I
GUDA-OTSAK

        Aitzondo-garaikoa izena duen baserriko nekazari jatorrak pozik eta alaitsu bizi ziran. Erritik urrutitxo eta mendi goi-samarrean izanarren baserri eder ta aberatsa da.

        Bere lur guztiaz inguratua, arkaitzpeko toki mardul ta babes gozoa egutera bete-betean, eguzki aldera begira, gizaldi ta gizaldietan sendo ta egoki bertan arkitzen da.

        Koxka duen arri berezi bat ate-gañean ba du; berak zer esan nai duan Aitona zarrak ba daki; agidanean, basetxe ontan, bere senditik sortutako bat, orain dala zortzireun urte, Naparroko bakaldun-erregearen mendean zaldun-gudari zala, gudaaldi batean ain ausarditsu ta biozdun izanik armarriko agerkai aiek irabazi omen zituan.

        Aitzondo-n gaur bizi diranak sendi artakoak dira. Anton-Mari, etxe-nagusia, langille purrukatua eta izan liteken gizonik prestuena da, auzoetako guztiak ala diote; bere emazte Mañaxi, andre txukun, mena, bere etxeko eginkizunak eta sendiaren ondasuna beste buru-austerik ez du, emazte ta ama biotz-bera, maitekor.

        Lau aur izan zituzten; zarrena semea, Manu, aita ber-bera, bera bezelako sendo ta prestu, etxeari jarraipena emateko ongi zetorren; gero bi alaba, Malen, emazteki polit, lerdena, baserriko lan zakarretako baño eginkizun txukunagotako obea dirudi, josten ikasten ere ibilli zan eta kalealdean gauza on aski ikasi ditu.

        Urrengoa Joxpantoni, au baserriko neska sendo, eder, abarra da, bere amazazpi urtekin lan guztietan aritzen da, berdin beiak jetzi, soroan atxurlaiak gogor astindu, segan egin, iñaurkiñak bildu; Malen amaren aldamenean, etxeko lanetan bezela, Joxpantoni aitari laguntzen ongi dijoa. Laugarrena Txomin, amalau urteko mutiko gaztea, ikastola goiztxo utzi du, batzuetan aur bezela bere kideko mutillekin jostatu nai du eta bestetan baserriko lanetan laguntzen gogorki alegintzen da.

        Aizkenik, berez lenengo izan da, guztien guraso ta irakasle, Aitona zarra; ia larogei urte baditu bañan oraindik kementsu da, ezurrak gogortu zaizkala esaten du bañan bere makiltxoaz arin-asko ibiltzen da, beiak larrera daramazkinean nola zaintzen ditun arrigarria da; batez ere buru-lanetarako gazte arkitzen da, bizi guztian adimen aundikoa izanik bere argitasun osoaren jabe da.

        Etxeko guztiek Aitona maite dute, bai berak ere, esan bearrik ez dago, bañan Txomin illoba koskorra, gaztena ta maitena, bere lagun berezia du. Neguko gau luzetan, gaztañak erretzen diran artean, Mateotxistu-ren gertaera bildurgarria, sorgiñen ipuien bat edo gerrateko gauza garratzak esaten Aitona asten danean, oierako gogorik iñork ez du izaten.

        Eta bizi izateko bai toki eder ta zoragarria! —Mendi-kaxko batean izanik aurrez-aurre, bera-antzean, beste mendiegalean, beren erri ederra, urrutixko bañan garbi ikusten dute; arrilanduaz egindako Eleiz aundia bere ezkiltorrearekin; aldameneko etxearte zabalean Erri-Etxe ederra, pelota-toki egokia eta inguruan etxepilla bat tellatu zar aundi, tximini ketsu, orma beltz sendoak; guztiak, gain-bera, Aitzondo-tik ederki agiri dira, baita erriko etxeartean dabiltzanak ere garbi ikusten dira emendik.

        Eta erri-burutik gutxi-asko aldenduta, begiak artzen duan eremu guztian an-emenka etxe ta baserri bere lur-landuaz inguratuak, arizti, gaztañadi ta sagasti ederren artean.

        Urrunago mendi-tontor aundiak agertzen dira; Ernio-ko arkaizti luzea an dago beti etzanda; beste aldetik Txindoki-ko arri-erpiñaren mutur zorrotza. Eta urrutirago ere, ego-aizea danean, Auñamendiko ertzak urdintsu bañan garbi ikusi litezke.

        Mendi-magal artan euskaldun nekazarien sendi jator, zintzo au, pakean ta zoriontsu krixtautasun ederrean bizi zan. Goizeko argia zabaldu baño len lanean asiak dira; etxe-inguruko soro, belardi ta landetan naiko eginkizun izaten da geienean; beste batzuetan gurdia artu eta iñaurkin, garo ta belarretara urrun-xamar joan bear dute bere arizti eta iratze-garamanetara, erri-basoetara ere bai.

        Aste guztian lertzen lanari ekin ondoren igandean Eleiza-ko eginkizunak gogoz betetzen dituzte, batzuk lenbiziko mezara, besteak bigarrenera; eta bazkal-ondorean gazteak bezperetara bialita, zarrak asteko nekeen atsedengarri lo-xuxta bat egin bear dute; eta gero aitak giza-artera agertu bear du txurrut bat egiñez munduko berriak jakitera; seme zarrena ere bere adiskidetara azaldu gabe ezin egon liteke, ogeita bi urteko mutil gaztea etxean lotuta ezin euki bai-da.

        Noizik-bein aita-semeak azoka-perira erri-nagusira joaten dira, bei edo txekorren bat saldu edo erosi bear dutela aitzeki artuta, edo olako lanik ez izanda ere aizkora-apustu edo beste antzeko demarik baldin bada, esaten duten bezela oraingo aizkolari gazte oek aspaldiko Santaageda ta Atxunberri bezin onak ba ote diran ikusi bear dutela-ta.

* * *

        Alako gizarte batean berri izugarri bat jakin dute. Errian eta baztar guztietan beste izketarik ez zan. Españian berebiziko naspilla sortu dala, guda-gizon agintari batzuek erkal edo errepublikaren aurka, jeiki dirala, Aprikan asi omen dira lenbizi, bañan bereala Españiko lurretara sua zabaltzen dala diote.

        Gauz oek entzun dituenean Aitzondo-ko biztanleak arritu eta txaututa gelditu dira. «Zer gertatu bear ote du!, zer txamalda etorriko ote zaigu?» —ura naigabea!

        «Gutzat gauz onik ez» —zion Aitonak ezpañak okertuta. Emakumeak oso bildurtuak ziran: «ain ederki bizi giñanak... orixe bear gendun oraintxe... zer ikusi bear ote degu...!» —eta berriz Aitonak ala dio: «Karlisten gerran bezela asten ba dira gaizki ibilli bearrak gera...!».

        Aitak lasatu nai ditu: —«Ez, ez, nork daki?, apika ez da gauza aundirik izango, gauz oek asieran zalaparta aundia ateraarren askotan errez itzaltzen dira; oraindaño urrutiko gauza dirudi beintzat eta ez degu geiegi estutu bear, bederen zer gertatzen dan ongi jakin arte lasa egon zaitezte, Jainkoa guztioi begira dago eta berak lagunduko digu»—; eta emazte Mañaxi-k erantzuten dio: —«bai, bai, Arantzazu-ko Amak bere magalean euki gaitzala, bañan ni oso lasa ez nago, zerbait gertatuko ote zaigun bildur naiz, kezka txar bat barrenen sortu zait»—.

        Iñork ez zuan ori sinistuko orduan, bañan ala zan, andre on arren biotzak gezurrezko mugirarik ez zuan agertzen.

        Ondorengo egunetan geldirik ezin egon ziran eta emazteak senarra bialtzen zuan: —«Zoaz, zoaz, Anton-Mari, zoaz errira eta ea zer berri jakiten dituzun»— Manu, seme zarrena, ere zerbait jakiteko asmotan bere adiskidetara joan da.

        Irugarren egunean, bakoitza bere aldetik, illun ta naiko buruaustekin erritik datoz —«... bada... agidanean... gertaera ori, asieran uste genduen bezela ezerezkeri bat ez da, ez, Aprikan asi omen zan bañan Españi guztira bereala zabaltzen dala diote eta toki askotan burruka zorrotza sortu da noski...»—.

        Ama-alabak zearo estu ta larri dira —«... Jainko maitea!... esaten nizuten nik... zerbait ba zala nere biotzak garbi adierazten zidan...»—.

        Eta aizkenik, egun aietako batean, auzoko adiskide batek berri izugarriak ekarri diozkate, «... Españi guztian guda sutan da, bazter guztietan burruka, zalaparta ta naspilla ikaragarriak... esaten dutenez, komunixta eta langille jende gaizto orrek, agintzen zeuden gizonen babesetik, oso nagusitu nai omen zuten, eta ori ez gertatzeagatik eskubi aldeko gizon xuriak txutitu omen dira...». Eta Manu gazteak ere ori bera jakin du»... Bai, neri ere ala esan didate, eta orain karlixten aldeko mutil gazte zintzoak alkarrengana bildu, armak artu eta krixtautasuna eta zuzentasunaren alde gudan asteko Naparroan biltzen asiak dirala esaten dute...».

        Gauz aek entzun, eta etxeko guztiak kezka ta bildur izugarriaren mende arkitzen dira; Manu, seme maitea, guda-adiñean bete-betean dagoala garbi ikusten dute eta gertaera garratzen bat nabaitzen dutela ba dirudi.

        Illunabarrean, ia oso illundu duan garaiean, atean «kox-kox» ixiltxo jo dute, eta iriki dutenean «Txinparta» izengoitiz deitzen dioten erriko gazte bat agertu da; beste bi laguntzallekin dator; karlostarren buru egiten duan jauntxo baten semea da; mutil biurri, okerka begiratzen duan pixti zitala; ausart biozdun trebea ez da, bildurti erronkalaria bai, eta erriko naspilla txar guztietan bere izena beti agertzen da, batez ere auteskunde edo botoetako egunetan bera dan tokian naiko ez-ta-bai-da, ixtillu ta burruka izaten dira.

