II. EKITALDIA
 

Batzoki bateko idazkaritza-gela matxinada egunetan. Mai baten gañean, naste-borraste, paper, egunkari ta ingi. Eserlekuak tokiz at sakabanatuak. Orma bazterrean bizpairu izkillu, dantzari-makil, arrats, txistu, ikurrin oial eta abar. Gau erdi inguru da.

I. AGERRALDIA

GOTZON ETA GUDARI BAT
(IZKILLU TA GUZI)

(Azkenengo au sar bedi erdi lotan zegon Gotzon esnatuaz)

GUDARIA: Eup! Gabon!

GOTZON: (susperturik) Kaxo «Urdiña»! zer degu?

GUDARIA: Zera, rekete oiek bertaratzen ari dirala.

GOTZON: (izuikaraz zutiturik) E!?...

GUDARIA: Bai motel, illuntzean Ergoien artu zigu ek.

GOTZON: A! Ori banetxekian; kosta bear zaiek, ordea, andik aurreratzea.

GUDARIA: Bai gizenki jokatzen badiagu. Ez nauk ortara etorri. Iturrizako komentuan zaindari gatxeudekala ba-akik noski. Ba erria aldezteko Monja-tontorra oso toki berezia dala-ta, gorriek komentu beretzat artu nai ditek. Zer egin bear diagun jakiteko on ukek Batzarreko norbait bertara joatea.

GOTZON: Emen, Batzarrekotatik bakarra niago, besteak lotara joanak bai-dituk. Neronek ere oea obeto artuko nike. Amabost egun auetan irutan besterik ez diat maindira artean lo egin. Eta berrogei ta zortzi ordu aundi begirik itxi gabe zeramazkiat.

GUDARIA: Begiek? naiko itxiak ituan emen sartu naizenean. Loa uxa zak eta goazen. Gero ere zurrunka egiteko beta izango diagu-ta.

GOTZON: Itxoin zak pixka bat. Joango gaituk elkarrekin. Jaun baten zai niagok. Ordu laurden bateko aldia izango dek guzia.

GUDARIA: Orduan, bitartean, kalea artzera niak (abituaz).

GOTZON: Orri eskerrak zutik egon al nauk. Aizak i? Ergoiengo ortan «su» aundia izan al dek?

GUDARIA: Bai zera! Sei ala zortzi kañoi «opil» sartu omen dizkitek, etsaiek; eta gureak berriz, batzuek izkillu gabe, besteak zizpa zar batzuekin (sorbaldan darama erakutsiaz), onen erakoak, eta erregai gutxi su egiteko. Utzi egin bear!

GOTZON: Izkillu saila aundi bat Bilbora iritxia izan bear dek eta biar, emen ere, nai aña izango ote dizkiagun.

GUDARIA: Garaia dek. Ba zeukat gogoa! Gure mutilei izkilluak ematekoa. Eraso zatela orduan reketeroak. Ezta gorriek ere ez ditek nai dutena egingo kalean. Ez ala Jainkoa!

GOTZON: Eutsiko zuagu.

(Oin otsak)

GUDARIA: Norbait zetorrek. Ea ik bear dekana ote dan. (ateruntz aurreratuta) D. Martin kapellaua dek eta! (etorri berriari erantzunez) Bai, emen dezu. (Gotzoni) Ire galdera egiten dik.

GOTZON: D. Martin? Sartu dedilla ba!

GUDARIA: (joanez) Beian kafea artzen geldituko nauk.

GOTZON: Ederki! Laister nazue zuekin.

II. AGERRALDIA

GOTZON ETA D. MARTIN

D. MARTIN: (sartuaz) Jainkoak dizula gabon!

GOTZON: Baita beorri ere D. Martin. Zer dabil garai ontan eta sotana utzita?

D. MARTIN: Bearko. Onela iñork ez ezagutzeko eran bait nabil. Ituritzan zer gertatzen dan ba-aldakizu?

GOTZON: Bai jauna. Oraintxe etorri zait «Urdiña» esatera. Auek dira istiluak! D. Martin, egun onak damaizkigunak! Erañegun D. Kaspar baitu zuten; atzo karlistetako batzar guzia tartean nere lengusu Ixidoro. Ta eskerrak aundiki jende geienai igesegiteko agindu diegula, bestela ez legoke kartzelan guzientzat lekurik. Eta gaur au! Gorriek Iturritzako monja etxean sartu nai dutela. Eta ezin ukatu zaie, jakiña, komentu gaña toki berezia bait-da.

GOTZON: Zergatik ez? Ikusiko degu. Orain goaz Urdiña, bere mutilak eta ni Iturritzara.

D. MARTIN: Andik bait nator! Gorrien buru egiten duanarekin mintzatu naiz eta aiek etxe ori nai ta nai ez artu nai dute. Batetik Ergoiendik igesi etorri diran mutillai ostatu emateko; ta bestetik mendixka gaña ikusbegi ona, babesa ta etsaiari aurregiteko leku berezia dalako. An daude moja guziak izuturik. Aitzindari Amari esan diot ez larritzeko. Eguna argitu aurretik komentutik ateratzea dutela onena.

GOTZON: Nik uste ba, obe dutela gelditzea. Iñork ikutu alditu ba egundaño? Itxoin zatela. Ez al gera aski berak zaindu ta begiratzeko? Gero ere ateratzeko beta izango dute.

D. MARTIN: Nik ere orrela uste nuen lenago. Orain ordea, gertakizunak ausnarturik, gerora uztea okerrago dala derizkiot. Ez dira gaxoak azken orduan tiro tartean aterako. Gerdu daude: jantzi, tresna, ta elizako ontzi done ta kutunenak jasorik dauzkate. Ene iritzian oraintxe dute oartzeka irteteko unea. Sakristaua Izaskunen billa bidali det. Onek bait daki zer etxetara joan bear duten, nundik nora ibili ta abar. Batzokiko gudari mutillak lagunduko dituzte, eta egiña dago guzia. Ordubeteko lana!

