko premiatsu batzuez mintzatzen zaizko. Heien arrazoinak entzuten ditu, phizatzen ditu, eta osasunean bezanbat zuhurtziarekin ihardesten diote. Ganbaratik atheratzen dire sartzean baino alegerago, elgarrekin ihardokiz behingo gizon badela oraino Aita Iñazio. Aita Iñaziok eder begia zuen.

        Biharamun goizean, Aita hek berak sartzen dire eriaren ganbaran. Agonian da... ez du nihor deitu... erizain bat gabe iragan du gaua, bakhar bakharra! «Zuri nago» erran zion bezperan Aita Polankori.

        Aita Polankok laster egiten du Aita Sainduaren ganat. Aita de Madrilek, ustez aldixardura bat duen, salda hurrupa bat eskaintzen dio:

        «Ez dut orai beharrik, erraiten dio eriak, ezti eztia.»

        Aita Sainduak, antsia bihotzean, nigarra begian, igortzen dio bere benedizione saindua. Benedizione hortaz borthiztua, Iñazio Loiolakoak eskuak khurutzatzen ditu, bere behatze ederra zerurat altxatzen du, Jesusen izen Saindua aiphatzen du, eta haren arima, gorphutza utzirik, zerurat hegaldatzen da. Uztailaren 31a zen 1556an, Aita Sainduak Etzerzizio Izpiritualak onhetsi zituen urthe buruan.

        Iñazioren hil berri jakitean, nigar egin zuen Errumak, Aingeru begirale bat galdu zuela; nigar Jesusen Konpainiak, aita galdu zuela; nigar Heskual-herriak, bere lilirik maitena eta ederrena galdu zuela.

        Bainan Loiola galtzearekin lurrean, zer arartekoa ez dugu irabazi zeruan?