        Ate-ondotik Manu-ri deitu dio eta baztar batean biak ixilka itz egiten dute; gero Aita ateraarazten dute eta iruren artean izketa gogorra jotzen dute: —«... Begira, Anton-Mari, Españian guda sortu dala ba dakizute noski, bertan agintzen zeunden gizon txar aien kontra zerbait dezateken guztiak jaiki dira; armakiko gudari taldeak, dirudun aberats guziak, krixtautasun Eleiza-ko apaiz nagusiak, zuzentasunaren aldeko gizon garbiak, eta aiekin batera guk ere, karlixtak, agertu bear degu; langille txar batzuek, erkala... eta oiekin bat eginda emengo beste oek, beren buruei abertzale ta euskaldun on deitzen diotenak..., oek omen ziran krixtau onak!... ikusi itzazute orain Eleiza-ren etsai amorratuenekin beren buruak bat eginda... oek dira okerrenak... bañan txamalda ederra artu bear dute... zearo garbituta utzi arte ez gera geldituko».

        Aita-semeak arrituta entzuten diote, eta berak onela jarraitzen du —«...gu ere atera bearrean gera, gureak Naparroan biltzen ari dira, gero andik emengo aldera etorri eta Euskalerri guztia garbitzeko, bear diran zizpa, izkillu, arma ta tresna guztiak ba ditugu, eta berealaxe gure etsai guztiak txeatuak izango dira».

        Anton-Mari-k gauz oek guztiak alkarren gainka eta zalapartan entzun, ta ezin ongi ulerturik galdetzen dio: «...eta gugandik zer nai dezute bada...?» —«Zer naiko degu? Txinparta-k erantzuten dio azkarki —«Manu gurekin etortzea»— ta Aitak oso txaututa «Manu?... Manu?... nere semea?».

        —«Bai bada, —esaten du besteak— ez al zerate zuek ere gure aldekoak, ez al zerate karlixten aldekoak beti izan?» —«Bai, ala da, gure gogoa alde ortarako izan da beti, gurasoak ala erakutsi ziguten, bañan guk politikaz ezer ez dakigu, guk ez degu ezertan sartu nai, utzi zaiguzu pakean».

        —«Pakean? —ekiten dio Txinparta-k— orain pakerik ez dago, ori gero etorriko da etsaiak oin peratu ta zanpatutakoan... Gañera zure semeak ogeitabat urte ba ditu, gudari sartzeko garaiean oraintxe dago, eta gukin etorriko ez ba litz beste aldekoak eramango dute, eta ortatik zuek guztientzat zenbat kalte etorri liteken nabaitzen al dezu?... orain dala egun batzuek Manu-ri gauz au neronek aitatu nion eta ezetzik ez ziran esan... beraz, goazen bereala, une txiki bat ere galtzen ezin egon giñezke... goazen... gure aldekoekin alkartzera gaur bertan, mendiz-mendi bide izkutuetatik barrena Naparro-aldera joan bear degu...».

        Beste bi lagunak illunpetan itxo egiten an daude, Manu aitari begira aoa zabalik, Aitak zer esan ez daki; bañan Txinparta-k estutzen ditu berriz... —«Goazen, goazen, ba al ator ala ez...?»— eta Aitari esaten dio «egun gutxiko gauza da, emendik amabost bat egunen buruan etxean dezu berriz... indarra duan guztia gure alde bildua da eta... beste gixaraxo oiek, ez armik, ez dirurik, ez ezer,... zer egin bear dute...?».

        Manu-k joateko gogorik batere ez du, bañan zer egingo du?... joan egin bearko...! —«Bañan oinbestez gañera joan bear al dek?» —dio Aitak— «ezer gabe?... aldatzeko zerbait bederen artu gabe?... barrengoei agur bat egin gabe?...».

        Txinparta-k ordea, ez dio usten —«ez du ezer bear, bear dun guztia emango zaio...», eta Manu-k Aitari laztan bat emanez... —«...Amari agur egiteko kemenik ez det... olaxe joan naiago det... agur, Jainkoak naiko zuan ni ola joatea... aurki-arte, Aita, ongi izan...».

        Eta lau mutillak an dijoaz; gaueko illunpe beltzean arin galdu dira eta Anton-Mari etxe-aurrean gelditu da, biotza autsi eta naigabe izugarriaz betea.

        Emakumeak guztia nabaitu dute eta mutillak joan dirala sumatu dutenean an datoz laxterka: —«zer da? zer gertatzen da? petral orrek zer bear zuan?...»— Bañan zer ateraldi ekarri ditun eta, batez ere, Manu berekin eraman dutela jakin dutenean an dira negarrak eta Manu-ri deika deadarrak; bera etxera ekarri-arazteko guztik laxterka bere ondoren joan nai dute; ango naigabea!, ango samin ta neke-aldia!

        Aitona beste guztik baño mindugoa arkitzen da, sutan dago, itzik ezin egin du; bañan, erri aldera ukabilla jasota, Txinparta eta bera bezelako guda-sortzalle guztiak biotzez madarikatzen ditu.

        Aitak, bera ain mindua ta illundua geldituarren, itxaropen izpi bat beste guztiei emateko esaten die: —«egun gutxiko lana izango dala esan dute, amabost bat egun baño lenago emen dirala...»— Bañan alaz guztiz iñor ez da poztutzen; Aitona-k, asarre bizian, aopean dio: —«...etorri e?... ez zekiat, ez zekiat, barrenak ematen zidak geiago ez diatela ikusiko...»— Orduan guziak ekiten diote: —«gizona, gizona, ez dezazula olakorik esan, olako gauza txarrik gertatzea Jainkoak nai ez dezala...!».

        Gertaera izugarri arrengatik baserritar gizarajo aiei lotarako gogoak kendu zitzaizkaten; aizkenik oieratu ziran bañan iñork ez zuen begirik itxi; batzuek arrenka ta eskatzen, besteak gauz au gogotik ezin kenduaz alde batera ta bestera adimena naspillatu arte, gau guztia ala igaro zuten.

        Urrengo egunetan ez zan etxe artan atsedenik, ez pozik, ez lanerako gogorik; ala ere itxaropen bat ba zuten, aizkenik laister semea etorriko zala. Aitona zan okerrena, bazter batean oso illun eta eroria zegon, bere barrenean itxaropen ez zan ernetzen.

        Egun asko igaro baño len berri beltz ikaragarria etorri zitzaioten.

        Artsalde batean, bakoitza bere lanean ari ziran garaiean, erriko Apaiz zarra, Aitzondo-ko atetan agertu zaiote. Ura ikusi zuenean Mañaxi-ri barren guztia biurtu eta korapillatu zitzaion; Malen, soroan lanean ari zan Aita-ri deitzera, laxterka joan zan.

        Eta senar-emazteak bildu ziranean Apaizak al zuan erarik onenean, beren biotzak Jainkoa-gan zuzentzeko itz batzuk aurretik esanez, berri ikaragarria eman zioten; Naparro aldetik Txinparta-k papertxo bat biali zuala jakin-araziz, oraindik burrukan sartu baño lenago, izkilluak erabiltzen ikasten mutillak ari zirala, aietako bati usterikgutxienean su-tresna bat esku artean lertu zitzaiola eta bera ta beste bi lagun illak gertatu zirala, eta bi aietako bat Manu gizarajoa izan zala.

        Au entzun dutenean etxe artan zer gertatu dan esatekoa ez da; ango deadar, naigabe ta ixtilluk ikusita arriak ere negar egingo luke, biotzak autsi bear dute; Mañaxi etxean batetik bestera Manu-ri deika eroa bezela dabil, bi neskak eta Txomin amari elduta bera bezela erotzeko zorian dira; Aita, berriz, sukalde bazterrean exerita burua bi eskuen artean duala, negarra mara-mara dijoakiola, txaututa gelditu da.

        Aitona, etxaburuko belarditik etxean zerbait gertatzen dala sumatu duenean bereala zalapartan etxera dator, Apaiza irten eta ba dijoan garaiean; bera ikusi duenean, arriturik galdetzen dio: —«zer gertatzen da? Manu-ren berri txarren bat?»—, eta egi garratza ikasitakoan bere barrengo oñaze zorrotza ageri du —«esaten nuan nik... ez genduen gauz onik atera bear... zerbaitegatik nuan nik barrengo kezka ura eztena bezela biotzean sartuta...»—; eta gero begiak malkoz lañuturik, besoak zerurontz jasota deadarka dio: —«ikusten al dezute orain ere gizon ergel, audinai oiek zer egiten diguten... orain ere beste guda sortu zigutek... jende zirtzil oiek beren buruak goratzeagatik gure mutillak beren odola ixuritzera zaramazkigutek... Manu, nere illoba maitea, oiek eriotzara eraman aute, madarikatuak izan bitez...!».

        Urrengo egunetan Manu-ren gogo alde elizkizunak egiten dira. Etxe artako naigabea ikusita erriko guztiak errukitu dira, gañera, errian ongi ikusiak eta maitatuak bait ziran; ala Eleiza betetzeraño izan dira emakume ta gizonezkoak.

        Ondorenean ango ixtilluak apaldu eta itzaldu dira, gizarajoak ixilik daude, negar-malkoa ugari ixuri ondoren paketu zaizkate barrenak, bañan arantza beltza biotzetan sartuta gelditu da, andik aurrera, aldi luzean beintzat, etxe artan ez da onik, ez alaitasunik.

        Izugarria gertatu zaiote! Baserriari jarraipena eman bear zion semea Manu bai zuten; eta, gañera ain mutil ona, langillea, gazte-adiñeko txorakeri ta aitzekeririk gabekoa, aitari lagunduaz baserriko lanetan ain ederki zetorrena; Aiton-guraso-senide guztien maitea zana!

        Eta orain zer egin bear dute? Etxe-jaunari nork lagunduko dio?, baserriko izaerari nork jarraitu bear dio? Beste mutilla, Txomin, oraindik gaztegia da, eta Aita, aizkeneko urtetan lan geiegi egiñik, nekatzen asia dago. Etxeko denak gauz oek guztiak gogoan darabilzkitela naiko buruauste ba dute; aizkenik, krixtau onak diran aldetik, bide bat bakarrik arkitzen dute, dana-dala Jainkoak nai duana izan bedi.

