HIRURGARREN PHARTEA
Erakusle eta Ikhasle

I.

        Zerutik jakina zen Iñazio apostolu berri batzuen buruzagi izan beharra zela, eta Apostolu heien geiak eskoletarik athera behar zituela. Bainan eskola handirik ez zuelakotz, khasu guti egin zezoten beldur zen. Jakintsun handi zen Jainkozko gauzetan, bainan hortan baratzen zen haren jakitate guzia. Zer eginen du beraz? Hogoi eta hamar urthetan hasiko da latinaren ikhasten. Iñazio behar zen lan horri lotzeko; ezik liburuak hastio zituen, ezin ikhus zitzazken: bainan Jainkoaren loriak hala galdatzen baitu, urtheak eta urtheak ez zaizko sobera izanen liburuen erdian.

        Barzelonarat jaustean, badoha doña Isabelen eta doña Iñesen ikhusterat, eta zer xedetan den aiphatzen diote. Doña Isabelek bere gain hartzen diotza eskolako gastu guziak, eta doña Iñesek ganbara bat emaiten dio bere etxean, eskol etxetik urrunegi delakotz ospitalea. Jeronimo Ardebalok urririk eskaintzen dio bere eskola, eta denborarik galdu gabe, berheala hasten da liburuetan.

        Bainan debruarekin behar zuen oraino mataka aldi bat egin. Eskolan sarthu orduko haren gogo guzia Jainkoaren ganat zohan. Jainkoa eta Jainkozko gauzarik baizik ez zuen ikhusten. Eskolan sarthu orduko, zeruko atsegin eta argi guziak harekin ziren. Nausiak zer zion ez zuen batere entzuten, eta liburua zabal zabala, lo zagon haren eskuetan.

        «Nondik heldu da bada hau?» dio noiz bait bere buruari. «Othoitzeko aldi dudanean, edo kofesatzeko aldi, edo komuniatzeko aldi, edo azotearen hartzeko aldi, neure gogoaren arras jabe naiz; badakit arras ontsa zer ari naizen; bainan eskolan sar nadin, ez naiz gehiago neure buruaren jabe; atsegin izpiritualek zoratzen naute, horditzen naute, zeruko lorian banintz bezala, eta horrela gal dire enetzat nausiaren erran guziak. Ah! ainguru onaren itxuran ainguru gaixtoak nabila. Behar nitzaio mendekatu.»

        Biharamunean eskolako nausia othoizten du Itsasoko Ama Birjinaren elizarat lagunt dezan. Han, oinetarat erortzen zaio, dioelarik:

        «Nausia! zure alderat hobendun naiz, eta handizki hobendun. Orai artean ihes egin dut lanari, alfer bat izan naiz; zure erraner batere ez dut behatu; othoi barkha diezadazu. Noiz bait ohartu naiz debruak nindabilala; bada ez dut debruarentzat barkhurik. Zeru lurren Erregearen eta Erreginaren aitzinean agintzen darotzut bi urthe osoz zure eskolari jarraikiko naizela, eta othoizten zaitut bermaraz nezazun haur txar bat bezala, haur bat bezala mehatxatuz, haur bat bezala gaztigatuz.»

        Nausia mutu zagon; Iñazio eskutik hartu zuen eta Eliza athean bi besoez besarkatu.

        Handik harat ez zuen Iñaziok izpiritu barraiadurarik ukhaiten; nausiaren erran guziak buruan sartzen zituen.

        Eskolak uzten zion denbora, othoitzean iragaiten zuen edo obra onetan, lagunaren alderat bethi amultsu, bere alderat bethi garratz.

        Doña Iñesen semea noiz nahi juaiten zitzaion athe xilotik barrandatzerat. Bethi othoitzean hatzemaiten zuen, besoak khurutzean, ahuspez lurrerat, edo begiez zerurat. Ikhusten ere zuen aingeru bat bezala airean, eta argiz inguratua.

        «O Jainkoa!» entzuten zion erraiten «ene amodioa! ene zoriona! zu behin ezagutuz geroz, nola atrebi zure damustatzerat? Oh! zoin ona ahal zaren ni jasaiten nauzunean, ni hain bekhatoros handia!»

        Doña Iñesek eta haren semeak alferretan othoiztu zuten heien mahainean jar zadin. Bere jana esketik nahi izan zuen bethi bildu. Orok maite zutelakotz, handik eta hemendik asko phuxka ukhaiten zuen. Phuxkarik hoberenak pobrentzat zagozkan, txarrenak beretzat. Hor- gaizkitu zuen behin doña Iñesek.

        «Andrea, ihardetsi zion Iñaziok, Jesu-Kristo gure Jauna heldu balitzaizu zerbaiten galdez, ez othe zinezoke zuk ere duzun hoberenetik eman?»

        Jainkoak noiz nahi igortzen ziotzan bere amodio bizienaren seinhaleak. San Hieronimoren komentuko Elizan sarthu zen batez, komentuko serorek ikhusi zuten lurra galdurik airean zagola, zerafin bat iduriago gizon bat baino. Gauza bera behin baino gehiagotan gerthatu zitzaion, Aingeruen komentuko elizan. Hori ikhusirik, komentuko serorek gutizia erakutsi zuten sainduarekin elhe egiteko. Sainduak etzuen gaitzetsi seroren galdeitza, agian haren solhasek zerbait on ekharriko zutela.

        Aingeruen komentuko serorak beren aitzinekoen kharsutarsuna ahantzirik, lazotarsun galgarri batean eroriak ziren. Serora hek Iñazio nahi zuten ikhusi, ez khanbiatu beharrez, bainan Iñazio ikhusgarri bat zelakotz. Iñazioren berri jakinak ziren; nongo seme zen, gorthean zoin maithagarri izana zen, gerlan zoin borthitz, adinik ederrenean munduari nola ukho egina zen. Berri horiek beraren ahotik nahi zituzten xehekiago entzun.

        Gure saindua juan zitzaioten aphez saindu bat lagun harturik. Serora batzu borthizki larderiatu zituen; adiarazi zioten serora batek othoitzean eta berthutean behar duela bizi; hala bizi izan zirela heien aitzinekoak, eta Jainkoak eta munduak ez zutela oraikoetarik gutiago igurikatzen.

        Ez zen alferretan mintzatu. Haren hitzaz herxatuak, gogoetak egin zituzten serorek, komentuko atheak hetsi zituzten munduari, eta jenden elhebideak ixilarazi bizitze saindu eta gorde batez.

        Serora heien enganatzaileak hasarratu ziren Iñazioren kontra, eta mendekatu behar zitzaizkola hitzartu zuten.

        Egun batez Aingeruen komentutik etxerakoan, Iñaziori eta aphez sainduari bi moro, bidera atherarik, makhil ukhaldika hasi zitzaizkoten. Aphez saindua hil gogorra erori zen. Iñaziok kolpeak hartu zituen moroer batere jazarri gabe; kontrarat, ezagutza gal artean ez zen baratu habendunentzat othoitz egitetik. Eiherazain batek hil hurrana alxatu zuen, eta mandoaren gainean doña Iñesen etxerat ekharri. Barreatu zenean gaxtoak zituela kolpeak eta nekez sendatuko zela, osteka abiatu ziren ikhusleak. Haren gainean nigar egiten zutener erraiten zioten:

        «Zerentzat egiten duzue nigar? enekin bozkaria zaitezte jasaiteko ditudanez.»

        Zilizioa khen arazi zion bere kofesorrak. Doña Iñesen semea jabetu zen zilizio hartaz, eta ez zion behin ere itzuli nahi ukhan, ziolarik:

        «Hau izanen da ene ondokoer utziko diotedan orhoitzapenik ederrena.»

        Berrogoi eta hamahirur egun eman zituen eri, eta sendatzen hastearekin lehengo urhats guziak hartu zituen.

        Lehenbiziko agertzea Aingeruen komenturat egin zuen.

        «Ez da hori zuhurtzia, erran zion doña Iñesek, berriz ere makhur bidean jartzen zare.»

        «Ene zoriona, ihardetsi zion Iñaziok, liteke Jainkoaren loriakotzat hiltzea.»

        Bainan ez zuen gehiago hirriskurik. Urrikia sarthu zen moroak igorri zituenaren bihotzean. Karrikaren erdian egin zion Iñaziori bere krimaren aithormena.

        «Huna zure oinetan zure etsai izana. Erribera deitzen naiz. Othoi barka diezadazu! Herraz eta mendekioz itsutua hil nahi zintudan. Zure karitate handiak erdiratu daut bihotza. Bizi banaiz, zuri esker bizi naiz. Gal nindezakezun eta ez nauzu galdu.»

        Iñaziok alxatu zuen, zioelarik lehen kolpean barkhatu ziola eta ez zela geroztik baratu harentzat othoitz egitetik.

        Erribera bertze bat bilhakatu zen eta girixtino on higatu.

        Bertze behin, Belloko karrikan iragaitean, etxe batetarik nabaditzen ditu garrasia batzu. Zer othe den sartzen da etxe hartan. Gizon bat dakusa anaiaren kontra auzi bat galdurik, bere burua urkhatu duena eta jende multzo bat heiagoraz eta nigarrez haren inguruan. Iñaziok berheala trenkarazten du urkha bilhurra. Gorphutzari maina frango emanarazten diotza, balinba ez dela hila. Maina guziak alferretan, hila baita. Indarrik handiena egiteko du oraino Iñaziok. Belhauniko jartzen da, urrikalmenduzko Jainkoa othoizten du arima dohakabe hari aski bizi eman dezon aphez bati bere bekhatuen erraiteko. Iñaziok othoitza akhabatzean hila phizten da, begiak zabaltzen ditu eta aphez bat galdatzen du. Kofesatzen da, ardiesten du bekhatuen barkhamendua eta hitzen da.

        Eskola ttipiak bi urthez egin zituen Iñaziok. Filosofiaren egiteko Alkala aiphatu zion eskolako nausiak eta haren erranean Alkalarat abiatu zen.

        Doña Iñesen semea othoizka badohako:

        «Othoi, othoi, ardiets diezadazu zure lagun ethor nadin, zurekilako izan nadin.»

        «Ez, ene Juan maitea! Jainkoak ez du nahi eni jarraik ziten. Jainkoak munduko zagozka. Andre bat ukhanen duzu berthute handikoa; anhitz haurren aita izanen zare. Haurretarik nahi gabe handiak jasan ondoan, ontasun guziez buluzia geldituko zare. Ez hatik lotsa, Juan maitea; jasaiteko horiek Jainkoa goretsiko dute eta zure arimaren ona ekharriko.»

        Eta khurutzefika bat soinetik khentzen duela, erraiten dio: «Zure eta zure amaren ganik ez dut egundaino artha onik baizik ukhan. Ene biziak dirauno, iraunen du ene ezagutzak. Deusere gabe naiz eta hatik ez zinduzket orhoitzapen bat gabe utzi nahi. Huna khurutzefika ttipi bat, bidetan ene laguna, guduetan ene indarra, atsegabetan ene atsegina.»

        Don Juanek khurutzefika besarkatzen du eta heriotzearaino berekin ekhartzen.

        Iñaziok erran bezala gerthatu ziren guziak.