GOTZON: Beorren iritzia orrela baldin bada, niketz ez dago eragozpenik. Bereala joango gera mojak ateratzea. Beian daude mutilak zai, kalea artzen.

D. MARTIN: Ainbat obe! Arin, arin; gero zer gerta leiken ez daki Jainkoak bestek. Zorigaiztoko reketeak gañean ditugu. Aurrera ba-datoz, zenbait gorri amorratuai erria galdu ta uzteak egingo dien zartadan, piztikeriak egiten asiko ote diran beldur naiz.

GOTZON: Erria utzi, galdu? Ez berealakoan! (isilka-misilka) Biar izkilu ta erregaiak erruz izango omen ditugu. Gañera gudari sail aundiak datoz. Beraz reketeak emen sartu? Ez dago beldurrik!

D. MARTIN: Burruka aundia baldin bada ainbat gaiztogo. Zenbat eta izkilu geiago, anai arteko odol isurtze aundiago. Biotzak gorrotoz gañezka ta kristautasuna illa gogo ta asmoetan. Ondamenaren aundia! Nola amaitu.

GOTZON: Zer nai zukean bada? erriko ateak zabalik uztea? Rekete andur oiek etorri zaizkigu, lenengo, izkiluz eraso ta gu menperatzera. Emen gogoz ase ez bagiña, ere, paketsu geuden.

D. MARTIN: Egia da, ondotxo dakit. Izugarria da erori zaigun zigorra. Izugarrikeri beltza, ezin esan alako obena Erlijio santua aoan artuta gudate negargarri au piztu dutenarena. Jesukristo aitatuz lagun urkoak, naiz gaiztoak izan, odoletan itotzea. Sinismen berdiñeko anaiei maitasunaren ordez ezpataz suntsitu nai izatea. Errelijioaren etsaiek basatikeri aundiak egin dituzte; kristau izenekoak egiten ari diran eriotz sinitzgaitzak erdiratzen ditet barrena.

        (Itunki) Gotzon, apaiz naizen aldetik, biotz-biotzez esaten dizut nere bizia pozik eskeintzen dedala ala gerta ez dedin. Bestenaz nola goazke Jesukristoren ordezkariak erriaren gana Ebangelioa erakustera?

GOTZON: Gogoketa itun-oiek utzi bitza. Jainkoak lagunduko gaitu. Lanean uste onez ari bait gera. Etsaien biziak gordetzen ditugu, zenbaitek esker onik ez badigute emango ere. (Sutsu) Euzkadi azkatzera goaz.

D. MARTIN: Bai, bañan Iturritzako mojak aztu gabe. (Par dagite biok).

GOTZON: Sakristaua ere emen degu-ta.

III. AGERRALDIA

LENGOAK IZASKUN ETA PAXKUAL

(Sartuaz Izaskunek bultzatzen duala)

PAXKUAL: Batzokira sartzen ikusten ba naute?

IZASKUN: Aurrera gizona. Ta gabon jaunak.

D. MARTIN: Baita zuei ere. (Paxkuali) Apaiza sartzen dan lekuan sakristaua ere sar diteke.

GOTZON: Ezkontza sakramentuan ez ezik. (Par dagite) Kosta zaizu gureganatzea Paxkual.

PAXKUAL: Ez ba. Aguro etorri naiz (Izaskunegatik) Onen etxean oieratu gabe bait-zeuden.

IZASKUN: Nork lo egin lasa egun oietan. Berriketan ari giñan.

D. MARTIN: Gaur ez beintzat. Tira, Izaskun beriala Iturritzara joan bear degu monjak atera araztea. Zuk badakizu zer etxetara zabaldu, ez da ala?

IZASKUN: Bai jauna, ta gurean bezela beste etxetan ere monjak noiz joango (zaizkioten) zai daude. Aski degu ate jotzea. Amabi monja gelditu dira Iturritzan, ganerakoak beste erritara bidali zituztelako. Binaka zabalduko ditugu; ta gure etxean lau, aizpa Gurutzekin.

GOTZON: Ori da gauzak tajuz erabakitzea. Zu bezelako laguntzaleekin guda irabazi diteke.

IZASKUN: Toki onean!

D. MARTIN: (Gotzoni) Ta zerua ere bai alakoarekin ezkontza-sakramentuaren bidez. Aukeratzen jakin bear.

GOTZON: Guda amaitzean lan ortan asiko naiz.

PAXKUAL: Ziri ederra sartu dik.

GOTZON: Lenago sartu dizu, zuri.

D. MARTIN: Ziriak utzi ta goazen lenbaitlen Iturritzara. Zu aurretik Paxkual.

IZASKUN: Biok joango gera elkarrekin.

PAXKUAL: Eskerrikasko bañan laguntzale gaztea obe degu. Ez dago gau atsegiña kalezkale ibiltzeko.

GOTZON: Txarkeriren bat egingo dieten beldur da. Emen norbaitek gelditu bear du ta Paxkual egon dedilla gu itzuli arte.

D. MARTIN: Neregatik bai. Goazen.

IZASKUN: Gure etxera lo egitera joango zera. Bat geiagorengatik!

GOTZON: Paxkual! Batzokian etxean bezela zaude. Egarri bazaude beian zerbait eskatu; jan nai badezu berdin, eta logaleak errenditzen bazaitu lo egin.

PAXKUAL: Ez dago esan bearrik, moldatuko naiz.

D. MARTIN: Aurreratzea goaz. (Abituaz).

GOTZON: Atadian itxoin bezate. Urdina ta gudariei deitzera noa (Barrura daraman atetik otsegiñaz)Urdiña! Goazemak! (Itzuliaz) Ba-datoz.

IZASKUN: Mutil gizaxoak!, egun oiek guzietan artzen duten nekea. (Bijoa D. Martinerekin).