        Bañan Aitzondo-ko sendi ederra lur-jota gelditu da; etxeko abeak ikara egin du...

        Iru illabete igaro dira. Lenbiziko egunetan etxeko guztiak mutuak ziruditen, bear-bearreko itza besterik alkarri ez zioten egiten; bañan pixkanaka pixkanaka mingañak azkatu dira eta lengo erara ba datoz; alaz guztiz biotzeko oñaze sakona

ez zaiote berealakoan joango.

        Udara-azkeneko illunabar batean ama Mañaxi eta alaba Malen etxeko lanetan ari dira; aitona ere bere eginkizunetan txirrikitxarraka ba dabil, ikulluan eta mandioan naiko lan ba du; sartu ta atera, noizik bein sukaldean agertzen da.

        Eta bai sukalde ederra! Baserrietan sendiarentzat tokirik bearrena sukaldea da, lo ez beste guztia bertan egiten dute, antxe jan, an su-aurrean legortu ta berotu, an atsedenean egon, an berriketan aritu, lan asko bertan egin.

        Aitzondo-ko sukaldea ez da nolanaikoa. Toki zabal aundia, ezker aldetik etxeko sarreratik urbil du atea eta alde beretik atadi gañera leio bat ba du; aurrez-aurre, alde batean ikullurako atea, abereak sukaldetik bertara-xamar izatea ona bai da, eta beste aldetik goiko bizitzarako igoeraren lenbiziko mallak; atzeko eta eskubi-aldeko ormen artean su-toki ederra bere txapel aundiaz, onen azpian eta suaren bi aldetan neguan goxoki egoteko naiko toki ba dago; eskubi aldean, ate batetik, lotarako gela batera sartu diteke.

        Artsalde ontan, beste askotan bezela, Aita, Joxpantoni eta Txomin gaztea, garo-iratzetara mendira joanak dira, urruti-xamar noski illunabarra aurrera dator eta orain aditzen diran gauzak entzunaz, ta lenago etxean gertatutakoz gañera ama-alabak kezketan daude; ori gutxi ez dala mendi inguru aietan guda-burruka gogorren batzuek izanak bear dute, eguerdi-arratsaldetan tiro-otsak eten gabe garbiki entzun dira. Etxekoak etorriak ba lira naiago luteke. Ez ote zaiote zerbait gertatuko!

        Ama Mañaxi leio-aurrean exerita josten ari da, Malen txutik bere lanetan dabil,

        AMA: ... galtzerdi zarrak pasaratzen aritzez oso aspertua natxionan oraintxe...

        MALEN: ... ia illuna da ta nola ikusten dezun ere ez dakit...

        AMA: Bai, artsaldea oso moxtu din... seiak ez ditun oraindik eta illuna... eta gure jendeak etorri gabe... au den zalantza...!

        MALEN: Ez zaitezela estutu, etorriko dira bai... oraindik berandu ez da...

        AMA: Ez, berandu ez den... bañan gaurko txinparta-soñuak ez al ditun aditu... eta ain garbi entzuten ziranean ez itunan oso urruti izan bear...

        MALEN: Bai, ala da bañan nere ustez burruka-otsak gureak iratzetara joan diran aldetik ez ziran...

        AITONA: (Ikullutik dator eta izketan sartzen da)... Bai, gureak Larzabal-eko barrutietan dira eta ori ipar-aldetik dago, zizpa-otsak ego-aldetik ziran eta ego-aizeak zekarzkien.

        MALEN: Bai, ongi etorriko dira... zerbait berandutzea ez da arritzekoa...

        AMA: Jainkoak ala nai dezala... bañan lenago gertatu zaigunaz aiek etxean ikusi arteko onik ez diñat... aparia asi bearko den...

        MALEN: Ez da zalla, eguerdiko eltzenkondoa berotuaz... eta arren aurrerako baratzuri-sopa berealaxe egiña det...

        AMA: Eta Aitonarentzat urtan egindako bi arraultz gertu ditzadan...

        AITONA: Ez, ez, gauz berezirik nik ez det bear, ez aritu ezertan, beste guztiak jaten dutena ongi zait...

        AMA: Ez, ez, olloak ortako jartzen dituzte...

        MALEN: Bai, egin berriak ollategitik ekarriko ditut. (Billa dijoa).

        AMA: (Aitonari)... Egun guztian txirrikitxarraka gelditu gabe zabiltza, onezkero unatua izango zera noski, exeri zaitea...

        AITONA: Ez, ez, orren gauz gutxigatik ez naiz nekatzen, oraindik kemena ba det... erromako... edo alde onek noizik bein gerrietara joko ez ba niñu... bañan ego-aize epel au agertzen danean ondo izaten naiz... Izotzak galtzen naute... (leio-aldera begiratu ta)... zein datorren ikusten al dezu...?

        AMA: Zein da?

        AITONA: Zein izango da, Pello-kirten edo... auzoko ergel ori...

        AMA: Orain ere or al da...?

        AITONA: Aizkeneko aldi ontan maiz dator etxe ontara, zeren billa datorren ez dakit...

        AMA: Zeren billa izango da... gure Malen bere emaztetzat nai lukela uste det... bañan gauz ori berari esan besterik ez dago... (atea jotzen dute eta Mañaxik gogotxarrez esaten du): —...Aurrera...!

        Atea iriki eta Pello agertzen da; itxuraz parragarria da; ez da gaztea, gutxienaz berrogei urte ba ditu, mutilzarra beraz; ergel erdi-txoroa dalako erriko guztiak Pello-kirten deitzen diote; bere buruz oso iritxia da, batez ere Bidabe baserria berea dualako aberats purrukatua dala uste du; etxean bere ama eta izeba zar batekin bizi da, baserri-lanetarako morroia ere ba dute. Pello sartu baño lenago Aitonak ikullu aldetik alde egin du.

        PELLO: ... sartu al niteke...?

        AMA: Bai, bai, Pello, sartu zaite aurrera... ez bildurrez egon...

        PELLO: Ara!, andre Mañaxi, bakarrik al zaude?... Malen ere emen zala uste nuen...

        AMA: Oraintxe, aixtin, emen zan... ollategira joana da, berealaxe etorriko da noski...

        PELLO: A! ori mirabe polita...!

        AMA: Ala iruditzen al zaizu, e...?

        PELLO: Bai, bera baño emazteki egokiagorik ez det ezagutzen, ain lerdena, ain txukuna, beti alaitsu... Malen nere emaztea izateagatik edozer gauza egingo nuke... oso txoratua nago...

        AMA: Bai e? txoratua ere bai?

        PELLO: Bai, andre Mañaxi, zuk lagunduko ba zidazuke...!

        AMA: Nik?... zertan...?

        PELLO: Malen nere alde jartzen...

        AMA: Gizona! ori zerorrek egin bear dezun lana izango da...

        PELLO: Ni aberatsa naizela ba dakizu, baserria nerea bere lur guztiekin eta beste lur asko ere bai, naiko dirua ere gure etxean ba da... gero, ni ain itxura txarrekoa naizenik ez det uste...

        AMA: Ja, ja...! au da arto bero usaia...!

        PELLO: Ez dezazula bada parrik egin... oraintxe nago ni ezkondutzeko garairik ederrenean...

        AMA: Zer? mutilzartuta gero garairik onena...?

        PELLO: Oraindik berrogei urte besterik ez ditut eta...

        AMA: Berrogei... eta gordetzen dituzunak... ara! Malen or datorrela uste det...

        Pello-k, Malen-en aurrean egoki agertzeagatik bere burua txukundu nai du eta estul ta parragarrikeri batzuek egiten ditu... ontan ikulluko atetik Malen sartzen da, arraultza batzuek eskutan dakarzki... Pello-ri arrera onik ez dio egiten; berak bai, goxokeri batzuek par irriaz agertzen diozka.

        PELLO: Agur, Malentxo (eztiki)... zer diozu?... zu beti lanean...

        MALEN: Ara! emen el ziñan...

        PELLO: Bai, ni beti zu ikusteko zaletua bai naiz...

        AMA: Gure etxeko oien zantzurik ez al da?

        MALEN: Ez, ez det ezer nabaitzen...

        AMA: Bada, berandu-xamar dala derizkiot, gauz onik ez det sumatzen, oraintxe burruntziko aragia baño estuago nago...

        PELLO: Zer da, zer gertatzen zaizute...?

        MALEN: Zer gertatuko da? Aita, Joxpantoni ta Txomin iratzetara bazkalondoan joan ziran eta ez dira agiri...

        AMA: Eta ni oso luze-iritxita nago... illundu duala ere ia orduerdi bat ba da...

        PELLO: Eta zein tokietan dira bada...?

        MALEN: Larzabal-eko barrutietan...

        PELLO: Urrutitxo... gu ortan ere ongi jazten gera, erri-lurretara joaten aritu gabe etxeko barruti eta basoetan bear deguna baño geiago biltzen degu.

        AMA: eta artsaldean entzun ditugun tiro-otsak aditu ta gero ni ezin lasai egon niteke...

        PELLO: Bai, gorri txatxu oek... eta berakin jeiki diran beste zirtzillak...? euskaldunik onenak oek omen ziran eta iñor baño aurrerago erlijioaren aldekotzat beren buruak jotzen zituzten... eta orain gorrienakin bat egin da... bañan orain artuko duten txamaldaz berriz asteko gogoak kenduko zaizkatela uste det.

        AMA: A! ezin egon naiz... gauza txarren bat gertatua izango dala iruditzen zait... Malen, joan bearko den bidera ia zerbait sumatzen ote den...

        MALEN: Bai, bai... illun xamartua da bañan joango naiz...

        PELLO: Nik lagunduko dizut...

        MALEN: Ez, ez, iñoren bearrik ez det, ezer gertatuko zaitenik ez det uste...

        PELLO: Bañan gabez... eta... bakarrik... ni gogo aundiz zurekin joango naiz...

        AMA: Lagundu nai ba din... ez den mutil gazte bat bezela... bere urteaz...

        MALEN: Ez, ez, bakarrik joango naiz bide zati batean... (Joateko prestatzen danean ikulluko atetik Aitona laxterka dator esanez...).

        AITONA: Emen dira, emen dira...! gurdiaren soñua garbi entzuten da...