        Bertze gizon gazte batzu ere nahi zitzaizkon jarraiki, hirur hartu zituen bakharrik: Kalisto, Artiaga eta Kaseros. Barzelonatik athera zen egunean, nigarrik baizik ez zen Barzelonan.

II.

        Iñazio Loiolakoa Alkalan sarthu zen Agorrilaren hastean 1526an. Hiri sartzean, lehen jinari galdatzen du limosna. Martin Olabe urrikaltzen zaio eta diru pheza bat emaiten dio. Limosna hori denborarekin saristatuko du Jainkoak, horren egilea Iñazioren konpainiarat deithuz.

        Gure sainduak Antezunako ospitalean hartu zuen bere egoitza, eta eskolek ez zutelakotz oraino bi hilhabete hartan hasi behar, pobren eta erien ondotik abiatu zen.

        Hura zagon ospitalean, gizon gazte bat bazen gorphutza eri, bainan arima eriago. Artharik amultsuenak emaiten ziotzan Iñaziok, eta iduritu zitzaionean gizon gaztearen bihotzean aski barna zela, galdatu zion bere berri.

        Frantzesa naiz, ihardetsi zion eriak, bainan Espainian hazia. Neure aitzinekoa don Martin Kordobakoa dut, Nafarroko aintzindari berria, harekilakoa naiz. Harekin nindohan Iruñerat, noiz eta, hemen iragaitean, norbaitekin ezpatarat athera bainaiz eta kolpatua erori.»

        «Jaun maitea, harrazu kuraie; agian zauri hortaz baliatuko da Jainkoa zauri handiagoren sendatzeko.»

        Jainkoak entzun zuen Iñazioren othoitza. Hanbat denbora gabe, bere baithan sarthu zen gizon gaztea, eta sendatu zenean, batu zen Iñaziorekin, Iñazioren bizitze sainduan eta obra on guzietan phartelier.

        Bere denbora guzia arimer emaitea gatik, ikhasi behar zituenak nahi ukhan zituen berheala ikhasi. Hortarakotz suharki hasi zen filosofiaren, fisikaren, teolojiaren ikhasten. Bertzek aldi aldizka deramatzaten lanak, Iñaziok sail batez nahi ukhan zituen egin. Urrikitu ere bai. Lan borthitz eta soberakin horrek buru guzia zoratu zion eta liburuentzat higuintza berri batez bethe. Gogoa hoztua eta deboilatua liburuak aphur batentzat hetsi zituen. Bertzalde ere zerutik jakina zen Jainkoak Alkalarat ekharri zuela ez liburutan artzeko, bainan bere arimaren eta bertzerenen arthatzeko.

        Beraz othoitzak uzten zion denbora iragaiten zuen eriekin, pobrekin, haurrekin, bakhotxari bere beharren araberako sokhorria emanez; katixima eta predikua ospitaleko sala handian egiten zituen. Eskoletako gizon gazter zen gehienik aiher; hek nahi zituen bide txarretarik athera eta bide onean ezarri. Jainkoak benedikatu zituen haren indarrak. Arte laburrik barnean, gizon gazte hek bertze batzu bilhakatu ziren. Heien bizitze berria, bakhar batzuena salbu, guzien mihian laudagarria zen. Lehenetarik ziren sainduaren predikuetarat, eta igande guti huts eginen zuten mahain saindurat hurbildu gabe.

        Kargudun handi baten fama entzuten du Iñaziok, izurrite bat dela arimentzat. Kargudun hori izen handi baten eta fortuna handi baten jabe da; bere buruari agur egiten eta eginarazten duena. Bainan ez haren izena, ez haren izana, ez dire traba bat izanen gure sainduarentzat. Haren arima behin irabazi balinbadu, ikhusten du bertze anhitzenak irabaziak direla. Jainkoa baithan konfidentziaz bethea, behar du beraz indar bat egin. Joiten du haren ganbarako athean, funtsezko gauza batez nahi liozkela bi hitz erran. Kargudunak, ustez zerbaiten eske ethorria den, idekitzen dio athea eta sartzerat uzten du.

        «Jauna, erraiten dio Iñaziok, bihotzaren gainean badut gauza bat zuri erran nahia, zuri erran beharra; gauza bat zure ethorkizunarentzat premiatsu dena, eta badakit zure adixkide guzietan bat ez dela zer hirriskutan zaren ohartariziko zaituenik.»

        «Zer da bada? Mintza zaite.»

        «Zer den Jauna? Ez zare bada ohartzen zure omena galdua dela Alkala guzian, eta zure arima sekulako galbidean dela?»

        «Eskale txarra! zerk ekharri zaitu eni horrela mintzatzera?»

        «Jauna, karitateak ekharri nau zuri galdatzerat, Jainkoak ez othe zaituen munduan ezarri zure arimaren galtzeko eta bertzerenaren galarazteko baizik. Zertan zintezke, berheala behar bazinu juje hasarretuaren aitzinerat agertu.»

        «Erho bat zare, zoazkit aitzinetik edo muthiler har arazten zaitut.»

        «Jauna, ez othoi hoin gora mintza. Zure karak emaiten daut zure barneko berri; graziak herxatzen zaitu eta ez nauzu segur hitz on bat gabe igorriko.»

        Sainduaren azken hitzetan nigarrari emaiten da hobenduna, gal bidean dela aithortzen du, khanbiatuko dela hitzemaiten, eta azkenean Iñazio othoizten afariten geldi dakion. Iñazio gelditzen da harekilako solaser denbora gehiagoren emaitea gatik. Hobenduna ez da hortan baratzen. Bere koleran botza altxatu baitu etxe guziak entzuteko gisan, etxe guzia bilarazten du eta erraiten diote: «Saindu bat da nik oinen pean ezarri dudan eskalea. Hunek eni egin darotan ongia ongi guziez goragokoa da.»

        Konbersione horrek arraots handia egin zuen Alkalan, eta anhitz bekhatoroser begiak zabaldu ziotzaten.

        Hatik jendea mintzo zen, herrestan zabilan pobre batek hoinbertze gizon gazte nola beregana zitzazken; gehiagoko itxurarik gabe hoinbertze bihotzetan nola sar ziteken; gehiagoko maithagunerik gabe hurbildu guziak nola lilura zitzazkeen:

        «Sorgina balitz, zion batek.»

        «Baditeke hala den, zion bertze batek; ezik izpiritu guzien horrela itzultzeko, sorgina behar da izan.»

        «Holako jender ez da sekulan fidatu behar, zion hirurgarren batek. Nork daki ez othe den heretiko bat? Nork daki ez othe den Luterren dizipulu gorde bat, gezurrez gure bethatzerat ethorria?»

        «Behar bada ihes dabilan gaxtagin zenbait, zion laurgarren batek.»

        Eta elgar horrela berotzen zuten. Erraitekorik baizik ez zuten haren kontra. «Zerentzat sotana zuhail hori? Zerentzat xapel zuhail hori? Bera ikhasterat ethorria, eta nola ari ditake bertzer erakusten?»

        Solhas horiek jenden errespetua, eta amodioa galarazi ziotzaten hainbertzetaraino, non, egun batez, Doña Justeko kaloiñe batek komuniatzeko utzi baitzituen hura eta haren lagunak, zerasalarik:

        «Ez dire gauza sainduak nori nahiri emaiten.»

        Hitz horiek ahotik athera orduko, kaloiñea ezin erranezko laztura batek hartu zuen eta berheala borzer eman zioten kommuniatzerat. Orduan barnea hain zitzaion boztu, non, begitharteari behera, atseginezko nigarrak baitzariozkon. Halere Iñazioren kontrako elhek Toleda jo zuten, urrunago eta handiago. Heresiaren gainean begia zagokatenek don Alonzo Mecchia igorri zuten non zer othe zen jakiterat. Don Alonzok nihor ohartu gabe gauzak hurbildanik ikhusi eta, Alkalako bikario jeneralari erran zion:

        «Gizon horren baithan deus gaxtorik ez dut hatzeman: horrek erakusten duena egia garbia da, horren bizitzea saindu batena da; gizon horren ezagutzeko ez dut berari mintzatze beharrik. Nihor atheratzen bazaio kontra, zu jar zaizko alde.

        «Ni itzultzen naiz horren berri onekin.»

        Bikario jeneralak ez zituen haren erran guziak ontsa hartu. Ahal ttipikoa bide zen bikario jeneral hura. Munduari erakusteko deusetako ez denik ez dela, Iñazio ekharrarazi zuen bere aitzinerat eta erran zion:

        «Asko solhas aditu dut zure gainean: jakitaterik ez duzu eta haurrer ari zare katixima erakusten; ez zare aphez eta predikatzen duzu. Elizako aintzindarier izan zare salhatua; zure hitzak, zure obrak, ikhertu dituzte eta deus erraitekorik ez dute hatzeman. Gero ere beraz predika dezakezu. Bainan bada gauza bat, gehiago ikhusi nahi ez dautzudana. Zerentzat ekhartzen duzue bortzek kolore bereko, joste bereko arropa bat? Ez dut erraiten, fraile bazinete. Arropa hori ez zait agradatzen. Orai artean bezala elgarrekin bizitzekotz, arropa hori beharko duzue utzi eta oinetakoak hartu.»

        Iñaziok, hitzik erran gabe, Kalistori eta Kaserori soineko ilhun bat har arazi zioten; Juan bere xuhailarekin gelditu zen; eta gure sainduak eta Artiagak beltza jauntzi zuten; eta bortzak oinetakoekin jarri ziren.

III.

        Jaun gazte bat, itxura aberatsekoa, goiz batez harat hunat zabilan Dona Justeko eliza aitzinean; haren urhats khexuak erran nahi zuen aspaldian norbaiten beha zagola. Eliza hartarik noizbait athera zen gizon bat. Eliza athean eskatu zuen, bildu zonbait ardit, khurutzearen seinalea egin eta othoitzean ari zela handik itzali. Jaun gaztea ondotik jarraiki zitzaion; etxe txar batean sarthu zen eskalea. Jaun gaztea karrika izkin batean jarri zen, etxe txar hari buruz. Hemen oraino luzaz iguriki zuen; eskalea noizbait athera zen; jaun gazteak zohala utzi zuen eta bera sarthu zen etxe hartan; ganherreraino igan zen, burdin txar batek zagokan athe bat ideki zuen eta han kausitu emazteki bat oinhaze minenen erdian.

        «Emaztekia, nahi nuke jakin hemendik orai athera den gizonak zer duen izena!»

        «Jauna, ez dakit.»

        «Ez dakizu beraz nor den?»

        «Ez, Jauna. Ez dakit nik haren karitatearen eta saindutasunaren berri baizik. Gorphutzean eta ariman hark soleitzen nau. Ez da gizon bat, saindu bat da, aingeru bat da. Haren gainean ez dezaket nik bertzerik erran, behin ere ez dut haren deithurarik entzun. Nik dakidan guzia da Iñazio duela bathaioko izena.»

        «Aski jakinik badut; berriz ethortzen deneko, horra ene izena eta ene egon tokia; erranen diozu ene moltsa bethi idekia izanen zaiola, eta behar duen guzia han har dezan bere pobrentzat.»

        Bi egunen buruan, eskalea ethorri zen emazteki eriaren ikhusterat.

        «Jauna, erran zion eriak, heren-egun ethorri zait jaun gazte bat, eta paper hau utzi du zuretzat, diolarik zure eskuko dagokala pobrentzat behar duzun diru guzia.»