D. MARTIN: Pozik gañera. Kristau onak bait-dira. Gaztedi zintzo ta garbia Jainkoak ordaiduko ditu.

GOTZON: Bai; mutil oriek egiten ari diran lana ez da bestenaz munduko urre guziaz ordaintzen.

PAXKUAL: Beste orrenbeste egingo nuke oien sasoia izateatik. Oraintxe gelditu bait naiz ez zerurako ta ez lurrerako. Ez gizon, ez sakristau ta ea ea ez kristau; gorrien menpeko.

IV. AGERRALDIA

GOTZON, PAXKUAL, URDIÑA TA MUTILLAK

URDIÑA: (Beste iru edo lau mutil izkilludunekin sarturik). Emen gaituk! Noranaiko gertu. Bizigarri zerbait artu bait-diagu. Berdin zaiguk komentura joan ala «tanke» barnean sartu.

GOTZON: Ez, ez komentura joan bear dezute. Gorriek tanketan sartu ditezela nai badute.

PAXKUAL: Bai; gañera, monjak biar goizerako gosari ona utziko dizute.

URDIÑA: Ez digu ajolik!

GOTZON: Iturritzara bada aguro.

URDIÑA: (Mutillai aginduz). Irmo mutillak! Eup! (Mutillak irme jarri bitez).

GOTZON: Ondo erakutsiak dauzkak.

URDIÑA: Bearko! Agintzaperik gabe ez zegok soldauzkarik.

GOTZON: Gudak jarraitzen badik izarduna izatera iritxiko aiz.

URDIÑA: Izarduna ez zekiat, bizarduna bai ordea, lenago balaren bat sabelean sartzen ez ba zidatek.

GOTZON: Zer derizkiotzu mutil oietzaz Paxkual, ausartak dirala e?

PAXKUAL: Geiegi! Karlisten gudatekoak bezela. Amaika onelako galdu zan, alperrik, orain, gu, etxetik bialduak izateko.

URDIÑA: Oraingoan ez dago salketarik Paxkual. Berak zuri ta gorriek matxinada sortu ba dute, guk euskaldunek Jangoiko ta legezarraren alde fin jokatuko degu: (abestia urdiñak asi ta mutillak erantzuten diote).

                «Eusko gudariak gera

                Euskadi azkatzeko

                Gertu daukagu odola

                Aren alde emateko.

                Irrintzi bat entzun da

                Mendi tontorrean

                Goazen gudari danok

                Ikurriñen atzean».

        Ta zuk sakristautzan Iturritzan jarraituko dezu.

PAXKUAL: Ire kanta ez zeok gaizki. Ni nere lantegian guziari Amen! esaten oiturik niagok. Beraz alabitz! Ez diat saltza ortan sartu nai. Or konpon zuen zuri ta zuen gorriekin.

GOTZON: Berandutu egingo zaigula. Zu geldi zaite emen lasa. Ta norbait nere bila baldin ba dator ala beste zerbaiten galdezka, itxoin zala.

PAXKUAL: Bai, bai, aditzera eman zuat.

GOTZON: (Abituaz Urdiña ta mutilai) Goazen! Guk zainduko degu azken arte Iturritzako komentua. Baita bertan atxituko ba gaitue ere!

URDIÑA: (Mutilai) Jaso izkiluak! eup! Aurrera eup! (Bijoaz; Paxkual aiei begira gelditzen da atean, gero gela barnera itzuliaz).

V. AGERRALDIA

PAXKUAL BAKARRIK; GERO GORRI.

AZKENEKO AU, NAI IZAN EZKERO,
BIZPAIRU GUDARI GORRIZ LAGUNDURIK AGER BEDI

(Paxkual astiro eseriko da, oarkabean, abertzale gudariei, entzundako abestia txistuz joaz. Ontan dagoala GORRI ta lagunak ager bitez. Guziak izkilludunak, lepoko gorria daramatela).

GORRI: Osasuna, lagun!

PAXKUAL: (Etorri berriai arriturik begiratuaz) Osasuna ta... pakea adizkide.

GORRI: Bakea?... Ez andi-mandi guziak garbitu artio.

PAXKUAL: Orduan pixka baterako gerra ba-degu. Gizon bakoitzak barnen bait darama aundinaikeriaren griña ta arra.

GORRI: Oraintxe degu kapitalismoa apurtzeko okasiñua. Ez ba degu zapaltzen fazismoa, betiko menderatuko gaitue.

PAXKUAL: Beartsuak naiko menderatuak bizi gera beti. Ez dakit nolatan goikoak asaldatu diran, agintzen egon da.

GORRI: Ezin ikusia gertau zaielako, bekoak igoten ari bait giñan. Eurak beti azpian euki gura bait gaitue. Ez ba rebeloziñua izango dabe!

PAXKUAL: Onelakotan bekoak gora igotzen dira; ta goikoak bera. Matxinadan dunak galtzen du. Neri beintzat ez didate asko kenduko.

GORRI: Orain gizarteko bardintasuna erduko da. Guzientzat progreso ta zibilizaziñoa. Au da: demokrazia.

PAXKUAL: Orrek deogratias dirudi. Besteak ez dakit zer esan naiduten.

GORRI: Bai berba gitxitan, abade, praile ta monjak birrindutia.

PAXKUAL: (ikarati) Ori errilijioaren kontrako gauza da nola nai.

GORRI: Jakiña! Errelijioa erriaren opioa baita!

PAXKUAL: O pio!?

GORRI: Bai gizona! Intzentsuaren lurriña edo...

PAXKUAL: (maltzur) Ori ala dala, zer egin bear dute sakristauekin?

GORRI: (zer erantzun ez dakila). Au da galderia! Sakristauagaz zer erabagi artu gero pentsauko dabe.

PAXKUAL: Ez dituzte ilko noski?

GORRI: Errusin zelan jokatu daben itaungo dogu.

PAXKUAL: Urrutiko intxaurrak!