        AMA: Bai ote...?

        AITONA: Bai, bai, ni gauz oietan ez naiz okertzen... ziur naiz... oraindik belarria nerea det...

        (Ama-alabak gurdi-otsa entzutera etxetik ateratzen dira).

        PELLO: Malen ta ni aien bidera joateko oraintxen geunden...

        AITONA: Malen-ekin beraz e...! emengo estutasuna ikusita i nor izan ba itzan onezkero an bear uan bakarrik... Malen-ekin bai... e...?

        PELLO: Ara! ez zait bada lenago gogoratu ta...

        AITONA: Berriz ere «kirten» esango ditek, kirten ez besteren alena...

        PELLO: Zer nai dezu bada...?

        (Ama-alabak sukaldera pozik datoz berriz esanez...).

        MALEN: Bai, bai, or dira... ba datoz...

        AMA: lesus!, datozenean ez da ezer... oraintxen oso iretzia nitzan...

        AITONA: Bai, neronek ere nere kezka ba nuen...

        AMA: Ots, ots!, maia jarri eta aparia gertu dezagun bereala, aiek ondo gosetuak etorriko ditunan eta... (ama-alabak gauzak antolatzen asten dira).

        AITONA: Bai, aek etorri baño len ikulluan eginkizunen bat ba det... noan...

        PELLO: Ni ere asi bearrean naiz, berandutzen ari zait eta...

        AMA: Bakoitzak berak daki zer egin bear duan...

        PELLO: Lan aundirik ez det bañan... bi morroi ba ditugu ta...

        AMA: Ez zerate gaizki... alajañetan... bi morroiekin...

        PELLO: Ara! ongi esateko bat besterik ez degu ordaintzen, bañan onek berari laguntzera mantendu-truka beste mutiko gazte bat ekartzen du... eta orra bi morroi...

        AMA: Ba negon bada ni bi morroien soldatak ordaintzeraño murgildu ote ziñan...

        PELLO: Gure baserria oso aundia bai da, bañan bi bizitzetan puskatuta eta bizitza batean maiztarra daukagula ondo antolatzen gera... guztietatik bear degun baño geiago ba degu... Ongi izateko Malentxo bezelako emazte polit bat bear nuke...

        MALEN: Ja, ja, ja... (parra egiten dio).

        PELLO: Ez al zaizu ala iruditzen andre Mañaxi...?

        (Bat-batean atea iriki eta Txomin mutil koskorra agertzen da; bidean laxterka eta asnas estutuan dator).

        TXOMIN: Emen gera, emen gera... onezkero luze iritxita ziñaten e...

        AMA: Emen al zerate, motell? gurdiaren otsa entzun degun arte oso estu egon gaituk... bañan ongi ba zatozte ez dek ezer...

        TXOMIN: Bai, ongi gatoz eta apaltzeko gogo ederrarekin...

        MALEN: Ia joan niñuan ni zuen bidera... zerbait gertatuta ote ziñaten uste giñian...

        (Aitona ikulluko atean agertzen da eta mutilla bere besoetara dijoa).

        TXOMIN: Aitona, Aitona...!

        AITONA: Motell, motell, bizi al zerate? galduak ote ziñaten...

        PELLO: Berandutu baño len ni ba noa... agur, gabon... ongi lo egin zazute...

        AMA: Agur, agur... ondo zoazi...

        PELLO: Agur... biar arte... agur Malentxo... (parragarrikeri batzuk egiñez joan danean, Malen-ek parrez esaten dio):

        MALEN: Agur kirtentxo... (guztiak par egiten dute).

        AMA: Ez zaiozutela oinbeste par egin, gizarajoak bere buruarekin naiko lan ba du ta...

        MALEN: Bai, bañan aspergarria da...

        AITONA: Eta berekoi arroa... bere gauzaz ongi iritxia da beintzat... bere ondasunak, bere aberastasunak, bere lurrak, bere diruak... beste gauzik ez du asmatzen.

        AMA: Malen-en alde zaletasuna agertzen du beintzat...

        MALEN: Bai, Ama, bañan zure alaba olako txori-izugarri batekin ezkondu ta ongi irudituko al litzaizuke...?

        AMA: Ez, ez, gauz oietan bakoitzak bere barrenak agintzen diona egin bear din... bañan gizon gizarajoa ez din oinbeste beratu bear...

        (Menditik etxe-aldera datorren gurdiaren kurpil-ots zorrotza entzun dala alditxo bat ba da; gero ta geiago bertaratuaz gero ta garbiago aditzen da. Ongi nekatuak, arratsalde guztian gelditu gabe lanean aritu ta gero pozik datoz etxera Anton-Mari etxeko-nagusia eta bere alaba Joxpantoni, neska sendo langillea; Txomin mutil azkar biurriak aurrea artu diote eta alderatu diranean, etxeraño laxterka etorri da eta sukaldean, Aitonaren aldamenean eserita an dago.... ez da aldi luzean geldirik egongo, ez... Gero, gurdia etxe aurreraño etorri da, etxekoak ongi ezagutu dute eta Malen ta Txomin datozenengana laisterka ba dijoaz... Ama ere ateraño irtetzen da...).

        AMA: (Belarria kanpo-aldera ernai jarriaz) Ara! emen dira.

        MALEN: Bai, bertan dira..., goazen Txomin... (kurpil-otsa gelditu da).

        TXOMIN: Bai, goazen (jeikita biak ba dijoaz).

        ATETIK: Alare, etxeraño etorri diranean ez da ezer, Jainkoari eskerrak...

        (Barrendik entzuten da Aitak kanpoan esaten duana).

        AITONA: Ala da, bai, etxea bezelako tokirik ez da, nekerik aundienak igaroarren etxean guziak aztutzen dira.

        AMA: (Atetik kanpo-aldera). Atozte, atozte, gizarajo oek, ongi nekatuak izango zerate ta...

        AITA: (Kanpoan)... Gurdia sartutakoan mandioko atea ongi itxi gero... Joxpantoni...!

        (Mandioan sartzerakoan gurdiak egiten duan otsa ere barrendik aditzen da... gero Aita sartzen da sukaldera; akullua eskuetan dakarki).

        ... Jainkoak gabon dizutela...

        AITONA: Bai zuri ere... emen zerate beraz... eta Joxpantoni?

        AITA: Gurdia mandioan sartu eta beiak azkatu bear ditu... bereala emen da...

        AMA: Oinbeste lan ta ibilliak egiñaz nekatuak izango zerate noski.

        AITA: Ez bada, ez uste... pixka bat berandutu egin zaigu... Larzabal-eko toki ori urrutitxo egiten da bai, bañan barruti aietan gauza ba dago ugari, eta ala izanezkero joan-etorria ta lana pozik egiten dira...

        AITONA: Bada, illunduta gero azaltzen ez ziñatenean emen iñor ez zegon lasai...

        AMA: Ez, kezketan eta luze-iritxita giñan, ni beintzat oso estutua nintzan eta Malen zuen bide-aldera joateko asmotan jarri da.

        AITA: Oinbesteraño bildurtu zerate...?

        MALEN: Eta arritzekoa al da; gaurko egunean gauden eran, guda ta burruka nunnaitik sumatzen ditugula... ia gaur bazkalondoko tiro ta izkillu-otsak zer izan diran...

        AITA: Bai, ala da, gu ginjoazen aldetik ez itunan, bañan ongi aditu dizkiñagu... eta illundu ta gero joango al itzanan?, ez al itzanan bildurtuko...?

        MALEN: Bildurtu? ez, ez...

        AITONA: Nai izanezkero laguntzallea ere ba zuen...

        AITA: Laguntzallea? Nor...?

        AITONA: Nor izango zan... (parrez)... Pello-kirten...

        AITA: Pello?

        AMA: Bai, emen izan degu... noizik-bein etortzen dala ba dakizu... bada, nere kezka ikusita Malen zuen bidealdera joateko jarri danean emen zegoan eta berari lagundu nai zion...

        AITA: Alako gogo ona ba zun bera bakarrik joan zitekean.

        MALEN: Bai, berak bideak ederki dakizki eta gabez ere mendiko oitura ba du... bañan aitzekia bear zuan...

        AITONA: Bai, txoroa dala esaten diten, bañan txoroa baño geiago ez ote dan... nik ez zekiñat...

        (Ikulluko atetik Joxpantoni ta Txomin agertzen dira).

        AMA: Ara! gure neska ere emen degu..., oek ibillik e...! gaztetasuna eta sasoi ederra ba ditunan eta eskerrak orreri.

        JOXPANTONI: Gabon, gabon, guztioi; Aitona! su-aurrean? otzak al zaude...?

        AITONA: Ez, ez, otzak ez natxionan, bañan nere oiturako tokian jarri naun... eta i nekatu al aiz?

        JOXPANTONI: Nekatu...? ibilli orrengatik...? ez, ez, ori baño geiagoengatik ere ez zait neri ajolik...

        AITONA: A! gaztetasun-aro ederra... gurea nun gelditu zan...

        TXOMIN: Zuk ere sasoi txarra ez daukazu ez... urte asko al dituzu bada...?

        AITONA: Ik obea... gogoratu ere ez nauk egiten nere urteak zenbat diran...

        AITA: Gurdia mandioan sartu al dezute?

        JOXPANTONI: Bai, bai, zuk esan bezela sartu eta bere artan utzi degu.

        AITA: Ongi da, biar jetxi eta iratzea metatuko degu... ta beiak...?

        JOXPANTONI: Ikulluan betiko bere tokian gelditu dira...

        AITA: Janik eman al diozute...?

        JOXPANTONI: A! ez, ez gera gogoratu, bañan orain joango naiz nai ba dezu...

        AITA: Ez, neroni joango naun... (ba dijoa).

        AMA: Nora zoaz orain, gizona? aparia gertu dago ta maiera bildu gaitezen...

        AITA: Ba nator, ba nator..., asi zaitezte...

        (Malen ta Txomin goiko gelaetara joanak dira eta Amak igoerako mallaetara alderatu ta deitzen diote).

        AMA: Malen, Txomin...! maiera atozte, apaldu bear degu ta... atozte bereala or txorakeritan ibilli gabe...