        Eskaleak paperra hartzen du eta hitz hauk irakurtzen: «Don Martin Saez, Azpeitiarra.»

        «Arreba maitea, erran zion eriari, orai beretik Jainkoaren eskurat uzten zaitut; nik deus ez dezaket gehiago zuretzat.»

        Iñazio Loiolakoak ahaide hurbil baten izena leithu zuen; bere burua ikhusten zuen ezagutua eta ez zuen nehola ere don Martinekin gerthatu nahi: beldur zen, beldur herriaren eta odolaren amodioak gaina har zezan oraino haren bihotzean. Don Martini beraz gordetzerat egin zion.

        Denbora guzia obra onetan zeraman, eriak ikhusiz, pobreak sokhorrituz, haurrak argituz, gazteria bere xede onetan borthiztuz, noiz eta aphirilaren hemeretzian, 1527an hiriko muthilak lothu baitzitzaizkon, ziotelarik:

        «Zure preso hartzeko manua dugu.»

        Iñazio Loiolakoak hitz bat athera gabe, bere burua utzi zuen eremaiterat.

        Berria barreiatu zenean preso zela, goiz arrats ez zen jendea haren presondegian athertzen, eta guziak hunkituak itzultzen ziren haren saindutasunaz, Jainkoarentzat haren amodio kharsuaz, etsaientzat haren karitate miragarriaz.

        «Jainkoaren maithatzea, zion bethi presonerak, Jainkoaren maithatzea, Jainkoarentzat zerbaiten jasaitea, horra, horra desterru huntako zorion bakharra, zorion egiazkoa.»

        Don Jorje Nabera, eskoletako nausietarik bat, ardura juaiten zitzaion ikhusterat. Egun batez eskolako orena huts egin zuen harekin sobera egonik; destenorea zela ohartu zenean, laster egin zuen eskolarat eta eskolan sartzean erran zuen:

        «Berantegi heldu naiz, Jondoni Paulo zephoetan ikhusirik.»

        Eskolako denbora guzia ez zen ixildu Iñazioren laudorioetarik.

        Iñazio bere adixkidek argitu zuten haren predikuen eta obren gainean ikhertze berri baten egiten ari zirela, gaizki bilhatzen zutela, horiek oro nahaskeria tzar batzu zirela, eta gauza horren ithotzeko, hek eginen zituztela behar ziren urhatsak.

        «Ene auzia, ihardetsi zioten Iñaziok, Jainkoaren beraren auzia da. Jainkoari nago; hark badakike zer egin. Esker mila zuen eskentza onaz; ene sokhorria gorago danik igurikatzen dut.»

        Egia gezurretik berexi zenean, bikario jenerala arrasta hunekin ethorri zitzaion presondegirat:

        «Lebenbizikorik: Iñazioren eta haren lagunen inozentzia ezagutua izan da.»

        «Bigarrenekorik: Hemendik harat, eskolan dabiltzanen arropa beharko dute ekharri.»

        «Hirurgarrenekorik: Liburu sainduetan ez direlakotz oraino trebe, populiari mintzatzea ez dire haizu izanen.»

        Arrasta hori entzun eta Iñaziok erran zion:

        «Manatu darokuzunean ez ginezan bortzek soineko bera ekhar, behexak hartu ditugu; orai bertze soineko bat manatzen darokuzu; hori ezin egin dezakegu, ez baitugu zertaz eros eta karitatez bizi baigare.

        «Zuk ezin egin badezakezu, ihardetsi zion bikario jeneralak, nik eginaraziko dut zuretzat.»

        Eta Luzena deitzen zen gizon gazte bat othoiztu zuen, berekin Iñazio harturik, eske bat egin zezan, Iñaziori soineko baten erosteko.

        Beretzat edo bertzentzat eske zabilanean, bere hauturat zabilen Iñazio; bainan bertzek harentzat eske egitea, eta eske egileari karrikaz karrika bera jarraikitzea, zer seindigarria haren odolarentzat! Horra khurutzea bere dorphetasun guzian. Ekharriko du Iñaziok arranguratu gabe.

        Eske zabiltzalarik, Lopez de Mendoza pilotan ari zela hatzeman zuten bere etxeko korroilan. Luzena hurbildu zitzaion sainduarentzat zerbaitto eman zezon. Behatze bihurri batekin hartu zuen Lopesek, nahi ez zuen zerbait entzuna baitzen sainduaren ahotik, eta erran zion:

        «Zer! zu bezalako gizon batek holako gizon batez urrikaldu behar duela! Erre nadila, ez badu horrek erretzea merezi!...»

        Jainkoaren tronuraino igain zen arnegu hori. Lopezen adixkider handizki damutu zitzaioten. Batetik bertzerat berheala barreatu zen, hiriaren itzulia berheala egin zuen, guzier laztura bat emaiten ziotela.

        Zonbait orenen buruan hiriko muthil batek Alkalako karriketan khantatzen du seme bat sorthu zaiola erregeri. Arratsean, Lopez bi muthilekin badoha etxe goihenerat, sorthu berriaren ohoretan tiroka aartzeko. Tiroka ari direlarik, bolbora meta baten gainerat erortzen da phindar bat; jauzten da bolbora arraots ikharagarri batekin: malurtu othe da nihor? Lopezen arropak sutan dire, Lopez bera sutan da, suia dariola marraskaz jausten da, bere burua phutzu batera aurthikitzen du eta han hiltzen da.

        Iñazioren obrari traba sobera egiten zioten Alkalan. Zer eskualde har Jainkoari galdatu zion, eta zonbait egunen buruan, Balladolirat zohan, han khausituko zuela don Alonzo de Fonseka, Toledako Arxapezpikua, eta bere erran beharrak hari erranen ziotzala.

IV.

        Alkalatik athera baino lehen, gure sainduak soineko berria utzi zuen eta xaharra jauntzi. Traste hortan agertu zen Toledako arxapezpikuaren aitzinerat. Aita baten hihotza erakutsi zion arxapezpikuak, laudorioak egin ziotzan bere khar sainduaz; Alkalarat itzultzetik gibelatu zuen, Salamankan hobeki izanen zela, bai bere eskolari, bai bere obra oner jarraikitzeko; eta bidearen egiten laguntzeko, amoina on bat eratxiki zioten bere hitz oner.

        Salamankarat ethorri zenean, batere ez zuen gogoak eskolarat laguntzen. Barnetik erraiten zion botz batek, ez zuela Jainkoak harat deitzen, bertze norapait deitzen zuela. Bainan norat? Ez zakien. Jainkoaren borondatea ezagut artean, aphez Dominikano bati eman zion bere arimaren artha, eta gaizki bizi zirener hasi zen zeruko bidearen erakusten. Ahal zuen guziez mintzo zen, non nahi, nori nahiri, kanpoan, barnean, agerian, bakhartasunean, eta hamabortz egunez hainbertze herrebes xuxendu zuen, hainbertze arima sendatu, hainbertze indar egin, non asaldatu baitzen jende guzia.

        «Gisa dea, zioten askok, aphez ez den batek, eskale batek, predika dezan? Jakintsun handi balitz bezala, arimak argi ditzan? Horren erranetan ez othe da egiarik baizik? Elizako aintzindariek behar lukete gauza hori ikhusi, hetarat behar liteke gauza hori heldu.»

        Egun batez, bere kofesorrak komenturat ekharrarazten du, dioelarik zer arrazoinez. Komentuan entzunak dire haren hitza zoin den botheretsua eta jakin nahi lukete hitz hark erraitekorik othe duen. Bazkal ondoan kaperarat baderamate, zer sinhestetako den han erakuts dezan. Bere kofesorra hasten zaio, eta guzien izenean erraiten dio:

        «Atsegin dut zure gainean holako gauzen entzuteaz; zure predikuez laudorio handiak dituzte jendek. Bainan entzuten ahal bazintugu, handiago liteke oraino gure atsegina. Lehenik galdatuko darotzut zer eskola egin duzun eta zer ikhasi duzun.»

        «Ene aita, eskolan arras guti ibili naiz, eta aithor dut deus ez dakidala.»

        «Gehiagoko eskolarik gabe nola bada zure predikuek holako indarra ukhan dezakete?»

        «Ez dut nik predikurik egiten; Jainkoaz mintzatzen naiz bakharrik, Jainkoa zonbait arimer maitharaz othe dezakedan.»

        «Zeren gainean mintzo zare gehienik?»

        «Berthutearen eta bekhatuaren gainean; berthutea behar dela maithatu eta bekhatua hastiatu.»

        «Horiek dire gauza batzu, dio buruzagiaren ondokoak, jakitatea galdatzen dutenak, eta jakitate eskasa denean lo utzi behar direnak. Diozu eskolarik ez duzula. Izpiritu saindua mintzo zaizu beraz? Hori hala balinbada, erran behar darokuzu, ez darokuzu gorde behar.»

        Iñazio Loiolakoa durduratzen da. Haren zainetan lehengo odoletik bada oraino xorta bat, eta odol hark noizetik noiz irekitzen baitio, aphur bat ixilik egon ondoan galde egileari erraiten dio:

        «Hobe dugu naski hortan baraturik.»

        «Ez, ez; ez gare hortan baratuko; egiguzu prediku bat, xuxen ala makhur mintzo zaren jakin dezagun.»

        «Ez dut gehiago hitzik atherako, elizako aintzindariek manaturik baizik.»

        «Zer! heresiak horrenbertze herexa egiten duen denboran, zuk ez darokuzula zure sinhestea agertuko? Zure sinhestea garbia balinbada, zerentzat zaude ixilik? Garbia ez balinbada, nola atrebitzen zare predikatzerat?»

        Iñaziok ez du ihardesten.

        «Eta bertzalde, nondik du zure lagunak planta gabeko arropa hori?»

        Iñazioren laguna Kalisto da. Soineko labur bat dakharre, hanbatenaz irriegingarriago zenbatenaz bera baita luzeago. Kalistok ihardesten du:

        «Jauna, ene soinekoa irriegingarria da, badakit. Bainan gizon gaixo bat hatzeman dut erdi estalia eta ene soinekoaren erdia hari eman dut.»

        Sinhesten ez balu bezala, gain beherako behatze bat egiten dio Kalistori; gero Iñaziori mintzo zaiola:

        «Zure sinhestea, amodioz ez balinbada, beharko duzu bortxaz agertu.»

        Hitz horiek aire samur batekin erran ondoan atheratzen da bere lagunekin, Iñazio eta Kalisto kaperan utzirik. Komentuko athe guziak hesten dituzte; heldu dire gero Iñazioren bilha eta ganbera bat emaiten diote. Hirur egun iragaiten ditu komentuko frailekin, ganbera ikhuslez bethea, Jainkoaren izen saindua bethi mihian, Jainkoaren borondate saindua bethi bihotzean. Laugarren egunean, fedearen tribunaleko muthil bat Iñazioz eta Kalistoz jabetzen da eta presondegirat aurthikitzen ditu. Han dire gaxtagin handienekin nahas mahas, usainez eta zikhinez nihor ezin dagoken lekhu batean. Bata bertzeari estekatzen dituzte gathe labur batekin. Heien zangoek elgar joiten dute, ez ditezke higi elgar zaurthu gabe; baten oinhazea bien oinhazea da, baten martirioa bien martirioa. Gau guzia Jainkoaren laudoriotan iragaiten dute. Biharamunean alde guzietarik heldu zaiote jendea, ohekin, jatekoekin, presondegian zilhegi diren eztitasun guziekin.