GORRI: Orain urrego degu zeregiña. Iturritzako komentuko monjak bidaltzera goaz. Toki ura geuretzat bear dogu. Zabala ta guziz leku ederrean emen dago-ta. Ez da ala?

PAXKUAL: Bai; leku txarragoak izan oi dira.

GORRI: Gerrako komisariuak esan dauskunez ori emen da ori au defenditzeko posiziño estatejikoa.

PAXKUAL: Nik baño geiago dakizu gauz erretzaz.

GORRI: (losintxa onarturik) Zeu bizkaitarristen komitekoa izango zara noski?

PAXKUAL: (larri) Ez jauna, ez! Ni ez nazu ezer.

GORRI: Ez dago iñor etxe ontan ala?

PAXKUAL: Neroni ere zai nago.

GORRI: Ba larregi itxaroten daruegu komentuaren kontu orregaz. Ez genduke bizkaitarrekin asarretu gura, bano ez daukagu ezta be luzapen geiagorik emoterik. Eskarrak nazionalistiak katolikuak bezin demokrata zintzuak dirana, ostantzean triskantza kruela komentu danetan egingo genduke, egin be.

PAXKUAL: Ba ez bada ere obe dezute itxoin. Gañera emengo monjak tira... ez dira txarrak; askori jaten ematen diote; aurrak ezi ta jantzitzen ere leiatzen dira ta...

GORRI: Laikoak ba-lira beste enparauak legez ez liguke ajolik. Edonork dau libertadia gura daun lez biziteko. Orain presa daukogu, joan bearrean gagoz. Ez da amen iñor lagunduteko.

PAXKUAL: Nik uste laister azalduko dala bat edo bat. Bitartean eseri zaite. Zigarro bat erreko dezu: (eskeñiaz).

GORRI: Zigarroa artuko dautzut, eskerrikasko, bañan ezin artu nezake (jes) eserlekurik. Reboliziñoa aurrera doian artean geu ezin geldi egon, iñolaz be.

PAXKUAL: (poxpolua pizturik) Torizu sua ba.

GORRI: (pizturik) Ederto! Orain nigaz etorri bear zara bidea erakusten. Ez bait dodaz amengo bazterrak ondo ezaguten.

PAXKUAL: (Totel) Onela illunpetan ez dakit nik ere asmatuko nuken.

GORRI: Gitxi gora bera noruntz dagon esan ezkero topauko dogu. Lagun nagizu!

PAXKUAL: (aitzeki-maitzeki) Ezin utzi nezake au bakarrik ordea.

GORRI: Alik eta ariñen biurtuten al zara! Unetxo bat!

PAXKUAL: Urrutitxo dago-ta, bitartean norbait baldin ba-dator?...

GORRI: (zakarki) Zeure billa neu etorri naz, Arraiea! Ta gura ba-dezu ala ez nigaz joango zara joan be! Zaspi mila zentellia!

PAXKUAL: Ez asarretu gizona, ez uste lagundu nai ez zaitudanik. Berialaxe gañera.

GORRI: Koitau ori. Berandu da ganobageritan ibilteko. Aurrera! Izkilurik ba dezu ala?

PAXKUAL: Ez ba...

GORRI: Zelako milizianoa zagozan! Eutsi errebolber oni bidean reketeren bat arkitzen ba-degu be! (Gerritik errebolber bat aterata eman bekio).

PAXKUAL: (beldurrez arturik). Ez da kargatua egongo?

GORRI: Bai gizona! amar tirogaz! Zertarako bear dezu bestela! Urten aurretik! (bultzatuaz).

PAXKUAL: (beldurti) Goazen ba, Iturritzara?...

GORRI: Reboluziñora! (bijoaz).

VI. AGERRALDIA

ZUZENDARI AMA TA ATEZAI TA GURUTZE AIZPAK

(Komentutik igesi datoz, mundutar soñokoaz jantziak eta arras izuturik).

ZUZENDARI AMA: Jesus milla bider! Au al da Batzokia?

GURUTZE: Bai ama. Sartu bedi lasai. Au da bai.

ATEZAINA: Ene au larria. Ordu oietan kalean (asperenka).

ZUZENDARIA: (Bazter guzitara begiraturik) Emen eskier al gaude? Ez ote zaizikigu billa etorriko? Zaindarik gabe bildurtzekoa da.

ATEZAINA: Gudariak atean gelditu dira besteen zai.

GURUTZE: Nere aizpa Izaskun etorri bezin aguro gure etxera joango gera.

ZUZENDARIA: Paxkual gizajoa ikusi al dezute nola zijoan gorri aiekin? Nora ote zeramakien? Txarkeriren bat egitea edo. Iltzea berdin! Oldoztea ere!

GURUTZE: Adiskide antzean zijoazela irudi zait.

ATEZAINA: Bai zera! Eskuan errebolber bat zeramakin-eta. Ea galdegin nion gure sakristauri zer zebillen; bañan mojak giñala ezagutuko giñuztela-ta isildu egin naiz.

ZUZENDARIA: Ederki egin dezu. Kontu beti mingañari! Orrek galtzen gaitu. Bestela jantzitan ez det uste iñork monja gerala ezagutuko gaitunik (Irurak elkarri begira bitez).

GURUTZE: Gere buruak onela ikusi bearra, au lotsa! Erriko jendeak eta lagunek ikusten ba-naute.

ZUZENDARIA: Goiko jaunak ba-daki ez dala gure gogoa. ez onela jantzitzea ez komentua uztea. Matxinadaren ondorena baizik.

ATEZAINA: Guretzat ez dira ain txarrak izan. Eskerrak D. Martinek bidalitako gudari jatorrai. Oiek mutil alai ta zintzoak! Iñork ez du ezer kendu, ezer ikutu, ez elizan ez baratzan; eta azkenik nai izan degun guzia ateratzen lagundu digute.

ZUZENDARIA: Bai egia da. Bañan mingarri da mutil oiek, ez beste eskubitarrekin bat egitea matxinada ta gorriak laister zapaltzeko.