        MALEN: Ba goaz, ba goaz berealaxe... (goitik esaten du).

        AMA: Tira, Aitona, jarri zaite zure tokian, onezkero zu ere gosetua izango zera ta...

        AITONA: Aizkeneko aldi ontan ongi nabil, gose aundirik ez izanarren gogoz jaten det.

        AMA: Joxpantoni, atoz zu ere, zuk bai, gose ederra izango dezu.

        JOXPANTONI: Bai, jateko gogoa ba det, arratsaldekoa ere lauetako egin gendun ta...

        AITONA: Bai, gazteak buruan ere esteak izaten ditula esan oi da.

        AMA:Goiko oek zer egiten duten ez dakit... (berriz deika). Malen...! zer egiten dezute or ain aldi luzean... atozte bereala...!

        TXOMIN: (Goitik). Ba goaz, ba goaz...

        AITA: (Ikulluko atetik sartuaz) Zer! goiko oek oraindik ez al dira etorri... (goikoei) arbasta bat artu ta joan bearko diñat zuen eske e...!

        MALEN: (Malletatik bera ba datoz)... Gure gelan gauza batzuk antolatzeko utziak ba giñuzen ta...

        AMA: Bai, bai, aitzekien bat izango dezute... beti ola gaitun... beti egin bear guztik maiean jartzeko orduan izaten dituzue... kanpoko atea itxi al dezute...? Joxpantoni, leiatilla ori ere itxi zan... tira... Aitagure bat esan zazute... Txomin, asi adi...

        (Guztiak maian jarri dira, Txomin-ek Aitagurea esaten du eta besteak erantzuten dute; Malen-ek ontzi aundi bat, kea dariola, maiaren erdian jarri du eta Ama, banaka-banaka, eltzekari artatik guziai ematen asten da).

        AMA: Eta Aitonarentzat arraultzak nun ditun...?

        MALEN: Ona emen... (beste ontzi-txabal batean ba dakarzki).

        AITONA: Bañan, olako ez-gauzak neretzat jartzen zergatik aritzen zerate? Nik olako kutizien bearrik ez det... beste guztiak jaten dezutena jan nezake...

        AMA: Ez, ez, ondo etortzen zaizkizu... eta etxeak dekarrenetik dira beintzat, iñora ez gera billa joan...

        AITONA: Ez bañan, beti ere lana ta nekea da zuentzat...

        MALEN: Zer lan...? ori ez da lana... gogoz egiten degu gure aitonarentzat...

        AITONA: Bai, bai, ba dakit ala egiten dezutela...

        AITA: Adin bateraezkero urdallari begiratu bear zaio... ta eltzekondoa ona el dago Txomin...?

        TXOMIN: Bai, ederra dago... jan liteke ugari...

        AMA: Jan zak bada, jan, berdin ba zeok eta... ez beintzat goseak gelditu...

        JOXPANTONI: Ez, ez, au janezkero goserik ez da...

        AITA: (Zutik dabillenari). Malen, zu ere exeri zaitea eta jan zazu...

        MALEN: U...! nik nolanai berdin jaten det... naiko ogi ba al dezute... bear bada beste bat aterako det...

        JOXPANTONI: Ez, ez, nik beintzat naikoa ba det...

        AMA: Ik naikoa baldin ba den ez den gutxi izango... oek jaten dituzten guztiak nun sartzen dituen ez dakit...

        TXOMIN: Nun, nun? sabelean, sabelean...

        AITONA: Obea dek, bai, olako gogoa izatea, orrek esan nai dik osasun ona dezutela eta Jainkoak bialtzen dizkigun gauzen artean bearrenbearrena ori dek, osasuna...

        AITA: Bai, ori ona izanezkero lanak eta nekeak eta beste gauz guztiak errez igarotzen dituk...

        AMA: Eta gaur egoardiko tiro eta guda-ots aiek zer ziran? gu oso bildurtuta egon gera...

        AITA: Bada, ura gertatu ta andik ordu-erdi batera, gu garo biltzen ari giñan tokian Garmendi-bordako Praxku agertu zaigu, burruka-soñua zan tokiko aldetik zetorrela esan digu... agidanean sua ta ixkanbilla gogorra zan... alde batetik eta bestetik gogor ekin omen diote alkarri... eta ez zan antxe atsegin izango... berak laister alde egin du andik noski...

        AITONA: Ez zekiat, ez zekiat, zer ikusi bear degun...

        AMA: Jainkoak lagundu degigula!... Iesus...! Iesus...!

        AITA: Bai... eta agidanean alde batetik Naparrotik datozen karlista edo oek, eta Españiko gudaritaldeak izan bear dute... eta bestetik emen bertako euskaldun bizkaitarrixtak edo esaten diotenak eta gorri jende puxka bat ere bai...

        AMA: Ez zuten bada esaten euskaldun oek Eleizaren aldekoak zirala...?

        AITA: Bai, bañan zer nai dezu...?

        AITONA: Adi zazu, gutzat ez ziran txarrak, ez... aldi batean nekazarien alde ongi mintzatu ziran...

        AITA: Bai, ala da, eta lana ere ongi egin zuten gure alde...

        (Malen-ek lengo ontzia maigañetik kendu eta pertza aundi bat jartzen du).

        MALEN: Ona, emen naiko esne...

        TXOMIN: Eta taloak...?

        MALEN: Bai, motell, ik jan ala izango dituk... (ba dakarzki).

        JOXPANTONI: A...! talo ta esnea baño gauz ederragorik ez da...

        AMA: Artu zazute bada ontatik oparo, berdin ba zegok eta...

        TXOMIN: Bai, bai, eman, eman... katillua bete arte...

        AMA: To, to, ase adi... oinbeste janda mutill au nola lertzen ez dan ez dakit...

        AITONA: Utzi zaiozu... «au ez det nai... ura ezin jan det...» aritzea baño jateko gogo ona izatea obea da...

        AITA: (Alditxo batean talo ta esnea jaten ari ta...) Bada Praxku-k esan duenez, emengo euskaldun eta gorri edo diran oek, arma, zizpa ta guda-tresna gutxi omen dute... eta gaizki-zamar ibilliko ote diran...

        AITONA: Um...! Bai... gudan biotza ta ausardia onak dituk bañan tresnik gabe ezer-gutxi egingo ditek...

        AMA: Guri beintzat pakean utzi dezaigutela... len ere, asieratik txamalda ederra izan degu... nai duen gaizto egin bezate... guk naiko illuntasun ba degu barrenean, naiko negar ixuri degu... eta oraindik ere... gure seme gizarajoa... gure Manu!... (negarrari ekiten dio... beste guztiak ere negarra begietan dute, batez ere Txomin eta bi neskak... mutilla Ama-ri elduta zotinka, Aita-k malkoak legortzen ditu eta Aitona-k ere bere eskua begietara darama...).

        AITA: Bai, gure seme ona ezin aztu zaigu...

        AITONA: Ala da..., bañan bizi guztian negarrez ezin arituko zerate... Jainkoagan biotzak jaso ditzagun eta gure barnetan atertu dedilla...

        AMA: Bai, ongi esaten dezu... gure itxaropen guztia an goian izan bedi... paketasun eta biotzeko atsedena andik datozkigu...

        AITA: Bai, gero ere arren laguntza bearko degu... bere eskutik euki gaitzala...

        AMA: ... Orain, jatez bukatu baldin ba dezute, gaberoko lana bete bear degu, Arantzazuko Amari agurtza esan bear diogu, Manu gizarajoaren alde...

        AITONA: Bai, bai, bukatu degu... eta asi ziñezke...

        TXOMIN: Itxo egin, itxo egin, pixka bat... bereala... (jaten du laisterka).

        AITA: Oraindik orrela al aiz...? asko dek beti azkena izatea...

        AMA: Tira, tira, astiro bukatu zak, oinbesterañoko itomenik ez diagu ta... bitartean, Malen ta Joxpantoni, ontziak jaso ta garbitzen asi zaitezte...

        JOXPANTONI: Bai, bai, ez da lan aundia, laxter egingo ditugu...

        AITA: Asi gaitezen bada...

        AMA: Gure Manu gizarajoaren gogoaren alde... Aitaren, eta Semearen, eta...

        Agurtza esaten asten dira... Ama-k darama eta beste guztiak erantzuten dute... Asi besterik ez dute egin, mutil koskorra mai ertzean burua etzanda, lo artzera dijoa... ontan, gutxiena uste dutenean, atea jotzen dute kanpotik indartsu, gogor.... dan, dan, dan...

        Ori entzundakoan guziak ixiltzen dira... batbatean berriz kezka ta bildurra sartu zaiote... ia lo artuta zegon Txomin, ikaratuta, esnatzen da... guztiak alkarri begira gelditu dira itzik gabe.

        Berriz len baño indartsuago atea jotzen dute... dan, dan, dan... eta etxe-aurrean ots eta gizaardalla entzuten dira: —iriki, iriki— ... deitzen dute... gazteen batzuk dira...

        MALEN: Iesus! zer ote da...

        AITONA: Gauz onik ez...

        AMA: (Aitari). Ez zaitezela atera... zerbait egingo dizute...

        JOXPANTONI: Ez joan, ez joan.

        AITA: Nola ez...? nola deitzen duten ez al dezute ikusten...?

        AMA: Ene bada... Arantzazu-ko Ama...! zer ikusi bear ote degu!

        AITONA: Zer dan ikusi baño len oinbesteraño ez zaiteztela estutu.

        (Berriz ere jotzen dute «dan, dan, dan...»).

        AITA: Goiko leiotik aditzera emango diotet...

        AITONA: Bai, ori da onena... (Goiko bizitzara Aita ba dijoa, Joxpantoni eta Txomin bere ondoren dira... Aitona oiei begira mallaen oñean gelditu da... beste emakumeak sukaldean arrituta zearo bildurtuak daude... Malen, zerbait aditu naiean itxita dagon leiora alderatzen da... eta Amak deitzen dio ixil-xamar):

        AMA: Malen, etorri adi onera, kendu adi leio aurretik... itxia egonarren orrera bota lezateken...

        MALEN: Asmo txarrekin datozenik ez dirudi... asko izan bear dira ...