        Egun batez don Franzizko de Mendozak erraiten dio: «Gathibotasun hau zoin garratz ahal zaizun eta burdina hauk zoin dorphe!

        «Ez, Jauna; gathibotasun hau balitz ere garratzago, Jesu-Kristorentzat bihotz onez jasan nezake; burdina hauk balire ere dorpheago, Jesu-Kristorentzat bihotz onez ekhar nitzazke.»

        Emazteki saindu batek mezutzen dio haren jasaitekoek zaurtzen diotela bihotza; Iñaziok berheala ihardesten dio:

        «Andrea! ez dakizu beraz zer loria darraikon khurutzeari. Ez ni urrikari izan, dohatsu dagokat ene burua. Ene gutizia da gehiagoren eta gehiagoren pairatzea, hala ontsa bazaio ene nausi soberanoari.»

        Hogoi eta hirurgarren egunean athera zituzten presondegitik, eta tribunalerat ereman, arrasta hunen entzuteko:

        «Iñazioren bizitzea eta sinhestea erraitekorik gabe dire. Iñazio eta haren lagunak populuari mintza ditezke; hatik, teolojia non ez duten lau urthez egiten, debekatua zaiote xehatzea zertan datzan bekhatu mortala eta zertan beniala.»

        «Arrasta hori on hartzen dutelarik, badohazke.»

        Iñazio Loiolakoak ihardetsi zioten:

        «Zuen peko izanen naizen denboran, ez dut arrasta hori hautsiko.»

        Bekhatuaren naturaz ez mintzatzea traba handia zitzaion gure sainduari. Bertze nonbait ongi gehiago eginen zuela, abiatu zen handik. Lagunek mila othoitz egin zioten han geldiarazi nahiz, bainan alferretan:

        «Jainkoak bertze norapait deitzen nau, zuek bazagozkete hemen. Elgarretarik berexia gatik, izpirituz eta bihotzez gauden bethi elgarrekin, eta Jainkoak lagunt gaitzala guziak, zoin gure urhatsetan.»

        Gaizkitu zuten adixkidek, hetarik urrunduz gabetzen zituela bere berthutez, bere kontseilu zuhurrez; ezin khordokatu zuten haren xedea. Barzelonarat abiatu zen, bera oinez, liburuak astotxo baten gainean.

        Iñazio berriz ikhustean, alegrantzian sarthu zen Barzelona; guti behar zuen iraun alegrantzia hark, Iñazio lekhutzerat zohalakotz, ez xoilki Barzelonatik, bainan Espainiatik. Haren atxikitzeko zer ez zuten egin Barzelondarrek? Bainan Jainkoak zeraman tokirat juan zen, behatu gabe batzuen othoitzer, bertzen nigarrer.

V.

        Parisen, latin karrikako etxe batean, anaiak bezala bizi ziren gizon gazte arrotz batzu. Entzunik espantutan Pariseko eskolen berri, Pariserat ethorriak ziren jakitatearen bilha, eta gastu gutiago ukhaiteko, elgarrekin jarri ziren etxe eta ganbara berean.

        1528an Otsailaren azkentsuan, gizon gazte hetarik bat, bertziak eskolan direlarik, sartzen da ganbara hartan; presan egiten du paket ttipi bat, diru untzi bat sartzen du paketaren barnean, eta besapean gorderik badoha lasterka.

        Haren lagunak etxerat direnean, miresten dute haren ez han khausitzea.

        «Horra zoinbait egun, dio batek, ez dela Diego eskolarat ageri; beldur naiz ez othe den makhur abiatu.

        «Baditeke, dio bigarren batek; zonbait denbora huntan nekez emaiten du solhasa, eta lehen zenetik khanbio da.

        «Ene adixkideak, dio hirurgarren batek, ez dezagun nihor juja, ez badugu guhaurek jujaturik izan nahi.»

        Gau hartan ez zuten Diegorik ikhusi, ez zuten ikhusi biharamunean, eta biharamun agoan ere. Laugarren egunean jakin zuten Parisetik athera zela. Orduan Diegoren alde jarri zenak, bere laguner erran zioten:

        «Ezin nagoke gehiago zuekin, sosik gabe naiz; ez dut ganbara saririk.»

        «Eta Jauna, norat nahi zare juan?»

        «Jondoni Jakiko ospitalerat; han urririk hartuko naute.»

        «Eskola uzten duzu beraz?»

        «Ez, ez nago eskola uztekotan; egun guziez ethorriko naiz Monteguko eskol-etxerat.»

        «Bainan, Jauna, iguzkia athera gabe ez zitezke ospitaletik athera, eta iguzkia sarthu gabe behar zare ospitalean sarthu. Bertzalde, zure juan jinetan ospitaletik eskolarat, eskolatik ospitalerat, zonbat denbora ez zindezake gal? Zaude gurekin, antholatuko gare nolezpait; guk eginen dugu zuk bezala eta zuk eginen duzu guk bezala.»

        «Ez, adixkide maiteak, bertze Español bat harturik hobeko duzue; hark bere emaitza ekharriz, ttipiago izanen dire zuen gastuak; banoha ospitalerat.»

        «Iñazio jauna! zaurtzen darokuzu bihotza; othoi zaude gurekin.»

        Heien othoitz guziak alfer izan ziren.

        Espainiatik atheratzean, adixkide batzuek erran zioten Pariseko jendea arrotzentzat xuhur zela, eta othoiztu zuten urthe batetako behar zuen dirua heien eskutik har zezan. Iñaziok, bere oren guzien eskolari emaitea gatik, ukhanak hartu zituen. Bidea hatik oinez egin zuen denbora garratz batez, elhurrez elhur, mendiz mendi, bide guzian amoina eskatuz, Barzelonatik Pariseraino.

        Ikhusi dugun bezala, Espaiñol batzuekin gerthatu zen Parisen; bere dirua atxikitzerat eman zion hautarik bati, eta hunek, diruaren erdia erhokerietan xahatu ondoan, bertze erdia ebatsi zion eta harekin ihes juan.

        Bere laguner ez nahiz bizkarkin izan, eta galdu zuen diruaz hitz bat aiphatu gabe, juan zen Iñazio Jondoni Jakiko ospitalerat.

        Handik egun guziez bazohan Monteguko eskol-etxerat. Haratekoan eta hunatekoan, bideko jender eskatzen zuen amoina, eta ordainez amoina izpirituala emaiten zioten. Eske horrek doidoia emaiten zion bizitzekoa eta galarazten denbora handia.

        Aphez saindu bati entzunik Flandresen bazirela Español anhitz, ahalgoz eta borondate onez beteak, Flandreserat juan zen bere herritarretarik zerbait ahal zukenez. Anberzen, Pedro Quadrato tratulari gazte baten etxerat jautsi zen. Pedroren eskutik amoina handi bat hartzean, begirat behatu zion Iñaziok eta erran zion:

        «Don Pedro, nitaz hoinbertze urrikaldu zarena, nik zer diotan orhoit zaite. Jainkoak ene bidez ordre berri bat emanen du bere elizari eta zuk egun batez ordre hartako etxe bat altxatuko duzu zure sorth-herrian.»

        Brugen, bere mahainean jarrarazi zuen jakitate eta berthute handitako gizon batek, Luis Bibesek. Xoratua Iñazioren solhasez, Luis Bibesek bere adixkider erran zioten:

        «Gizon hau egiazko saindu bat da, denborarekin ikhusiko duzue ordre berri baten buruzagi jartzen.»

        Flandreseko Espaiñoletarik ez zuen Iñaziok eskaintza onik eta egitate onik baizik ukhan.

        «Ez zaitela eske ibil, ziotsoten guziek, behar duzun guzia helduko darozugu Pariserat.»

        Pariserat itzuli zenean, berriz sarthu zen Jondoni Jakiko ospitalean eta Monteguko eskolarat berriz abiatu. Bizitzekoa badu orai eta denbora gehiago eman dezake eskolari eta karitatezko obrer.

        Jainkoak ezagutarazi zion ordre berriaren zimenduak Parisen behar zituela aurthiki, konpainia berriaren lehenbiziko soldadoak Parisen behar zituela hautatu.

        Bere gogorako bi gizon gazter, Don Peraltori eta Don Amatori, eginarazi ziotzaten etserzizio izpiritualak. Bihotzez Jainkoaren maithatzea, bihotzez munduaren hastiatzea, horra zer zakharreten bethi etserzizio izpiritualek.

        Eskoletako nausi batek ere, Don Juan de Kastrok, etserzizioak egin zituen, Iñazio erakusle, eta berthutean ez zen guti aitzinatu. Handik laster, Don Peraltok eta Don Amatorek, zituztenak saldurik eta pobrer emanik, Iñazio hartu zuten buruzagi, eta philda txar batzuez estaliak, Iñaziorekin jarri ziren Jondoni Jakiko ospitalean.

        Adixkidek eta ahaidek ahal zituztenak eta ahal ez zituztenak egin zituzten heien hotzarazteko; bainan bihotza hetsi zuten batzuen larderiari, bertzen enganiozko hitzer.

VI.

        Aire handitako jaun gazte bat ethortzen da arrastiri batez Jondoni Jakiko ospitalerat, diolarik:

        «Doidoia hemen sarthu den gizon bati nahi nituzke bi hitz erran. Ezagut errexa da; soineko zuhail bat dakharre eta biloak dilindan.»

        «Ah! zuk saindua galdatzen duzu; hemen ezik hala deitzen dugu. Zato, Jauna, zato; non den erakutsiko darozut.»

        Sainduaren ganbararat denean, ez dio sainduak atze bati baino begitharte gehiago egiten.

        «Don Iñazio, ez nauzu ezagutzen?»

        «Zer? ez othe dut bada ezagutzen Juan de Madeba?»

        «Don Iñazio, nahigabe handirik emaiten duzu zure jendekiari. Zure jendekia aphaldua dagokazu zure bizitzeko moldeaz eta eske ibiltzeko duzun thema gaxtoaz. Ez da hori zure sortzeari eman dena. Jendek zer nahi duzu erran dezaten zure etxekoez? Erranen dute edo zure haztekorik ez dutela, edo zure alderat bihotz gabe direla; gezurra batean eta bertzean; ezik Español guziek badakite ontasunez eta bihotzez zoin diren aberats Loiolatarrak. Bertze gauza bat oraino: zure ethorkiako jaun bat, zure ahalgoako jaun bat, ez diteke amoinaz bizi, amoinaz gabetzen dituen pobren alderat hobendun bilhakatu gabe.»

        «Baditeke arrazoin duzun, Don Juan; jakinen dut gauza hori, eta anartean eskerrak darozkitzut ene jendekiari dakharrezun amodioaz.»

        Biharamunean, galdeitza hau egiten du Iñaziok Sorbonako eskolari:

        «Munduari ukho egin duen jaun gazte bat esketik bizi ditekhea, Jainkoa damustatu gabe?»

        Guziek izkiribuz ihardesten dute:

        «Ez da hortan bekhaturik, ez eta bekhatuaren itzalik ere.»