ATEZAINA: Berak ez dute sortu matxinada. Ez dute Jainkoa ta erria aldeztea besterik egiten, Ama.

ZUZENDARIA: (Ben) Isiltzeko esan dizut Aizpa. (Gurutzeri) Zer derizkiotzu Gurutze aizpa?

GURUTZE: Ez dakit zer esan Ama. Agertu bear diot ordea, amabost egun oietan ainbat poz ez nuala aspaldi nabaitu nere barruntean. (goitar) Loa laburtu, otoitzaldiak luza; barauz eta zigorrez gure gorputza ildura. Nola Jaungoiko Jaunari eskerrak eman ez, gizonen gaiztakeriak ordaintzeko egokiera eskeñi digulako. Jasarpena onetsia bedi.

ZUZENDARIA: Jainkoaren maitasun sugarrean irazekia zaude Aizpa, bañan guzian, neurria arkitu bear degu. Geiegikeriak soñari ezik gegoaren osasunari ere kaltegarri zaizkio. Ta maiz txerrenaren ziltzaldiak dira. Ezin genduen Iturritzako exte donean jarraitu, naasikeri artan: arrotz jendea, erriko mutil ta gizon izkilludunak noiz nai sartu-atera zebiltzala.

GURUTZE: Bai ama, beorren itzak arrazoizkoak dira. Nere naigabea okerra da bear bada: biotzaren irritz zentzugabea. Aintzindari Amaren agindua bedi beti nere araua: esaneko apala ene elburua.

ATEZAINA: Gudariek gure etxea ez ba digute ondo zaindu ba. Nik beintzat oiek irabaztea nai det. Ezkerronez bederik.

ZUZENDARIA: Guk txurien, eskubien alde Jainkoari otoitz egin bear diogu. etsaiak zapaldu ditzan.

ATEZAINA: Edozeñek daki nortzuek diran etsaiak! Guri lagundu digutenak ez beñepein. Aitzindari Ama berekin geldi da aolku batzuek ematen.

GURUTZE: Guziengatik otoitz egin zagun. Pakea jetxi dedila len-bait-len gizonen artera.

ZUZENDARIA: Ez dezaiela ezer gerta Aitzindari Ama ta D. Martini. Sakristaua itxura artan ikusteak beldur eman dit.

ATEZAINA: Norbatzuek ba-datoz. Izaskun-eta izango dira.

VII. AGERRALDIA

LENGOAK, IZASKUN ETA GOTZON

IZASKUN: (Sartuaz) Ez ikaratu! Gu bait gera! Besteak eraman ditugu ta orain zuen billa gatoz gure etxera eramateko. Gelak eta oiak gertu daude. Gaur lasa lo egingo dezute ta... (irritsu) goizean jeikitzeko presik gabe. (Atezairi) Ez da ala?

ATEZAINA: Ori esan.

GURUTZE: Beñere baño gutxiago lo egingo degu.

ZUZENDARIA: Dana dala, ez dakigu nola ordaindu guregatik egiten ari zeraten guzia.

GOTZON: Otoitza da zuen txanpona. Gogo onez gure alde «Agur Mari»batzuek esan eta, kito!

ATEZAINA: Gure otoitz ordu guziak! Zuen laguntzagatik ez balitz toki onean giñan. Ene! gorrien eskuetan.

GOTZON: Ez dira ain mutil txarrak! Ez gaur lotan ametsik egin! Aizpa.

IZASKUN: Aintzindari Ama D. Martinekin dator. Gure mutillak komentu barruan gelditu dira. Gorriek mendi aldean. Beraz ez dago etxean ezer egingo duten bildurrik. Goazen etxera; guk lagunduko zaitugu.

ZUZENDARIA: Eskerrikasko. Lenbaitlen joatea obe degu bai. Emen gizonezko leku batean gu egotea itsusi da.

IZASKUN: Kalean egotea okerago zan; eta emendik errezago iñork nabaitu gabe gure etxean sartuko gera.

ZUZENDARIA: Zuek aginduko diguzute.

GOTZON: Ni aurretik ioango naiz. Gero, Gurutze ta Atezai aizpa dijoazela. Barren kaletik. (Gurutzeri) Ez zitzaizun etxeko bidea aztuko... mutil gazteak laguntzen zindutenekoa...

GURUTZE: Ori ez da beñere aztutzen.

GOTZON: Orain ere apain zaudete (monjai begiraturik) Kalean norbaitek arkitzen bazaitue ez du ezagutuko monjak zeratenik.

ATEZAINA: Ni erri guzian ezagutzen naute beintzat, komentuko atezaia!

GOTZON: Garai ontan kalean dabiltzan geienak erbestekoak dira.

ZUZENDARIA: Kalean norbait arkitzen ba-dezute ez itzegitera gelditu, naiz ezaguna izan.

ATEZAINA: Gabon esango diot.

ZUZENDARIA: Ez da ori ere.

ATEZAINA: Beste aldera begiratuko det orduan, itxura txarreko jendea baldin ba da.

GOTZON: Ez lurrera begiratu; monja zerala ezagutuko zaitue bestela.

IZASKUN: Berriketa geiago gabe, zoazte! gure etxean zai bait-daude. Oso berandu da.

ZUZENDARIA: Izaskunek arrazoi du.

GOTZON: Jarraitu ba neri (abituaz)

GURUTZE: Goazen! (Atezai ta biak Gotzoni jarraitzen diote Aitaren egiñaz).

ZUZENDARIA: Gero Aintzindari Amaren billa etorriko zerate. Ez nago trankil. (bijoaz)

VIII. AGERRALDIA

D. MARTIN ETA AINTZINDARI AMA

D. MARTIN: (Ate guzitatik begiratuaz) Batzoki barruan ez iñor izatea arritzen naiz. Zuzendari Aama ta beste aizpak etxera joanak izango dira. Izaskuni itxoingo diogu. Emen gelditzeko esan bait-digu.

AINTZINDARIA: Geldi gaitean bada.