        (Aitak goiko leiotik zer esaten duan, sukaldekoak aditu nai dute, baita kanpokoen erantzunak ere... ortarako belarria luzatu ta an daude... Aitonak ez du garbi entzuten...).

        AITONA: (Malen-i). Zer diote, ongi aditzen al dezu...?

        MALEN: Ixo... irikitzeko eskatzen dute...

        AMA: «Jainkoa-ren izenean» batek esan du... zer ote dute?

        AITONA: Asarrean izatea baño obea da...

        MALEN: Arren ta arren, irikitzeko laister... euskaldunak dirala beintzat eta armak berekin izanarren ez duela indarrez ezer egin nai...

        AITONA: Ez dago gaizki...

        MALEN: Ara! Aita leiotik kendu da... ba dator...

        (Oin-otsak entzuten dira eta goitik-bera Aita an dator, Joxpantoni ta Txomin ere bai).

        AMA: Zer da, zer diote...?

        AITA: Iriki egin bearko diegu...

        AMA: Iriki?

        AITA: Bai, zauritu bat berekin dakarkite.

        AMA: Zauritu bat...?

        AITA: Eta oso estu ta larri dira... Jainkoak lagundu deigula... bañan zauritu batekin etorri eta euskaldunen artean ola eskatuezkero iriki gabe ezin gelditu giñezke. (Atea irikitzeka ba dijoa).

        JOXPANTONI: Jende onak dirala uste det... eta euskaldun garbiak...

        AMA: Ene bada! Arantzazu-ko Ama gutzaz errukitu zaite!

        Aitak atea iriki duenean an agertzen dira sukaldean kanpoan zeuden gudariak; bat aintzindari bezela ba dute; au sartzen da lenbizi; Aitari eta beste guztiei agur egiñaz, barkatzeko eta ez bildurtzeko esaten diote; bere ondoren beste bost edo sei gudari sartzen dira. Bien artean, eskuoean, zauritu bat dakarte eta lurrean jartzen dute; gizarajoak gudari gazte bat dirudi, eta ildako baten antzera zuri-zuri dator.

        AINTZINDARIA: ... Jainkoak gabon dizutela; ordu oietan eta era ontan etortzea barkatu zazute, bañan naitanaiezkoa degu... ez bildurtu gugatik... gaizkilleak ez gera...; gaur arratsaldean or goiko zelai oietan izan degun burrukaaldian gure aintzindari gazte au zauritu digute... odol-ixurtzen ba dijoa eta odol ori azkar geldituarazten ez ba zaio ilko zaigu noski... urruti ematerik ez daukagu bada... nere anaia da... eta arren ta arren, Jainkoa-ren izenean zuen aterpe ontan artu zazute, eta ea odol ori gelditzen zaion...

        (Guztiak, bañan batez ere emakumeak, eskuoean dagon zaurituari erruki aundiz begiratzen diote).

        ... zuei kalterik egitera ez gatoz, ez bildurrik izan, ez dizutet indarrez ezer agindu nai... Jainkoa-ren izenean gazte gizarajo onentzat laguntza eskatzen dizutet. (Etxekoak alkarri begiratu ta ixilik daude).

        ... gogo onez laguntza ori eman nai ba diozute nere eta gure sendi guztiaren eskerrik oberenak bizi guztian izango dituzute... bestela nere anaia ilko da...

        (Ixilik alditxo batean alkarri begira egon ta gero, Ama mintzatzen da...):

        AMA: Zer egingo degu bada Anton-Mari?... artu egin bearko degu... iruditzen ba zaizu... (erdi negarrez) gure Manu gogoratzen zait...

        AITA: Bai... Jainkoa-ren izenean eta euskaldun anaiak ola eskatuezkero...

        MALEN: Bai, bai... kristau artean orrela iltzen utziko degu bada?... alegiña egin bear genioke... gizarajoa!...

        AMA: Gure semeak ere laguntzalleren batzuek izan ba zitun agian ez zan ilko...

        AITA: Bai... al degun guztia egingo diogu... gela ortara eraman zazute...

        AINTZINDARIA: Eskerrik-asko, eskerrik-asko, Jainkoa-k ordainduko dizute eta damutuko zaizutenik ez det uste...

        (Ori entzundakoan Ama eta neskak aldameneko gela antolatzera bereala dijoaz; gero bi gudariek, esku-oea aldean artu, ta zauritua daramate...; beste gudariak Aitona ta Txomin-ekin sukaldean gelditzen dira...; Aita ere gelan sartu da).

        AITONA: Eseri zaitezte, eseri... jarri emen, su aurrean... nekatuak izango zerate ta...

        1. GUDARIA: Otzik ez dago bañan goizean egin duan euri pixkaz busti-xamarrak gera... nekatuak bai... ibilliak eta burrukak baño geiago gañean ditugun zama eta tresna oiek nekatuarazten gaitue...

        AITONA: Kendu ditzazute bada, kendu... eta jarri lasai... (Kentzen dituzte ta bere zizpak ere bazterrean utzi).

        2. GUDARIA: Au dek lasatasuna... egun guztian gauz oek bizkarrean artu ta lokarriz bularrak estutu ta...

        3. GUDARIA: Onela ibiltzea baño gizonak edozer gauza obea likek...

        AITONA: Ori ala da bai... eta zergatik zabiltzate bada...?

        1. GUDARIA: Naitanaiez ortara beartu gaituelako... (Bi neskak gelatik irten eta surtan zerbait antolatzen asten dira).

        AITONA: (Neskei)... eta zauritu orrek zer dio...?

        JOXPANTONI: Oso eroria dirudi, odol asko galdua izan bear du ta...

        MALEN: Otzak dago, eta ur beroz ea bere onetara etortzen dan...

        3. GUDARIA: Gizarajoa... orain dala iru illabete ola arkitu bear zuala esan ba zioten... oso etxe onekoa da gero...

        AITONA: Zuek guziak kaletarrak izango zerate noski... gudako gauz oietan baserritarrak ez gaituk sartzen...

        4. GUDARIA: Ez ba, ni nekazaria naiz... Oiartzun-go baserri batekoa... Oiartzun nun dan bai al dakizu...? emendik oso urruti da...

        AITONA: Bai, gizona, nun dan ba dakit... bein izana naiz... nere emazte-zanarekin Lezo-ra joan giñan batean, gazteak giñaneko adixkide batekin eguna igarotzera Oiartzun-eraño iritxi nitzan... Lezo-tik ez da urruti...

        4. GUDARIA: Ez, ez... ordu-erdi bateko bidea... (Gelako atea erdi-iriki eta Aitak Maleni esaten dio...).

        AITA: Malen!... goitik maindire bat ekarri zan... bereala...

        MALEN: Bai, ba noa... (Joxpantoni-ri) pertza oneri begira zaion...

        JOXPANTONI: Bai, ba... noa... (Malen laisterka goiko bizitzara ba dijoa).

        1. GUDARIA: Eta zuk, Aitona, zergatik ola gabiltzan galdetzen zenduan; guda asieran izan dan tokietatik urrun-xamar ziñatela ezagun da bai...

        3. GUDARIA: An bertan izan ba ziñan galdetu bearrik ez zenduen izango ez...

        2. GUDARIA: Ez gera, ez, gure gogoz atera... gure etxetan, pake-pakean ederki geunden, gure lanei buruz...

        AITONA: Bai, burrukan ta eztabaidan ibiltzea baño ori obea dek, bai...

        1. GUDARIA: Guda ez degu guk sortu, besteak sortu dute, aiek asi dute. (Malen, maindire tolestu bat eskuetan duela, goitik ba dator, gelako atean «kox-kox» jo ta Aita-ri ematen dio eta su ondora biurtzen da).

        3. GUDARIA: Gure etsai oek, izkillu eta guda-tresnaz ondo jantzi diranean jeiki dira eta itxumustuan guri ekin digute... zer egin bear genduan?... erailtegira eramaten dan zekor baten antzera gu erailtzen utzi...? ez arranea, ez...

        4. GUDARIA: Ez... bi zango ta bi beso oek eta emen euzkotar-biotza degun bitartean, ez...

        AITONA: Eta zergatik ekin dizute?... berak krixtautasunaren alde dirala ez al ditek bada esaten...?

        4. GUDARIA: Ala esaten dute... bañan esatetik izatera bide luzea dago.

        1. GUDARIA: Bai al dakizu zergatik ekin diguten?... bada euskaldun onak geralako, Jainkoa-ren urrena Euzkadi, gure Euskalerria, maite degulako, eta euskAITAsunaren aldekoak geralako... orixe...

        AITONA: Eta euskalduna euskaldun ona izatea gauza txarren bat al dek bada?... eta berak zer dituk?...

        2. GUDARIA: Bada, ori da guztia... ori eta gu zuen aldeko, nekazarien aldeko izatea... gauz oiengatik gu begiz ezin ikusi gaitue...

        1. GUDARIA: Ori gure aldetik... bestetik, Españi-ko erriak bere buruari eman zion legearen aurka altxatu dira, lege arrek dakarkin aztatatuna ez dute nai eta ura kendu eta guztiok bere mendean jarri nai gaituzte...

        AITONA: Ori ez zeok ongi... batek, berak nai duan bezela, agindu eta beste guztiak arren aurrean aozpez egon bear...?

        (Len bezela, gelako atea erdi-iriki eta Aita agertzen da esanaz...).

        AITA: Malen... ur bero ori ekarri zazute... eta ontziak ere bai.

        JOXPANTONI: Bai, ba goaz...

        AITA: Ondo irakin al du...?

        JOXPANTONI: Bai, oraindik irakiten dago...

        AITA: Tira bada, laister...

        (Joxpantoni-k pertza eta Malen-ek bazter batetik artu dituan ontzi batzuek eramaten diozkate; Aita-k atean artu eta gelan barrura daramazki).

        1. GUDARIA: Eta gizatasunik ez duten zirtzil oek nai dutelako gu ola ibilli bear...

        3. GUDARIA: Bai, gizona... eta gaur arratsaldean ere an etzanda gelditu diran aiek...?

        2. GUDARIA: Ori dek okerrena...!

        4. GUDARIA: Eta Xabier or degun bezela, iltzeko zorian...? (Berriz gelako atean Aita agertzen da esanez):

        AITA: Malen, larramillu ori gertu zan lenbaitlen... bañan gizon oei ezer ez al diozute eman bear?... gazta pixka bat eta ardo edo sagardoa bederen... ezer ez zaizute gogoratzen... oinbesteko aldi luzean or dauzkazute ezer eskeñi gabe...