        Juan de Madebari badakharro arrasta hori, dioelarik:

        «Argitu nahi izan zaitut, ez baitezpada ene buruaren garbitzeko, bainan Jesu-Kristok goretsi duen berthute bat ez dezazun zuk aphalets.»

        Juan de Madebak, erraiteko hoberik ez ukhanez, bakean utzi zuen eta hitzeman zion ez zuela nihorri haren izenik salhatuko.»

        Iñazioren etsaiak ez zauden geldirik; ahal guziak egin zituzten Iñaziori bere lagunen khentzeko. Ezin bertzez, azkenean huna zer buru jo zuten. Goiz batez, hiriko muthilak harmetan sarthu ziren ospitalean, hirur gizon gazteak altxatu zituzten eta zoin beren etxetarat ereman. Han, enganioz eta mehatxuz herxatuak atxiki zituzten, Iñazioren kontra hitz bat edo bertze atherarazi nahiz. Enganioek eta mehatxuek nihor ez zuten irabazi; hirur gizon gazteak ez ziren ixildu Iñazioren berthuter lekhukotasunik laudagarrienaren bihurtzetik.

        Gero ere etsai berak hautatuko ditu eta sutatuko ifernuak jenden omenean Iñazioren galarazteko.

        Horien guzien artetik letra bat heldu zaio Iñaziori, Diegok igorririk. Letra hartan Diegok aithortzen diotza bere hutsak, bere ohointza, bere gastuak, bere tzarkeriak; mezutzen dio, Espainiarat itzuli nahia, errumesiak eta eritasunak dagokatela Ruanen, eta othoizten du Espainiarat itzultzeko egin dezon zerbait laguntza.

        Gure sainduak entzuten du hobendun urrikituaren oihua. Adixkide bati non zer den erraiten dio, sar-athera bat egiten du Dominikanoen elizan eta Ruanerat oinez abiatzen da, Diego behar duela ariman eta gorphutzean soleitu. Barurik doha eta, zalhuago juaiteko, onthutsik khendurik bere oinetako dorpheak, othoiztuz Jainkoa onhets ditzan haren akhidurak eta izerdiak, eta baliaraz Diego gaixoari. Bozten zaio bihotza, agian aski amoina bilduko duela, Diegori esku ukhaldi on baten emaiteko.

        Lehenbiziko arratsean, ospitale batean galdatzen du arrats hartako atherbea. Ohe baten erdia eskaintzen diote, eta Iñaziok batere mainarik gabe hartzen du, nahiz eskale zikhin bat den bertze erdian.

        Naturalezari zaphaldi baten emaitea phesta zaio gure sainduari.

        Bigarren arratsean, lastoan etzaten da; han bederen ez du lagunik. Hirurgarren arratseko Ruanerat heldua da, bere hura hatzemaiten du, maiteki besarkatzen du, eta segurtatzen dio aspaldian ahantzia duela haren hutsa. Biharamunean, argia gabe jeikirik, eske bat egiten du Diegorentzat; urririk ardiesten dio Espainiarateko untzia, eta letra batzuetan beroki gomendatzen du Espainiako bere ahaide, adixkider.

        Hola mendekatzen dire sainduak.

        Arte hortan, bazter nahasten ari ziren Iñazioren etsaiak. Fedearen tribunalerat heldu zuten beldurtu behar zela Iñazioz, eskoletako gazteria galtzen ari zuela eta sorginkeria zerbaitez ilusitua zagokala.

        Fedearen tribunaleko buruzagia Matiu Ori da. Bere aitzinerat deitzen du Iñazio. Bainan Iñazio nihon ez da ageri, nihork ez dezake hatzeman; hortik mila elhepide.

        Batzuek diote:

        «Min zuen, min barnean; ihes egin du erre zezaten beldurrez.»

        Bertzek diote:

        «Zer egin da saindutasunezko itxura hura? Ikhusi duenean ez zezakela gehiago bere burua gorde, itzali da urkha zezaten beldurrez.»

        «Horrek erran nahi du, diote bertze batzuek, soberakinak sobera direla eta Jainkozko gauzetan ez lukela gizonak barnegi sarthu behar.»

        Parisen utzi duen adixkideak mezutzen dio haren gainean zer derasaten. Mezu hori ukhan bezain sarri husten du Ruane, Pariserat itzultzen da nihon baratu gabe. Bideko izerdiarekin eta erhautsarekin agertzen da Matiu Oriren aitzinerat, eta erraiten dio non eta nola jakin duen haren kontra derasatenen berri. «Jauna, hemen naiz orai; ene burua nahi nuke garbitu, zuk nahi baninduzu entzun.»

        Matiu Orik laster ezagutzen du nor diren hobendunak eta nor ez. Bere estimuarekin Iñaziori emaiten dio bere amodioa, eta haren etsaiak igortzen ditu zinezko airaldi bat emanik.

        Iñaziori ez ziotzaten hatik bere lagunak itzuli; mila asmu tzarrez atxiki zituzten beren nausi maitearen ganik urrun. Geroago, Juan de Kastro San Brunoren komentuan sarthu zen. Don Peralto Lur Saindurat juan nahiz ibili zen; bainan Aita Sainduaren ganik baimenik ezin ukhanez, Espainiarat itzuli zen. Don Amatoreren berririk ez dakigu.

        Eskola bidean denbora handia galtzen zuelakotz, athera zen Iñazio ospitaletik, eta Santa Barbarako ondoan jarri. Santa Barbarako eskol-etxean filosofia has orduko, hogoi eta hemezortzi urthe bazituen gure sainduak.

VII.

        Santa Barbarako filosofak igande egunetan elgarretarat biltzen ziren, arrazoinka arrazoinamenduan trebatzeko. Biltzarre hetan, nausiak lekhuko eta khitzikatzaile, elgar berotzen zuten eta laneko gostu handia hartzen. Biltzarre hek huts egiten zituen Iñaziok, igande zelakotz. Asteko sei egun emaiten zituen filosofiari; ez zitzaion sobera igandearen Jainkoari emaitea. Egun hartan eskolako lagun zonbaiti Jainkoaz mintzatzen zitzaioten, Jainkoa maitharazten zioten, bekhatu bidetik urruntzen zituen eta sakramenduetarat hurbilarazten.

        Anhitz denbora gabe, filosofiako nausi batek, Jaun Peñak, khanbio handi bat khausitzen du bere eskolieretan. Non zer den jakin duenean, Iñazio deitzen du, eta aire samur batekin erraiten dio:

        «Bi hutsez hobendun zare. Lehen hutsa da gure biltzarretarat ez ethortzea; bigarren hutsa da zure lagunak ethortzetik gibelatzea. Bertze arrangura bat ere badut: ez baduzu nahi, nahi ez duzuna ikhusi, zure egitekoak eginzkitzu eta bertzerenak utz.»

        «Jaun Peña, zure biltzarretarat ethor ninteke, bainan elizaren manua da igande egunak sainduki iragan ditzadan; ene lagunek ere uste dut arrazoin bera duten.»

        «Gauza hori zuk eman diozute burutarat; zure lagunak ez ziren gauza horri berak ohartuko. Xuhurra balinbaduzu, nik erranaz orhoit zite.»

        Jaun Peñak bietan, hiruretan, egin ziotzan arrangura berak, bainan alferretan. Arima baten irabaz-bidea zakusanean, ez zuten Iñazio nihoren erranek izitzen.

        Iñaziorekin burutziarik ezin eginez, eta hatik bere parra nahiz iragan, Jaun Peña badoha eskol-etxeko aintzindariaren ganat eta samurraren samurrez gorri-belztua:

        «Jauna, erraiten dio, igandetako gure biltzarreak erortzerat dohatzi; atzar ordu dugu. Partida Iñazio dugu, eskale arrotz hori; bertze lanik ez baitu gizon gazten ilusitzea baizik.»

        «Arrazoin duzu, dio koleran eskol-etxeko aitzindariak, . Lehen ere Amatore eta Peralto galdu darozkigu. Matiu Oriri hainbertze erran nion errumes txar hori preso ezar zezan; bainan Matiu Ori gezurrez hantu zuen eta saindu bat zela sinhetsarazi zion.»

        «Zonbait ilhabete huntan, dio berriz ere Jaun Peñak, ene eskola husten ari da. Zonbatek ez dute mundua bethikotz utzi? Bertze zonbat, igandetan gureak zirenak, ez dabiltza orai Iñazioren ondotik, elizaz eliza, predikuz prediku, buru guzia ilusionez zoratua. Ez da bada deithoragarri bazterrak hola nahas ditzan tresna txar horrek?»

        Aitzindaria gogoetetan egoiten da aphur bat; gero Jaun Peñari erraiten dio:

        «Jaun Peña, egia diozu; ez dugu gehiago holakorik jasan behar. Zuri nago, bihar eskolan sartzen denean, salako gaztigua emana izan dakion.»

        Egun hartan Jaun Peña eta haren eskualdeko batzu ikhusi zituzten elgarri beharrirat mintzatzen. Nausiak berak mezuka baizik ez ziren elgarrekin mintzo; seinhale nonbait zerbait bazela.

        Eskolatik elkhitzean, adixkide min bat heldu zaio Iñaziori:

        «Iñazio Jauna, erraiten dio, solhas bat entzun dut laztu nauena. Ez othoi gehiago Santa Barbarako eskolarat juan.»

        «Zerentzat ez, ene adixkidea?»

        «Zeren salako gaztigua baitagokate zuretzat.»

        «Zer da salako gaztigua?»

        «Zer den? ahalge ere banaiz erraiteko. Sekulako desohorea eratxikia zaio gaztigu horri.»

        «Adixkide maitea, othoi hobeki argi nezazu. Gaztigu hori zertan datza?»

        «Jauna, ez dautzut gordeko. Hobenduna salan sarthu denean, eskol-etxeko athe guziak hesten dituzte, eskolierak ezkilen errepikan biltzen dire eta salaren inguruan jartzen. Nausiak ethortzen dire azote bedera eskuan, hobenduna batek bertzearen ondotik joiten dute, eta izen-goithi bat hain itsusia emaiten diote, non ezin agert baititeke gehiago jenden arterat.»

        «Eta gaztigu hortaz zerentzat naiz mehatxatua?»

        «Guri egin darokuzun ongiarentzat.»

        «Ah! beraz Jainkoaren loriakotzat da. Eginen ditut horren gainean neure phentsaketak.»

        «Othoi! othoi! Jauna, ez gehiago harat itzul. Ordainez bazohazke Bobeseko eskol-etxerat; Franzizko Zabierekoa entzunen duzu han; ez duzu harekin deus galduko, jakitate handiko gizona egiten dute.»

        «Adixkide maitea, Jainkoarekin ihardokiko dut zer egin.»

        Bi adixkideak hartan behexi ziren, eskuak elgarri emanik.