D. MARTIN: Eseri zaite, eseri. (berriz bazterrak begiratuaz) Iñor ez! Paxkual nora joan ote da? Emen utzi det-eta. Gizajo ura nun ote dabil?

AINTZINDARIA: Egiz, oraintxe ez dakit ezer. Ez nun nagon ta ez nor naizen nere burua onela ikusita. Artaldera otsoa sartu bait-da eta ardiak sakabanatu zaizkit. Artzaia emen dabil galduta.

D. MARTIN: Ez geiegi arrengura. Egundaño ez bait zaizue ezer txarrik gertatu. Ardiak ezagutzen dituzu ta ezagutzen zaitue. Biltzen al zerate berriz!

AINTZINDARIA: Gu, agian bai, bañan beste kristauak? Anai arteko guda zital onek biotza zartatzen dit. Zoritxarraren aundia! Ildako ta zaurituak erruz omen dira. Ain jende ona elkarren aurka ikustea ere! Elkar maite izan bearrean, elkar erailtzen. Elkarrengano goimaitasuna nun dago?

D. MARTIN: Ori guda piztu dutenai galdegin bear: lenen eraso dutenai; erria zapaltzera datozen goikoai. Jende txeak; euskaldun gaztedi gartsuak ez dira ari egiten beren erria aldeztea besterik.

AINTZINDARIA: Ez naiz ausartuko noren errua dan esatea. Bañan, ez al dago iñundik guda amaitzerik, pake bideren bat arkitzerik? Aztu...

D. MARTIN: Odol geiegi isuri da, bat batean, pakea egiñaz aztutzeko; ta gutxiegi, oraindik, iñork etsita errenditzeko.

AINTZINDARIA: Auzia nork irabaziko duala derizkiotzu?

D. MARTIN: Indarrak! Izkiluak! Ta militar pean erori dediña erruki det.

AINTZINDARIA: Gure komentua zaitzen dauden mutil zintzo oiei ez ote diote ezer egingo?

D. MARTIN: Gorrotoak ainbeste itxutzen du, Ama, mutil oiek militartzarren eskuetan eroriko balira il egingo lituzkere. Jainkoa ta Erria aldezten besterik egiten ez duten arren.

AINTZINDARIA: Ezin diteke ori D. Martin. Errilijioaren alde datozenak onelako bidegabekeriak egitea.

D. MARTIN: Errilijio donea aitzekitzat artzen dute olakoak:arrokeriaren estalki. Itzez Kristo goratu; egiez ordea Kristo berriz gurutzean josi.

AINTZINDARIA: Ez da egia izango. Ba al leike kristau izena daramatenak onela jardutea? Siniskaitza zait.

D. MARTIN: Nik ere ez nuen ori uste. Amabost eguneko gudateak zenbait gizon arroputz obeto ezagutzen erakutsi dit. Guda beti guda da. Txuri izeneko aingeru txar oiek erri batzuetan zer egiten ari dirala jakin dedanean, guzia sinisten det! Eta reketeak biar ere aurreratzen badoaz komentuko mutilai, bertan ez gelditzeko esango diet. Asaldatariak errian sartu aurretik, igesi doazela. Au da nere aolkua.

AINTZINDARIA: Norbait atxitzen badute, nik, militarren buruzagiai, belauniko jarrita itzeingo diet. Bai, mutil oiek guregatik egin dutena adierazi ere. Ez didate ukatuko Krisoren izenean eskatutakoa.

D. MARTIN: Alperrik! Itz oiei entzungor egin die. Gudan, Ebangelio ta arau nagusia etsaia lenbaitlen zapaltzea da. Ta etsaiak Burgosko agintarientzat euskaldunak gera: euskaldunak, gorriak baño lenago.

AINTZINDARIA: Ez ote da zure irudimena?

D. MARTIN: Ez Ama, zoritxarrez egi-egia besterik ez da. Ez det nai mutillak azken ordu arte komentuan gelditzea. Bide guziak itxi baño len alde egin dezatela. Bestela ni nintzake errudun. Biar gauean ez dira an geldituko.

AINTZINDARIA: Komentua gorrien eskuetan utzi bearra ere. Ez ba diote su ematen.

D. MARTIN: Ez, ez! Oiei ere zer arrizkuan dauden adieraziko diet: reketeak gañean dituztela. Ez dituzte ain errez kaiolan atxituko.

AINTZINDARIA: Esan didazun guziak kezkaz bete nau. Ez dakit zer erabaki artu.

D. MARTIN: Ori biarko utzi Ama. Loak emandako atsedenaren ondoren.

AINTZINDARIA: Au amaitu arte ez dago atsedenik neretzako.

IX. AGERRALDIA

LENGOAK, GOTZON ETA IZASKUN

GOTZON: (Sarturik) Emen zaudetela e?

D. MARTIN: Bai ba, zuen zai.

AINTZINDARIA: Arestian elduak gera. Ez gaude aspaldidanik itxoiten.

IZASKUN: Gu, Zuzendari Ama, Atezaia ta Gurutze etxera laguntzera joan geran tartea. An utzi ditugu.

GOTZON: Ta Paxkual sakristaua?

D. MARTIN: Ez al zenduten ba zuekin? Uste ortan nintzan.

GOTZON: Nik, emen gelditzeko esan bait diot. Ez dakit nora aldegiña dan. Onek egin digu ederra!

IZASKUN: Nere aizpak eta esan dute gorri batzuekin zijoala ikusi dutela.

AINTZINDARIA: Eza txarkerin bat egiten dioten. Gizajoa! Zer gertatu ote zaio? Ezin utziko degu gorrien eskuetan.

D. MARTIN: Ez det uste gizona, baituta eramango zutenik. Onelako agureari zer egingo diote ba? Bera joana izango da komentu aldera, gure billa.

AINTZINDARIA: Sakristira ez ba da joan zerbait jasotzez aztu zaiolako.