        MALEN: Bai, ala da... zaurituaren gauzaz gogoratu ere ez zaigu... barkatu zazute...

        1. GUDARIA: Zer barkatu?... gu emen artze-utsaz geiegi egiten dezute ta... ez ezertan ibilli... ez degu ezer bear...

        4. GUDARIA: Gizona, gizona!... ez degula bear... gogo onez berak eman nai digutenezkero ez al degu bada eskertu bear...?

        AITONA: Ori dek ori... eskeintzen zaiona gizonak artu egin bear dik...

        4. GUDARIA: Muturreko bat ez dan bitartean...

        AITONA: Ori, ori, baserritarra aizela ezagun dek bai...

        MALEN: (Joxpantoni-ri)... katillu au gelara eraman zan... (Joxpantoni-k gelako atea jo eta katillua Aita-ri ematen dio— Malen-ek gazta, ogia eta sagardo-txarro bat mai gañean jartzen ditu, esanaz):

        Jan zazute eta edan lasai; etxean ba degu eta ori edatean geiago ere ekarriko dizutet...

        1. GUDARIA: Eskerrikasko, eskerrikasko...

        2. GUDARIA: Bai, gogoz edango degu... olako gauzarik noiz-nai ez degu izaten...

        AITONA: Gudatean al dan bezela ibilli bear...

        3. GUDARIA: Bota, bota... oraintxe egarritua nitzan...

        4. GUDARIA: Ikusten al dezute?... beti gure baserritarra esku-zabal... bear duenari berak duan guztia ematen dakiena...

        2. GUDARIA: Bai, motell... orregatik nekazarien aldekoak gu beti izan gaituk...

        1. GUDARIA: (4. Gudaria-ri) Bañan ez uste i bakarrik aizela baserritar, euskaldun guztiak baserritik gatxetorrek, gure aurrekoak baserritarrak izan ituan... eta ori dek guretzat gorapenik aundiena...

        AITONA: Bai ote?...

        1. GUDARIA: Bai, bai, ori gauza jakiña da...

        AITONA: Joxpantoni, sagardo geiago ekarri zan... oek edango diten eta...

        JOXPANTONI: Bai, berealaxe... (txarroa artu ta ikulluko atetik dijoa).

        AITONA: Jan zazute jan, bildurrik gabe... (Esku-oearekin sartu diran bi mutillak ere Aitak gelako atetik sukaldera sar-arazten ditu).

        AITA: Zoazte, zoazte, zuek ere zerbait artzera lagunekin...

        1. EKARLEAK: Eskarrikasko, nagusi...

        AITONA: Atozte, atozte, gizarajo oek, zerbaiten bearrean arkituko zerate ta...

        3. GUDARIA: Ta, Xabier nola zegok, biziko al da?

        2. EKARLEAK: Bai, nik uste diat obetoxeago dagoala...

        1. EKARLEAK: Sartu geranean oso gaizki zegoken...

        2. EKARLEAK: Bere zuritasunak bildurra ematen zidan... illa bezela zegok. (Joxpantoni sagardoakin ba dator; guziak jaten ari dira).

        1. GUDARIA: (Sagardoa edan ondoren) Sagardo au kanpotik ekarria izango dezute, e...

        AITONA: Ez, ez, etxean egiña da... sagarra ba degu ugari eta urtero bear degun guztia etxean bertan egiten degu...

        1. GUDARIA: Bañan ederra da... Astigarraga-n saltzeko egiten duten sagardoa dirudi... baserri-etxekoa danik iñork ez luke esango...

        AITONA: Ala da bada, ez dira beti ain onak ateratzen bañan aurtengoak onak ziran... joan dan udaran, bero aundi aiek ziranean, ekiñaldi ederrak upelari eman dizkagu...

        1. GUDARIA: Bai, xinixten dizut, errez edaten dana da... (Txomin zizpa batekin jostatzen asi da).

        1. EKARLEAK: Motell, motell, utzi zaiok orri pakean...

        MALEN: Txomin... ea izkillu ori uste deken... aur au geldirik ezin egon da...

        TXOMIN: Eo... zer da bada... zizpa ori nolakoa dan ez al det ikusi bear...?

        AITONA: Ez, ez, geldirik egon adi... ola gertatzen dituk gero gertaera negargarriak...

        MALEN: Jan ta edan egin zazute, mutillak, bildurrik gabe... (Joxpantonik beste bi txarro sagardo ekarri ditu).

        4. GUDARIA: Eskerrikasko... olako atseden aldik maiz ba giñuzke...

        2. GUDARIA: Bai... gizon zital batzuen aundikeriagatik gu ola ibiltzea ere ba dek gauza egokia...

        AITONA: Beraz gudaren aldekoak ez zerate e?...

        2. GUDARIA: Ez, Aitona, ez, guda baño gauza txarragorik ez da, ez bertan izkillukin burrukan gabiltzanentzat, ez burruka-tokitik urrunxamar zaudetenentzat, ez Euskalerria-rentzat, ez iñorentzat...

        AITONA: Ala dek bai, gudatik gauz onik ez dek sortu beñere.

        3. GUDARIA: Guk baño obeki jakingo dezu zuk, Aitona, lengo gerrateko abesti zar arrek esaten zuana...: (ixiltxo abestutzen du) Ez naiz ni gerraren zale, baizik pakearen alde. Zeñek nai duen galde, berari tira, dale! bala bat sartu buruan, aspertuko da orduan...

        2. EKARLEAK: Ixo... ixo... (beatza ezpañetan jarrita ixilik egoteko esaten dio, aldameneko gelan beren laguna gaxo dagola gogoratu-araziz).

        1. GUDARIA: Ez... orren ixilik abestuezkero gelatik ez dek aditzen...

        AITONA: (Pozik)... Ori dek, ori egi aundia; ni gaztea nintzaneko kanta dek ori... guda ta gauz oek sortzen dituztenei berari tirako ba litzaioteke aspertuko ituke bai...

        AITA: (Gelako atea iriki ta Aita sartzen da) Zer, bertsuak ere ba al ditugu... e?

        2. GUDARIA: Jan degu ta... sagardo ederra ere oparo eman digute ta... alditxo batez gudan gabiltzala aztu egin zaigu...

        AITA: Ez dago gaizki, gizona, gauza txar oiek aztutzeko obeak dira...

        4. GUDARIA: Bai, zearo aztuko ba giñuzke...!

        1. GUDARIA: Ta gure adixkidea nola arkitzen dezu?... ontatik biziarekin aterako ba litzake...

        AITA: Nik ikusi detenean arrunt galdua zirudien, oso gaizki arkitu det, zearo odol ixuria zan, oieko maindire zuria baño zuriago... eta dar-dar otzak il bear zuan... bañan orain pixka bat berotu-arazi degula uste det... eztiki-eztiki bere onetara ba dator... nere ustez iztarreko zauria ez da garrantzi audikoa, ba liteke zain nagusien bat joa izango zuan eta orrengatik odol galtze izugarria izan du... bidean ilda nola gelditu ez zaizuten ez dakit...

        1. EKARLEAK: Ba dakizu... ainbeste odol zijoala ikusi degunean lokarri batez zauria baño goragotik iztarra estu-estu lotu diogu.

        AITA: Ederki egin dezute... baldin bizirik ba dago gauz orrengatik izan dala esango nuke... eta neri sagardorik ez al didazute eman bear?

        1. GUDARIA: Ederra dek... etxeko nagusia ezer gabe utzi... (Batek eta besteak beren edanontzia eman nai diote leian. Batena artzen du...).

        AITA: Ba... ondo da... naikoa det... eskerrak... (edaten du)... orain odola gelditu zaio, zauria ur-irakiñez garbitu eta zerbait berotzen ere asi da... aurki bere onetara etorria izango degula uste det...

        2. GUDARIA: Ala ba litz...!

        4. GUDARIA: Jaunari eskerrak...

        AITA: Bañan... bañan zuekin ezin eramango dezute... orrek emen gelditu bearko du... orain orain-bezala iñora eramateko gauza ez da...

        1. GUDARIA: Orixe da beste gauza bat... eta zer egin bear degu... emen eukiko al dezute...? Eta zuen kaltean ba litz...?

        AITA: A!... zer egingo da?... iltzera ezin bialduko degu beintzat... krixtautasunak ez du ori agintzen... al deguna egin bearko diogu...

        3. GUDARIA: Bejondeizula!... krixtau eta euskaldun batek ola itz egin bear luke beti...

        2. GUDARIA: Euskaldun jatorra zerala ezagun dezu, bai...

        AITA: Jainkoak lagunduko al digu...! (Gelako atea iriki eta Ama ta lengo Aintzindaria sukaldera sartzen dira; alkarrekin itz egiten datoz).

        AINTZINDARIA: Bai, bai, ongi dago... orixe egingo ba zenduteke...!

        AMA: Bai, al deguna egingo diogu...

        AINTZINDARIA: Aingeruak ekarri gaitue onera... eskerrikasko...

        AITA: Eta mutill ori nola utzi dezute...?

        AMA: Polikixeago ote dagon... orain atseden onean dagoala dirudi...

        AINTZINDARIA: Berotzen asi da eta bere onetaraba datorrela uste det.

        AITA: Oraindik naiko ikuskizun izango du noski...

        AINTZINDARIA: Odol galtze izugarriaz oso makaldua gelditu bai da...

        AMA: Ala da bai, bañan gaztea ta indartsua da, emengo geldi-egonaz eta janari garbian bidez berriz egingo da... orain ain eroria ikusiarren laxter xuxpertuko da.

        MALEN: Jainkoak ala nai dezala...!

        AINTZINDARIA: Mutillak! Euskalerriko gure baserritarren biotza zenbaterañokoa dan ikusten al dezute...?

        2. EKARLEAK: Bai, oraintxe arestian orixe bera esaten ari giñan; oiengatik izan ez ba zan, Xabier, gure adiskide ta aintzindari gazte maitatua, ziur garbitua gendun...