        Gure sainduak eskerrak bihurtu ziotzan Jainkoari jasaiterat zohan laidoaz, eta kharsuki othoiztu zuen ez zezan laido horrek, ez haren loriari, ez arimen Salbamenduari, kalterik ekhar. Biharamunean, Jainkoaren amoreagatik ahalge guzien jasaiterat ekharria, badoha Santa Barbarako eskol-etxerat. Athea idekitzean farrasta bat egiten dio bihotzak, desegiten zaio begithartea; gaztigu horren kontra oldartzen da haren izpiritua, jauzten haren odola. Hatik, begiak eta bihotza berheala altxatzen ditu zerurat, eta zaphatzen du, garhaitzen eta ithotzen odolaren mintzoa. Gudu horren ondotik botz bat entzuten du dioena, Jainkoak onhetsi duela haren sakrifizioa; laidostatua izaiteko orde, izanen dela goraltxatua; Jainkoaren loria eta arimen ona goraltxatze horrek behar dituela ekharri.

        Orai badaki zer egin. Sartzen da; atheak hesten dituzte haren gibelean. Deuseren beldurrik gabe, badoha eskol-etxeko buruzagiaren ganbararat, bi hitz behar diotzola erran.

        «Buruzagia, erraiten dio, gaztigurik borthitzena enetzat dagokazu, Jainkoak zeren lagundu dituen ene ahal ttipiak. Ez balu gaztigu horrek Jainkoaren loria mendratu behar, ez nuke horrentzat Salamankako burdinentzat baino beldur gehiago. Jakina naiz zer dagokazuen enetzat, eta aitzina ethorri naizenaz geroz, ikhusten duzu ez nabilala gaztigu horren ihes. Bainan hori da gauza bat niri bezala bertze anhitzer behatzen zaiotena; horri eratxia zaio anhitz arimen salbamendua. Hortarakotz, zuri nago, Jauna, zuzen othe den gehiagoko arrazoinik gabe gaztigu horren emaitea? Zuri nago, Jesu-Kristoren ezagutarazteak eta maitharazteak gastigu hori merezi othe duten? Zuri nago, zilegi othe zaizuen ene horrela aphaltzea eta beltzea bekhatoros zonbaiten ene ganik urruntzekotan?

        Buruzagiak ez du hitzik ihardesten; nigarrez dago. Aphur baten buruan, eskutik hartzen du Iñazio eta salarat eremaiten du. Han daude nausiak azoteak eskuan, han eskolierak nausien inguruan. Nausiek azotea altxatzerakoan, buruzagia nigarrez erortzen da Iñazioren oinetarat, dioelarik:

        «Jauna! barkha, othoi, zure kontra hoin arhinki ekharri dudan arrasta. Barkha, othoi, zuri eta zutaz Jainkoari egiterat nindohan damu izigarria. Urriki dut, urriki bihotzaren erditik!»

        Xutitzen da gero, Iñaziok eskua emanik, eta han diren guzier erraiten diote:

        «Hemendik aitzina saindu bat bezala ekharria izan bedi Iñazio gut'artean. Nik hala dagokat eta nahiz ez duen berak holakorik entzun nahi, diot saindu bat dela.»

        Orduan ixildu ziren Iñazioren kontrako elheak. Jaun Peña bera barkhamenduskatu zitzaion. Moseralo eta Balho, eskolako bi nausi, Iñaziorekin adixkide handi jarri ziren. Eskol-etxe guzian ez zen aiphu Iñazioren saindutasunaz baizik, eta Iñazioren jakitateaz ez zuen laudorio txarra egiten doktor Marzialek, zionean:

        «Jainkozko gauzetan, Pariseko doktor guziak baino jakintsunago da Iñazio.»

VIII.

        Iñazio Loiolakoa Frantsesari ohartua zen, eta Frantsesean aski trebe ere bai, Frantsesen arterat agertzeko. Ez zuen guti erran nahi gure sainduarentzat, zoinak amodio berean sartzen baitzituen Frantsesak eta Españolak, eta batzuer eta bertzer Jainkoa nahi baitzioten ezagutarazi eta maitharazi.

        Egun batez, Elizako kargudun baten etxerat behartzen da. Kargudun hau bere eginbidetan lazoskoa, billartean ari dela khausitzen du. Partida akhabatu denean, kargudunak makhila bat eskaintzen dio Iñaziori, jokha dadin haren kontra.

        «Jauna, ez dut joko hori ezagutzen, phondu baten egiten ez nakike.

        «Has zaite, has, nik erakutsiko dautzut; gero erranen duket saindua ere jokoan artzen dela.»

        Garaitiko phentsamendu batez argitua, Iñaziok erraiten dio:

        «Ariko naiz, Jauna, ez hâtik zerbait hirriskatu gabe. Galtzen badut, ilhabete batez zure muthil jarriko naiz. Irabazten badut, gauza bat manatuko dautzut on handia eginen dautzuna.»

        Ixpixo hori irriz hartzen du kargudunak eta hasten dire, edo hobeki erraiteko hasten da gure saindua. Begia, eskua, makhila hain dabiltza xuxen, non partida guzia aralde batez baiterama.

        Karguduna, Iñaziori so, harritua:

        «Lehenbiziko jokhaldian nola egin ahal du joko hori?... Ah! Jainkoa dabila, Jainkoa, ene ondotik, ni bizitzez khanbia nadin.»

        Iñaziori galdatzen dio zer den haren irabazia. Iñaziok manatzen diotza etserzizio izpiritualak. Manatu bezala ilhabete oso batez egiten ditu, bere baithan sartzen da, bertze bat bilhakatzen da eta berthuterik ederrenez ohoratzen du bere apheztasuna.

        Gizon gazte bat, Iñaziok erroitzetik atheraia, berriz erroitzerat eroria zagon. Handik haren altxatzeko alfer ziren fedearen mehatxuak, alfer adixkidetasunaren botza, alfer othoitzik kharsuenak. Sainduek, nahi duten grazia hura ardietsi artio, ez diote zeruari bakerik emaiten. Hirur egunetako barur bat hartu zuen Iñaziok; hirur egun hek aldaren oinetan iragan zituen, jan ez edan gabe, lo ihitzik egin gabe, othoitzez Jainkoari arima dohakabe hura bere graziaz hunki zezan. Hainbertze auhener eta othoitzer saria zor zioten Jainkoak. Onerat eman zuen gizon gazteak eta zin zinez. Iñazioren goara bizi izan zen, bide zuzenetik behin ere zeihartu gabe.

        Arimaren kalte handitan, norbaitekilakoa bazagokan gure sainduaren adixkide batek. Saindua ez zen othoitzetik baratzen; othoitzak adixkideari lokharri hura hauts zezan, othoitzak zeruari arima itsutu hura argi zezan. Haren othoitz guzier elkhorrarena egiten zuten, bai adixkideak, bai zeruak. Arrats guziez hiritik bazohan hobenduna, bihotzak norat zeraman. Iñazio Loiolakoaren karitateak sobera khar zuen adixkide baten hortan uzteko. Haren arimaren irabaztekotan guti lakioke bere odol guziaren ixurtzea.

        Negua zen; hotza borthitza. Ur gehienak hormatuak ziren, hala nola Biebreko ura, zoina zubi ttipi batean iragaiten baitzuen hobendunak, ohi zuen tokirat juaiteko.

        Arrats batez badoha gure saindua zubi hartarat; erdi buluzia jauzi egiten du urerat, horma hausten du, eta han, lephoraino horman sarthua, Jainkoa nigar auhenetan othoizten du pietate har dezan haren adixkideaz. Bere tenorean jiten da adixkidea. Zubi puntarat denean harritua baratzen du. Urean dakusa Iñazio, uretik entzuten du haren botza:

        «Zohazi, zohazi, arimaren galtzeko hirriskuan, zohazi Ifernuak zeramatzan tokirat! Ni zure adixkidea, ni hemen egonen naiz zure atsegin lizunen auhendatzen. Zohazi bada! nik hemen igurikatuko zaitut, hemen khausituko nauzu gaur, bihar, etzi, egun guziez. Hemen egonen naiz Jainkoak zure arimari bizia, edo ene gorphutzari heriotzea eman artio.»

        «Ez, ez, dio nigarretan hobendunak, ez, ene adixkide maitea, ez naiz urrunago juanen! ez naiz juanen, ez orai, ez gero; akhabo da.»

        Zinezkoa izan zen haren urrikia, utzi zituen ezik ibilpide gaxto guziak.

        Ospitalean ere bazuen Iñaziok zer egin. Eriak arthatzen zituen, hilak ehorzten eta lanik aphalenetarat jautsiz naturaleza zehatzen. Nahiz jarria zen ospitaleko lan gehiener, eritasun batzuer ezin iarriz zagon oraino, eta hortan ere nahi zuen garhaitu bere burua.

        Jakiten du egun batez gizon khotsudun bat ekharri dutela ospitalerat. Khotsudun horri emaiten diotza artharik amulsuenak. Eriak erraiten dio baduela bertzalde zauri itsusi bat. Zauri hori garbitzen eta lotzen dio gure sainduak, eta solhasik gozoenez borthizten dio bihotza. Betbetan bihotza eskasten zaio berari... laztura batek hartzen du Iruñeko eta Naierako gerlaria... khotsa banindeza!... Hortarik gudu ikharagarri bat graziaren eta odolaren artean, gizonaren eta sainduaren artean... Graziak garhaitzen du odola, sainduak gizona. Gurtzen da Iñazio eta khotsuduna maiteki besarkatzen du bere bihotzaren kontra. Etsaia ez da lurreraia baizik, behar du lehertu. Hortarakotz, egun guziez itzultzen da ospitalerat, bihotz guzia ixurtzen du erien bihotzetarat, khotsudunen bihotzetarat bereziki, eta emeki emeki, beldur guziez gorago jartzen da haren berthutea.

        Iñazio Loiolakoari ez zaio aski eskolari jarraikitzea, arimen irabaztea, erien arthatzea, barurean eta othoitzean bizitzea; bertze egiteko handi bat badabila gogoan.

        Jainkoaren borondatearen berri jakina da. Badaki jo duela armada berriaren altxatzeko orenak, eta armada hortako lehen soldadoak ezagutu nahia da. Badaki armada hori elizaren jaioa izan beharra dela eta armada horren etsaiekin izartu nahia da, armada horren guduak eta bitoriak ikhusi nahia da.

IX.

        Parisen, eskoletako nausi guzien artean ethorkizunik ederrenekoa, Nafartar bat zen, filosofiaren erakutsle Bobeseko eskol-etxean. Haren berri entzunik, ikhusterat juan zitzaion Iñazio. Haren mintzaire garbiak, haren itxura begikoak, haren jakitate hedatuak, ispirituko eta gorphutzeko haren dohain ederrek xoratua atxiki zuten, eta behin baino gehiagotan erranarazi zioten:

        «Zer apostoluaren geia!»

        Handik harat, oren on baten beha zagon Nafartarrekin solhasean sartzeko.

        Franzizko Zabierekoa aitaren aldetik Garaztarra zen, amaren aldetik Baztandarra. Jatsuko Jauna zuen aita, Azpilkuetako andrea ama. Zabiereko jauregian sorthu zen, Aphirilaren 17an 1506an. Zabierekoa deitzen dugu, Zabiereko jauregia bere erorkia zuelakotz; Jatsuarra deithuko ginuen bertzenaz.