GOTZON: An izan naiz eta ez det ikusi. Ori eliza guzia ondo aztertu degularik. Gero taberna bazterren batean agertuko da. Ordu txikitan ere an egoten bait ba daki.

IZASKUN: Garai ontako itxiak daude guziak. Casa del Pueblora ez ba dute eraman.

D. MARTIN: Ba diteke! (Gotzoni) Ea ori degun: korapillo bat geiago azka bearra.

GOTZON: Ez estutu. Billa joango gatzaio. Obe zuan emen gelditu.

AINTZINDARIA: Paxkual! Ondo zintzo ta leial izan zaigu beti. Ezer gutxi irabaziaz, Iturritzak ez du errez izango morroi ta otsein oberik. Monjak emengo etxea utzi bear ba genuke, gure ondoren edozein tokitara etorriko litzaigukeala ziur nago. Ta guk ere, bera ez genduke nai zartzaroan bakarrik utzi.

IZASKUN: Ez kezkik izan Ama, Paxkual agertuko da oso osorik.

GOTZON: Geienaz ere zerbait edana: burutik eta anketatik apur bat arindua, edo. Ez da sendabiderik txarrena ikara igarotzeko.

D. MARTIN: Dantza au zertan amaituko dan gero ta gutxiago ikusten det. (Erne entzunaz) Norbait dator kaletik? e?

IZASKUN: (Atetik zeletaka) Paxkual da-ta!

AINTZINDARIA: Alare agertu danean! Jesus goretsia bedi!

GOTZON: Nun egon ote da orain arte!

IZASKUN: (Etorri berriari zuzenduaz) Bizi al zera gizona?

X. AGERRALDIA

LENGOAK ETA PAXKUAL

PAXKUAL: (albatan sarturik) Ai! osta... osta! Utzi zaidazue arnasa lasa artzen. Fu...u!...

D. MARTIN: Gizona!

AINTZINDARIA: Ez zera zauritua etorriko?

PAXKUAL: Zauritua ez dakit: bañan bai... erdi illa.

GOTZON: Aguro piztuko zaitut. (Bar aldera joanez) Bizigarri billa noa.

IZASKUN: (Eser-leku bat eskeñiaz) Eseri zaite gizajo ori.

D. MARTIN: Zer gertatu zaizu bada? Ez al gera lenago gelditu emen itxoingo ziñugula.

PAXKUAL: (Begiraturik) Itxoin, e?

GOTZON: (Baxo bat ardo eskuan duala sartuaz) Tira! ikara iltzeko sendagaia. (Edan aragiaz) Txokon batean sartuko ziñan eta berandutu... ots, goizetu esan nai nuen. Ikara!

PAXKUAL: (Edan ondoren) Ikara? Zuek joandakoan ere emen gelditu naiz bakarrik asko. Gero izan da izatekoa. Zera... gorri batzuek etorrita bortxaz komentua erakustera eraman nautela.

GOTZON: Nungoak?

D. MARTIN: Noiz ordea?

PAXKUAL: Ez ditut ezagutu: Ibargorri aldekoak izango ziran. Zuek irten ala. Baratzako atetik joan zeratenean besteak kaletik sartzen ziran.

AINTZINDARIA: Ez ote dira berriz etorriko! Erlijiosa bat emen ordu oietan arkitzea ere.

D. MARTIN: Ez zaitue errez ezagutuko. Ez luke iñork esango erlijiosa zeranik.

AINTZINDARIA: Orduan eta geiago erlijioaren bearra degu.

IZASKUN: Mundutarren jantziaz ere beti Aitzindari.

AINTZINDARIA: Jainkoaren mirabe soil eta xume bat. Berak gaitzala.

D. MARTIN: Iñon seguru ba zaude ementxen da Ama.

GOTZON: Asi dedilla norbait sartzen emen. Berea ematen al da! (Zizpa ta pistola ametraladora erakutsiaz). Nere izkilluak aski ez dirala, zuretzako ere ba dira or. (Paxkuali orma bazterrean daudenak ikus araziaz).

PAXKUAL: (Gorrik emandako pistola arrokeriz ateriaz) Ona emen nerea! (Guziok arrituta begira bezaie).

AINTZINDARIA: Jesus! Nundik atera dezu ori! Ba ezpada gorde zazu.

IZASKUN: Arma artzen ez dakigunak alperrik gaude emen.

D. MARTIN: Alatsu! Paxkual? suspertu zerala dirudi. Jakin zagun zer gerta zaizun.

PAXKUAL: (Izkillua gorde ta damu-amorruaz) Ba, emen gorri batzuek era txarrean artuta Iturritzara laguntzera beartu naute. An, aurretik nintzala, bazter guziak aztertu dituzte.

GOTZON: Ez al dituzu ikusi gure mutillak?

PAXKUAL: Bai pilla bat bazan elizaldean; ta gorriekin ez zirala gaizki etortzen zirudin.

AINTZINDARIA: Lagun onekin bildu bear dute gizajoak.

PAXKUAL: Txarrak ala onak an daude kanpantorre ta etxe gallurrera igota. Ontan, sukaldea erakusten ari nintzaiela napar-zubi aldetik iskamilla gaitza sumatzen asi gera. Bat-batean tximista egiñean iru edo lau auto aundietakoak eldu dira; atzetik kaño gurdiak arrastaka zituzten. Ura zan oiuketa ta ardalla! Birau ta mingain gaiztoa! Nik al dakit, sail guzia erretiran edo! Agintariek saldu egiten dituztela-ta!

AINTZINDARIA: (berekiko) Guziok Kristoren odolez erosiak.

GOTZON: Betiko leloa! Ergoienen zeudenak dira orduan. Itxoin zezaketen beren tokian biar goiz arte gutxienez.

D. MARTIN: Illuntzezkero usai txarra eman diot Ergoiengo eraso orri. Mutil batzuek oso eroriak etorri dira. Ta emen gazte jende geiago ez ikustea ezaugarri bat da.