        Ttipi ttipitik ikhasteko gutizia handi bat erakutsi zuen Franzizkok, eta hemezortzi urthetarat zenean, aita amek Pariserat igorri zuten eskola handien egiterat. Jaun Peñaren eskolier sarthu zen Santa Barbarako eskol-etxean, eta etxe berean hatzeman zuen bera iduri lagun bat, adin berekoa, thalendu berekoa, ez hatik sorterro berekoa. Hura zen Piarres Lefebre, Geneba aldekoa, Billareteko laborari pobre baten semea. Arzain ibilia zen haurrean. Haren pietatea eta hartze ona miretsirik, burhasoek auzo herriko eskola batean ezarri zuten. Ikhusi guziak ikhasi zituen Piarresek. Orduan, latina hasarazi zion oseba fraile batek, eta zonbait denboraren buruan Pariserat igorri zuen, Santa Barbaran filosofiaren egiterat. Franzizkok eta Piarresek han hatzeman zuten elgar eta ezagutzak berheala egin elgarrekin. Etxe berean jarri ziren, mahain berean, ganbara berean. Filosofia elgarrekin hasi zuten, elgarrekin akhabatu; eta gero ere, Bobeseko nausigoa ardietsi zuenean Franzizkok, elgar ezin utzi zuten, eta lehen bezala elgarrekin bizi ziren batasunik handienean.

        Iñazio Loiolakoak laster beretu zuen Piarres, bainan Franzizko nihondik ez zezaken bil. Iñazio zonbatenaz amultsuago, Franzizko hanbatenaz bihurriago; Iñazio bethi Franzizkoren ondotik, Franzizko bethi Iñazioren ihes; Iñazio bethi Jainkoaz Franzizkori, Franzizko bethi munduaz Iñaziori; Iñazioren errankizun sainduer Franzizkok bethi irri eta trufa. Piarresi anhitz pena zitzaion ikhustea alde batetik hainbertze karitate, bertzetik hainbertze hoztasun; alde batetik hainbertze solhas gozo, bertzetik hainbertze atheraldi idor.

        Saindua hurbilagodanik ikhusiz irriak sarthuko direlakoan, Franzizkori erraiten dio egun batez:

        «Ontsa nahi nuke Iñazio hirurgarren hartu gure ganbararat.»

        «Zuk hala nahi baduzu, ihardesten dio Franzizkok, hala nahi dut nik ere. Gauza bat behar diogu hatik hitzemanarazi.»

        «Zer bada, Franzizko?»

        «Egunaz ez bada, gauaz bederen ixilik utziko gaituela.»

        «Ez dut uste, Franzizko, lo egitetik baratu nahiko gaituen.»

        «Baditeke; bainan on da jakin dezan ez dugula gauaz haren erasiaren beharrik.»

        Irri bat egin zion Piarresek. Bere adixkide maitearen saindu baten eskuetan ikhusteak handizki boztu zion barnea, eta bihotzaren zolan eskerrik handienak eman ziotzan Jainkoari.

        Hirurak batetarat zirenean, Iñazioren erranak egundaino baino alferrago; Franzizko bethi bere hartan. Mila aditzailen laudorioez lilluratua, nola entzun zitzazken bertze munduko solhasak?

        «Zer ari da gizona, erraiten zion Iñaziok, mundu guzia irabazirik ere, arima galtzen badu?»

        «Zer ari da gizona, ihardesten zion Franzizkok, golz arrats predikaturik ere, ez badu nihor konbertitzen?»

        Etsiaraziko zion bertze bati, Iñaziori ez zion etsiarazten. Franzizkoren elhe batzuetarik iduritu zitzaion Iñaziori, egun ez bazen bihar, bihar ez bazen etzi, eskuratuko zuela. Hortakotz, eztiki jokhatzen zitzaion, larderia gaxtorik gabe, ile alde ahal bezenbat; Franzizkoren naturaleza minberak hala behar bide zuen.

        Juan de Madebarekin gerthatu zen batez, Franzizkok aiphatu zion ganbarako hirurgarren lagunaz, bertziak ez bezalakoa zela, bizitze garratz bat zeramala eta ontsa jakin nahia zela nor othe ziteken.

        Juan de Madebak ihardetsi zion:

        «Zer? Egun oroz ikhusten duzu eta ez dakizu nor den?»

        «Ez, ez dakit; egundaino ezin erranarazi diot.»

        «Loiolako seme gaztena da... erregeren gortheko lilia, Naierako hirian lehen sarthu dena, Iruñen hain lorioski erori dena... Bere jendek hainbertze egin diote eta egiten, ez dadin ibiltzen den bezala ibil, eskale baten hatu guziekin, mundu guziaren irriegingarri...»

        Ganbarako laguna nor zuen entzutean, harritu zen Franzizko. Bere anaietarik jakina zen Iñazio Loiolakoaren berri; Iñaziorekin egonak ziren gorthean, harekilakoa bazagokaten eta bertzalde Loiolako eta Zabiereko familiak bethidanik elgarrekin bat ziren. Etxean sartzean, Iñaziori galdatu zion Loiolatarra zenez. Iñaziok aithortu zion hala zela. Oi! orduan Franzizkoren urrikia, Iñaziori hala jazarririk! Iñazioz jostagailu bat eginik! Handik harat ez zuen aski laudorio Iñaziorentzat; haren eztitasuna, haren umiltasuna, haren karitatea, mihian zituen bethi. Haren berthuteak goresten zituen arren, ez zuen oraino imitatzeko gogorik. Jainkoaren graziaz higitua zen Franzizko, inharrosia zen, herxatua zen, bainan ez zen garhaitua.

        Erroak barna dituen arbola bat ez du edozoin haize-kolpek lurreratzen. Bihotz suhar batean munduko lokharrien hausteko, lan behar da eta denbora. Iñaziok ez zuen Franzizko bere itzalak baino gehiago uzten. Setiatua zagokan batean behatze ezti batez, bertzean hitz sarkhor batez, ardura hitz hautaz:

        «Zer ari da gizona mundu guzia bereturik ere, arima galtzen badu?»

        Hitz horiek entzutean, frangotan bere lana utziko zuen Franzizkok eta gogoetatua egonen zen, hats beherapen batzu aurthikitzen zituela.

        Liburu zabaldu batean bezala irakurtzen zuen Iñaziok Zabieren bihotzean. Bazakien bihotz hartako guduen berri; ikhusten zuen graziak eta munduak han zabilaten borroka, eta graziaren dei amulsua laguntzen zuen bere othoitzen eta obra onen indarraz.

        Iduritu zaionean jo duela hanbat antsiarekin igurikatu orenak, juaiten zaio eta ausartzia saindu batekin erraiten dio:

        «Ene adixkidea! ona baita zure bihotza! aberatsa baita zure bihotza! Zure bihotza damu da munduarentzat, soberakina da munduarentzat. Zure bihotz zabala ezin ase dezake munduak. Gauza horri uste dut zuhoni ere ohartua zaren, ezik zonbait egun huntan zure begiak galdu du bere arraitasuna, eta bereziki egun arras gogoetatua iduritu zaizkit. Ez zare, segur, arrangurarik gabe.»

        «Bai, Iñazio, baditut arrangurak, bainan badakizu zertaz? Zu gaizki bilhatu izaiteaz. Zuzen kontrako elhe eta obrak higuin ditut; bada ni zuzen kontra jazarri nizaizu; hortaz dut urriki. Ene ethorkizunaz den bezenbatean, ez dezoket adiorik erran. Hunkitua naiz enetzat duzun amodioaz, handiesten dut zure saindutasuna; bainan gogoak ez nau laguntzen zuri jarraikitzerat.»

        «Franzizko maitea, lehen erranak behar darozkitzut beraz berriz ere erran. Gizona zer ari da mundua irabazirik ere, arima galtzen badu? Zure anbizionea ederra da; bainan zerua bilhatzen duen anbizionea ez othe da ederrago? Bertze bizirik ez balitz oraikoa baizik, zuk zenduke arrazoina. Bainan oraiko bizia ez balinbada khe bat baizik, geroko bizia balinbada egiazko bizia, ez othe da erhokeria oraikoaren ondotik ibiliz gerokoaren galtzea? Mundurat agertu diren gizonik aiphatuenak, aberatsenak, munduaren arabera dohatsuenak, non dire orai, Franzizko? Gozatu dire ontasunez, gozatu atseginez; hiltzean zer gelditu zaiote? Eternitatean sartzean zer hatzeman dute? Zer ari da beraz gizona mundu guzia bereturik ere, arima galtzen badu?»

        «Jakintsun bilhakatuz, jakintsunaren aiphamena kharreatuz, ez othe niteke salba?»

        «Behar bada bai, behar bada ez. Zuk dakizuna da, Jainkoak nahi duela haren amoreagatik mundua utz dezazun.»

        «Mundua utz!!! Eta idea hertsi batzuetan sar!!!»

        «Hertsiak, Franzizko? Eternitatea hartzen dute idea horiek, hartzen tuzte mende iraganak eta iragaitekoak. Munduaren ideek hedadura gehiago othe dute?

        «Saindutasunaz zuk duzun idea ez da ene goarako; ahalgegarri zait; ezik manatzen dautzu eske ibiltzea, soineko txar baten ekhartzea, laido guzien barkhatzea. Oh! ez, ez; ez naiz sekulan idea hortako izanen.»

        «Franzizko! ahalgegarri deitzen duzu arima altxatzen duena? Arimari hegalak emaiten dituena? Salbatzaileak hitzez eta obraz gomendatu darokuna? Salbatzaileari jarraikitzeak, arima aphaltzetik urrun, arima edertzen du eta zeruraino altxatzen; zuzenegi da zure izpiritua gauza horren ez ikhusteko. Zabier maitea, galdeitza bat eginen dautzut; zure izpirituari nago, zure bihotzari nago. Zer da hobe? Arimaren zorion eternaletan maite denaz orai gabetzea, ala arimaren zorigaitz eternaletan maite denaz orai gozatzea? Zer diozu? Zer da zuhurrago?»

        Franzizkok ez du ihardesten; haren begithartea khanbiatua da, haren eskua ikharan dago Iñazioren eskuan, gudukan ari da haren bihotza.

        «Zure ixiltasunak ez du guti erran nahi; hortan gauden egun. Segur naiz bihar zuhaurek erranen dautazula: Zer ari da gizona mundua irabazirik ere, arima galtzen badu?»

        «Ez dut biharrerat utzi nahi, garhaitua naiz, aithortzen dut. Bainan ez ditzazket guziak utz... ez ditzazket.»

        «Gaur iduritzen zaizu ez dezakezula; bainan zure naturalezako gizon bat ez da bide erditan baratzen. Egia behin ezagutuz geroz, begirik ez du haren ikhusteko baizik, mihirik hartaz mintzatzeko baizik, bihotzik haren maithatzeko baizik, indarrik haren zerbitzatzeko baizik.»

        Franzizkok ez dio ihardesten. Iñazio jeikitzen da, ganbaran egiten ditu zonbait urhats; gero behatzen dio bere adixkide maiteari, zoinak iduri baitu harat edo hunat egiterat dohala. Heien begiek noiz bait elgar hatzemaiten dute eta behatze batez aski erraiten dute elgarri. Bat bertzearen besoetarat erortzen dire bi Heskualdunak, biak bozkariozko nigarretan, Jainkoari eskerrak bihurtzen dituztela, batek irabazi handi bat eginik, bertzeak bere burua irabazterat utzirik.

        Etserzizio izpiritualak bakantzen hastean egin zituen Zabierek, Iñazio erakasle. Izpiritua bilduago atxikitzeko, karrika ixil batean jarri zen, arraots guzietarik urrun. Debruari sobera jasan zitzaion Zabieren galtzea Iñaziori ez mendekatzeko.