GOTZON: Mutillak komentura ta mendi aldera joanak bait dira guziak.

IZASKUN: Gure mutil gizajoak pagatuko dute azkenik.

AINTZINDARIA: Miñaren aundia! Obe litzake elkarri amore ematea orrenbeste odol isuri gabe.

IZASKUN: Onena guda ez sortzea zuten. Onela ibilli bearrik ez.

GOTZON: Likiskeri zikiñak! Aurreak erakusten du atzea nola dantzatu. Euskalduna nor dan orain ikusiko dute. Gureari eusten ba-dakigula etsai guzien aurka.

D. MARTIN: Ez dezagun gal ezaguera ta zentzuna. Biotza bero, bai, zuzentasunaren alde; alaz guztiaz burua otz eta argi —ortz garbi— arrutik bera ez amiltzearren. (Paxkuali) Zer geiago entzun dezu?

PAXKUAL: Ba soldadu-koluna gañean dala. Eguna argitzeko erri sarreran izango ote diran.

GOTZON: (Asarre) Bai, zera!... kale nagusian! gosaltzen! (Urduri) Udaletxera noa zer gertatzen dan jakitera. Ori ez diteke egia izan.

D. MARTIN: Baretu zaite Gotzon. (Emakumezkoengatik) Oiek lagunduta joango zera.

AINTZINDARIA: Ez nuke nai gure gatik beste eginkizunari uts egitea. Goazen lenbaitlen.

IZASKUN: Berdin da bai. Gaurko gure loa ta auntzaren gaberdiko estula bat. Ez bait degu begirik itxiko.

D. MARTIN: Orregatik lekuko izan danari entzun dezaiogun. Tira! itzegin Paxkual.

PAXKUAL: Ikusi dedana esan det. Ardalla ta naspilla artan nere burua bakarrik arki dedanean anka! berriz aien eskuetan erori aurretik. Ez naiz asarre emen nagonean!

AINTZINDARIA: Ez al zaitue ezagutu gure Sakristaua zeranik?

PAXKUAL: Egia esateko Ama, San Pedrok Jesukristo iru aldiz ukatu ba zuan, nik gaur ukatu zaituet amar aldiz!

GOTZON: Gizon ausarta zaude. Ortarako ez zenduen izkillurik bear.

AINTZINDARIA: Zer nai dezue! bere burua estu ikusiko zuan ta.

IZASKUN: Paxkual, damuzko negar malkoak isuri bearko dituzu.

PAXKUAL: Naiago det negar-malkoak isuri ta ez odola.

D. MARTIN: Ederki Paxkual. Ez zeunden martiri izatera beartua.

AINTZINDARIA: Ori Goikoak noizean bein ematen duan doai berezi bat da.

PAXKUAL: Neri ez dit ba eman. Ez izaki apezpiku. Ez zaio sakristau trixte bati, gizon aundiagoari ez zaiena eskatzen... Bañan... (Une ontantxe susmur bat entzuten asi bedi, gero ta geiago aunditzen eta urbilten joango dana. Orruen artean automobil, gurdi kurpil eta gizataldearen otsak nagusi. Ardalla biziena danean deadar batzuek belarriak urra bitzate: REKETEAK DATOZELA! VIVA LA REPUBLICA! U. H. P. MOROAK DIRALA! GORA EUZKADI! ta antzekoak. Telefonoaren txintxarria ere gogorki jotzen asi diteke). Oiek dira! Badatoz! Betoz!

IZASKUN: Automobilean dijoan jendea da!

D. MARTIN: Igesi doazenak. Paxkualek arrazoi du! Zer da au! Telefonoari jaramon egin dezaiogun! Galduak gaude. (Telefonoz itzeginaz) Nor da?

AINTZINDARIA: («Aitaren» egin beza izuturik; ta gero otoitz isilka).

GOTZON: Tirorik ez dan bitartean ezer gertatzen ez dan ezaugarri... Kalera noa ikustera (abituaz) Zuek emen gelditu.

PAXKUAL: Ni ere bai! (bijoa)

IZASKUN: Kontuz ibilli! (ateraño bijoa)

D. MARTIN: (Telefonoz izketan ari dala) E? Moroak? Terziokoak? Utzi? bai. Baita. Aguro! (Besteai itzegiñaz) Berri oso txarrak! Udal-etxetik deitu dute. Erri gañera koluna indartsu bat inguratu dala: Moro, terzio ta reketeak. Ezin diote arpegi eman eta erria uztea doazela. Alde egin nai duanak lenbaitlen ateratzeko diote!

IZASKUN: Gotzon eta Paxkual irten dira. Itxoingo diegu.

AINTZINDARIA: Ta ez badira itzultzen?

D. MARTIN: Emen gelditzen naiz zuri laguntzeko. Apaizek naigabe ta ezbearren artean dute leku bereziena. Ezin alde egin det gaur nere erritik.

AINTZINDARIA: Ez nik nere komentutik ere. Goazen nai badezu gure elizara Jainkoaren etxera laguntza eskatzera.

IZASKUN: Al ba dezute bai! Ez al litzake obe gure etxean zerbait lo egitea. Biok ere nekaturik daude...

D. MARTIN: Nekea baño lenago da lagun-urkoa bearrean dagonean laguntzea: iltzeko zorian dauden arimak ezin bakarrik utzi.

AINTZINDARIA: Gaxo ta zaurituak zaintzea zure ondoan egin bear dedan errukizko egintza... (Gotzon eta Paxkual itxumustuan sarturik).

GOTZON: Sua! Sua!

PAXKUAL: Komentua erretzen ari dala!!

(Antzez-joku oni egiantz eta indar geiago ematearren azken aldera Gotzon eta Paxkualekin gudari ta beste zenbait mutil sar ditezke, zuzendariak nai izan ezkero. Gañera une guzian Radio entzukiaren bidez aldiari dagokion dei, berri ta otsak barreiatu ditezke).

Laisterka

OIALA