        Migel Nabarrok Zabier maite zuen, batetik maithagarria zelakotz, bertzetik zorren estaltzen laguntzen zuelakotz. Ohartu zenean Iñaziok beretzen ari zuela, mila gezur ekharri ziotzan Iñazioren kontra. Bainan haren gezur tzarrak gaitzhartu zituen Zabierek eta ixilarazi ere zuen. Bekhaizkoz eta mendekioz itsutua, xede izigarri bat hartu zuen orduan Migelek.

        Piarres etxerat juana izanez, eta Zabier etserzizio izpirueletan sarthua, hiruren ganbara bakharrik zagokan Iñaziok. Horri oharturik, gauherditan juaiten da Migel santa Barbarako eskol-etxerat, khordazko zurubi bat galtzarpean, puñala papoan. Sainduaren leihorat aurthikitzen du zurubia. Zurubiari gora igaiten da, leihoan da, leihoaren hausterat doha, ihurtzuriaren pare entzuten duenean botz hau:

        «Norat hoa, dohakabea? Zeren egiterat hoa?»

        Harritua, zain guziak ikharan, hatsa doidoia hartzen duela, aztaparka lotzen da leihoari, inharrosten du, idekitzen du, erortzen da Iñazioren oinetarat, aithortzen dio bere krima eta barkhatua zaio.

        Nihorrekin ez zelakotz hitzartua, Migelek errexki ezagutu zuen, Iñazioren eta haren artean Jainkoa sarthu ahal izan zela bakharrik. Egiazkoa zen beraz haren urrikia; ez hatik iraupen handikoa, gero ageriko den bezala. Etserziziotarik atheratzean saindu bat zen jadanik Franzizko, Iñazioren bozkarioa zen. Ordukotz Iñaziok bazuen Piarresen hitza Lur Saindurat juanen zela; urhats beraz aiphatu zion Franzizkori ere:

        «Nausi maitea, ihardetsi zion Franzizkok, besarkatzen zuelarik, ene arimaren aita zare, norat nahi jarraikiko nitzaizu. Hilean eta bizian zuri nago.»

X.

        1533ko udan, eguerdi gain batez, bi zaldizko gazte, bidez akhituak, bideko erhautsaz xurituak, Pariseko athetan trikatzen dire, san Migeleko karrika non den? San Migeleko karrikan harat dohatzilarik, zaharrenak erraiten dio gaztenari:

        «Horra! horra!»

        Eta zalditik jautsirik, laster egiten du itxura hitseko gizon baten ganat.

        «Jauna, erraiten dio, zure ondotik nabila. Ez zare zu Don Iñazio Loiolakoa?»

        «Bai, Jauna, hura naiz.»

        «Ezagutu zaitut, nahiz ez zintundan behin ere ikhusi. Alkalan eta Salamankan hainbertze entzun dugu zutaz, eta hain gare saindu bilhakatu nahiak, non zure othoitzterat ethorri baikare, har gaitzazun zure dizipuluen nonbrean.»

        Horrela mintzo zena Diego Lainez zen, Almazandarra, eta haren laguna Alfonzio Salmeron, Toleda ondokoa. Lehenak hogoi eta bat urthe zituen, bigarrenak hemeretzi; bata eta bertzea kosko onekoak eta Alkalako eskoletan beren heineko guti hatzeman zutenak. Hetan bietan laster ikhusi zuen Iñaziok bi apostoluren geia. Maiteki besarkatu zituen, eta etserzizio izpiritualak eginarazi ziotzaten. Etserziziotarik athera ziren bere xede onetan borthiztuak eta berthute berriz bereginduak.

        Filosofiako denboran, ezagutza hertsiak egin zituen Iñaziok Simon Rodrigues Portugues batekin. Rodrigues, berthute eta jakitate handitakoa, goizik ohartu zen Iñazioren izpirituko hedadurari, eta fidantza oso batekin eman ziotzan, bai bere bihotza, bai bere arimaren gidamendua. Aiphatu ere zion behin baino gehiagotan Lur Sainduaz, Lur Saindurat juaiteko eta paganoen argitzeko zuen gutiziaz. Iñaziok ezaguturik Rodrigesen bihotzeko kharra Jainkoak phiztu khar bat zela, etserzizioak eginarazi ziotzan eta hartu zuen bere banderaren pean.

        Bandera beraren pean jarri zen Bobadilla deitzen zen bat. Bobadilla, Iñazioren karitateaz hunkitua, lehenik haren erraner behatzen hasi zen. Etserzizioak geroxago egin zituen, eta hetarik atheratzean maite zuen erraitea, bakerik gozoena zor zioela Iñaziori eta nahi zitzaiola heriotzeraino jarraiki.

        Eskolan zabiltzanetan, bat bazen gure sainduak aspaldian begistatu zuena, eta nehola ere bil ez zezakena. Hura zen Geronimo Natale, Maiorkakoa. Natalek aphez egiteko gogoa bazuen, bainan ez Iñazioren armadan sartzekoa. Natale bildu nahiz ibili ziren Piarres eta Lainez ere; Natalek etsiarazi zioten, harentzat xarma guti baitzuen Iñazioren bizi modu garratzak. Iñazioren kofesora ere, Don Manuel, bethi eta bethi ari zitzaion Iñaziori jarraikitzeaz. Ixilarazi nahi zuenean, Natalek ihardesten zion:

        «Zerurat juaiteko behar othe dut baitezpada Iñaziori jarraiki? Abia zite zu lehenik, Don Manuel. Harrazu Iñazio Loiolakoaren bandera; jauntz zazu hark bezala soineko urratu bat; ibil zite hura bezala athez athe, xakutto bat bizkarrian; zohazi harekin lepradunetarat: hitz batez jarraik zazkio, eta orduan zerbait eginen dut behar bada, nik ere.»

        Ez du halere etsitzen Iñaziok. Egun batez, eliza baterat eremaiten du Natale, eta han, Salbatzailearen aitzinean, othoizten du utz dezan aldebat mundua, sar dadin bide hertsian eta lotsarik gabe sar dadin. Iñazio bero bezain, Natale hotz. Othoitz bera kharsuago egiten du berriz ere. Oraikoan Iñazioren hitz sarkhorrek Natale hunki dute nigarretaraino. Bainan nigarrak sartzen ditu, borthitzarena egiten du, eta Iñaziori Ebanjelioko liburua erakusten diola, erraiten dio:

        «Liburu hau aski dut; hobeagorik ez baduzu, ez naiz zure ondotik abiatuko. Bertzalde, nik dakita zure eta zure lagunen berri? Nik dakita zer egin gogo duzuen? norat juan gogo duzuen? Nahiago dut beraz neure gisa bizi.»

        Eta Iñazio uzten du orai eta sekulako.

        Handik zonbait urtheren buruan, aphez bat jin zitzaion Iñaziori, burua eta begiak aphal, othoi, othoi, bere komenturat har dezan. Aphez hura... Natale zen.

        Iñazioren lagunek ez zakiten oraino batek bertziaren berri. Bakhotxak uste zuen bakharra zela, Iñaziorekin Lur Saindurat juan beharra. Elgarren berri jakiteko eguna hurbildu zenean, Iñaziok bakharzka othoiztu zituen sar ziten beren baithan, eta, barurean eta othoitzean, Jainkoari argi berriak galda zitzaten. Etserzizio hortarik landa, holako eguna, holako orena eman zioten haren etxean aurkhitzeko; egun bera, oren bera guzier. Hitzartu bezala ethorri zitzaizkon, eta elgar ikhusteaz handizki bozkariatu ziren. Zazpi ziren, eta zazpiak zer gizonak! Jakitearekin bandera bereko soldado zirela, nigarrari eman ziren bozkarioz.

        Lur Sainduaz mintzatu zitzaioten Iñazio: Lur Sainduaren ikhustea bihotz erdiragarri zela; Paganoak zirela Lur Sainduaren jabe; Lur Saindurat nahi lituzkela bere indarrak erakharri; han bere jasaitekoez Jainkoaren izena goretsi; han bere nekhez, bere predikuez fedea hedatu, bere odolaz fedea zigilatu.

        Iñazioren hitzaz berotuak, guziek betan erran zuten:

        «Lur Saindurat! Lur Saindurat!»

        Guziek hartu zuten xedea heriotzeraino beren nausiari jarraikitzeko. Elgar besarkatu zuten eta elgarri hitzeman anaiak bezala biziko zirela elgarrekin.

        Gero hitzartu zuten, eskolak akhabatu eta Benizerat bilduko zirela, Benizetik Lur Saindurat juaiteko, baldin urthe batik barnean juaiten ahal baziren; urthe bateko ephea iraganez geroz, Lur Saindurako urhatsa utziko zutela, eta ordainez Errumarat juanen zirela, Aita Sainduari beren buruen eskaintzerat. Xede kharsu horiek hotz ez ziten, Andre dena Maria Agorrilakoa behexi zuten biltzarre berri batentzat. Biltzarrea egin zuten Monmartreko komentuan, martiren kaperan. Piarresek eman zuen meza; egun hetan ukhana zen ordena saindua. Komuniatzerat eman baino lehen, lagunetarat itzuli zen, ostia saindua eskuetan zagokala, eta ostia saindua lekhuko, guziek, bakhotxak bere aldian, egin zituzten garbitasunezko eta pobreziazko botuak. Hitzeman ere zuten Lur Saindurat juanen zirela, eta juan ahal ez bazitazken, beren buruak Aita Sainduari eskainiko ziotzatela; ez zutela Elizan kargurik hartuko, eta lan guziak urririk eginen zituztela.

        Botu eta agintza horien ondotik, hain kharsuki komuniatu zuten non, denboraren buruan ere, Rodrigesek baitzion ez zuela egundaino halako zorionik jastatu.

        Eskolak akhabatu artean, elgar behar zuten ardura ikhusi; zeruko gauzez elgarrekin ihardoki; igande eta phesta egunetan sakramenduetarat hurbildu; urthe guziez beren botuak berritu, anaiek bezala elgar maithatu; guziek ez egin bihotz bat eta arima bat baizik.

        Jesusen konpainia sorthua zen.

        Aspaldian barneko min batek xahutzen ari zuen Iñazio.Halere ez zituen, ez laburtzen bere othoitzak, ez ttipitzen eskolako lanak, ez gutiago arthatzen eriak, ez gutiago larderiatzen bere gorphutza.

        Ez zen guti miresteko bere burua hainbertze akhituz, bere buruaren hain etsai izanez, nola irauten ahal zuen, nola ahal zagoken xutik. Noizbait hatik medikuetarat behar ukhan zuen, eta medikuek herriko airea manatu zioten. Bere lagun maiten uzteak erdiratzen zion bihotza; bainan ezaguturik hala zela Jainkoaren borondatea, ez zen bihurtu medikuen erranari.

        Bere laguner aita on baten solhasak atxiki ondoan, eta Piarres, aphez zelakotz, buruzagitzat utzi ondoan, oinez abiatu zen Heskual herrirat. Lagunek, urrikaldurik, zaldi bat erosi zioten, hexur eta larru, bazohakela bai haren gainean, pobreziazko botuaren hausteko beldurrik gabe.