        AMA: Oraindik naiko ikuskizun izango du, bañan...

        AINTZINDARIA: Bai, guztion izenean bañan batez ere nere aldetik, zauritua nere anaia detenezkero, biotz-biotzez eskerrak zuei...

        AITA: Ez dezu eskerrik eman bear... krixtautasunak eta euskaldun-anaitasunak agintzen diguna betetzea besterik ez degu egiten... barrengo agindea degu...

        1. GUDARIA: Bejondeizula...! euskalduna izatea baño gauza aundiagorik, ederragorik munduan ez dala berriz ere esango degu...

        3. GUDARIA: Ala dek, bai. .. eta arrotz oek, euskaldun ergel batzuen laguntzarekin, gure erri au menderatu ta oinperatu nai...

        4. GUDARIA: Oinperatu, zapaldu, txeatu ta betirako ondatu, ori nai ditek.

        1. EKARLEAK: Bai, ori nai ditek bañan naiko lan izango ditek...

        2. EKARLEAK: Ez arranea...! egiazko euskaldunak gure zango gañean txutik gauden artean...

        AITONA: Ori dek ori... gu ere lengo karlixten gudan orretxeagatik ibilli giñuan, krixtautasuna ta euskAITAsunagatik...

        2. GUDARIA: Zuek bai, euskaldun onak bai...

        AINTZINDARIA: (Aitari)... Orain alde egin bear degu...; nik esku-agertu bat egin nai nizuke... diru asko ez daramat bañan detena tori...

        AITA: Ez, dirurik ez det bear nik... ez... ez... ez dizut artuko... gauz oek diruarengatik ez dira egiten, Jainkoa-gatik bai.

        AMA: Ez, ez, dirurik ez...

        AINTZINDARIA: Ala da egia, ongi esaten dezu... al egiña egin zaiozute ta damutuko zaizutenik ez det uste... gero ere bizi diranak munduan izango dira... eta gaur edo biar gauz oek igaro ta Jainkoak nai ba du pakean izatea alkarren berri jakingo degu... ta zuei esker ona biotzez agertzeko aldi ona orduantxe izango da noski...

        AITA: Bai, bai, ez estutu orrengatik...

        AMA: Guk, gure biotz onez, al degun guztia egingo diogu beintzat...

        AINTZINDARIA: Eskerrak eta eskerrak......

        AITONA: Joan baño len gizon oni sagardo pixka bat, besterik ez bada ere, emaiozute... onek ezer ez du artu...

        AINTZINDARIA: Ez, ez det ezer bear...

        AMA: Bai, bai, ala da... guztiok aztuta giñan... artu zazu sagardoa gazta-zati batekin...

        AINTZINDARIA: Ez, ez, sagardo pixka bat artuko dizutet bada... ori naikoa det... (ematen diote)... gaur arratsaldeko gertaera oiez janaz neroni oso aztua nitzan...

        MALEN: Ar zazu, ar zazu, geiago...

        AINTZINDARIA: Ez... naikoa det, eskerrak ainitz... orain joan bearrean gera...

        (Gudariak beren zaina ta tresnak antolatzen asi dira).

        2. GUDARIA: Emen ederki gatxioken bañan... joan egin bear...

        3. GUDARIA: Guda bizi-bizian gebitzala aztu egin al zaik...?

        AITA: Bakoitzak berak zekik zer egin bear duan...

        AINTZINDARIA: Bai... Gaur eguerdian izan degun burruka-aldi ortan gure etsaiak atzealdera bota ditugu, bañan gudako zizpa, izkillu eta tresna gutxi eskuetan oraindik... noski, guda ez gendun nai eta gudarako gertu ez giñan...; orrengatik Bizkai-aldera joateko agindu digute... uste dan bezela, arma ta tresnak egun batetik bestera etortzen ba zaizkigu, urruti joan gabe etsaiei gogor elduko diotegu...

        1. GUDARIA: Orduan toki au etsaien mendean geldiko da...

        AINTZINDARIA: Orain orain-bezela bai... (etxekoei) orrengatik Xabier ixilka euki bearko dezute... ori emen daukazutela beste oek jakingo ba luteke berealaxe bera garbitua izango litzake... eta zuek ere gaizki ibilliko ziñatekela uste det... ara nik garbi esan...

        AMA: Oinbesterañoko basatiak ote dira ba... gaxorik dagon bat ola ilko ote luteke... krixtau onak dirala ez al dute bada esaten...?

        1. EKARLEAK: Bai, esan ala egiten dute, bañan... esatea eta izatea ez dira berdiñak...

        4. GUDARIA: Berak, sartu diran tokietan egin dituzten zitalkeriak ez dakizkizute ongi... nik bai... ikusi ditut ederrak...

        AINTZINDARIA: Bada, euskaldun abertzale bat zauritua etxe ontan daukazutela iñork ez dezala jakin... bestela emen zer gertatu liteken ez dakit...

        AMA: Bai, bai, jakiñaren gañean egotea obea da... ixilik eukiko degu...

        AITA: Ez da zalla izango...; gure baserri au erritik urruti-xamar dago; erria emendik ederki ikusten da bañan mendian beste egalean bai dago eta sakonera jetxi eta beste maldan gora joateko beta bear da...; gañera ez da emendik iñorako biderik eta iñor-gutxi ibiltzen da, eiztarien bat edo beste...; orrengatik gauz au errez ixilik eukiko degula uste det... orain norbaitek salatuko ba lu...!

        MALEN: Ondo begiratuko degu bai...

        AITA: Beste gauz bat ere ongi etorriko zaigu... Erriko sendakin gaztea, nere ustez, ez oso agertua, bañan zuen aldekoa izan bear du...

        AINTZINDARIA: Bai ote...? zein da bada...?

        AITA: Xanti-jauna deitzen diogu... bere abizena Bidaburu dala uste det...

        AINTZINDARIA: A!... bai... zerbait gogoratzen naiz... gaxo dagonarentzat ori ez da gaizki etorriko... Agur bada... joateko garaia degu... (Aita-ri eta gero beste guztiei esku eman eta agur egiten diote; beste mutillak ere berdin egiten dute, esker ugariak emanez; esku-oe-zaleak gelan sartu dira ta beren makil luzeak bizkarrean artuta datoz... Aintzindaria zaurituari azken-agurra egitera gelan sartu ta berealaxe irten da).

        AITA: Esan oi dan bezela: «Joan bear duanak egotea kalte»...

        1. GUDARIA: Bai, egi aundia da ori...

        (Oraindik gelako atetik gaxo dagonari begiratzen diote).

        4. GUDARIA: egon ongi, e... Xabier...

        3. GUDARIA: Aurki emen gaituk berriz ire billa...

        2. GUDARIA: Agur, Xabier... (guztiak kupituta dira).

        AINTZINDARIA: Tira, tira, motellek... goazemazute... goazemazute...

        1. GUDARIA: Bai, bai, ba goaz... agur etxekoak... agur... eskerrikasko.

        4. GUDARIA: Eskerrak guztiengatik...

        3. GUDARIA: Zuen arrera ona ez zaigu aztuko beñere... agur...

        AITA: Badaezpada ixilik atera zaitezte...

        AINTZINDARIA: Bai, bai..., ixilik, motellek, emen izan gerala iñork ez dezala sumatu...

        AITONA: Agur, agur... ondo ibilli zaitezte...

        AMA: Jainkoak lagun deizutela... Arantzazuko Ama-ri zuen alde eskatuko diogu...

        (Gudari mutillak ba dijoaz; etxekoak ateraño joan dira eta oraindik, ixilka-xamar aizkeneko agurrak aditzen dira;... gero etxekoak sukaldera datoz).

        AMA: Gizarajoak!... oien Amak ere an egongo dira, beren semea nun duten jakiteko irrikitzen...

        AITA: Bai... gazte oek ola ibiltzea izugarria da...

        AITONA: Euskalerriko gaztedi guztia olako zirtzilkeritan galdu bearra da...

        TXOMIN: Eta nora dijoaz orain mutil oek...?

        AITA: Nork zekik?... berak ere ez zekitek noski...

        TXOMIN: Eta nun lo egin bear dute...?

        AITONA: Lo? Gudan dabillenak nun lo egin bear duan eta geldialdi bat nun egin bear duan ere ez dik jakiten...

        TXOMIN: Eta lorik egin gabe ibiltzen al dira bada...?

        AITONA: Al duten bezela...

        AMA: Eta orain emen guretzat gelditzen dan lanbideaz jazten al zerate...?

        AITA: Bai, bai... ala da... bañan zer egin... guk artu ez ba genduen ordu ontarako mutil gizarajo ori illa zan...!

        AITONA: Bai, ala da. .. ongi egin dezute... biotzaren aginduei jarraitzea lenengo gauza da...

        AMA: Noski... eta gogo onez alegin guztia egingo diogu... eta beste aldekoak jakin eta etortzen ba zaizkigu...?

        JOXPANTONI: Iesus!... olakorik ez dedilla gertatu...

        MALEN: Guk nai ez izanarren gertatu liteke ordea... eta orduan...?

        AMA: Jainkoak nai ez dezala...!

        AITONA: Gure asmo onagatik Jainkoak lagunduko digu... Goikoagan itxaropen osoa izan bear degu...

        AITA: Ortarako bear deguna da ixilik egotea, etxe ontan zer gertatzen dan iñork ez dezala jakin... ez eta emen barrenen nor dagon... aditzen al dek Txomin...? mingañari ongi begiratu bear diok... e...?

        TXOMIN: Bai, bai, nigatik iñork ez du ezer jakingo ez...

        AMA: Baldin-baite, ez al da lagun artean gauz oek esaten ariko...

        TXOMIN: Ni?, ez, ez, nik iñori ezer ez diot esango...

        AITA: Zuek ere, Joxpantoni ta Malen, adixkidien artean zer esaten danari ondo begiratu...?

        MALEN: Ni beintzat iñortxorekin ez naiz biltzen...

        AMA: Bada ni gutxiago, Eleizako lana bukatuezkero bereala etxera etortzen naiz iñun gelditu gabe...

        AITA: Bai, bañan era askotara bear ez dan gauzen bat esan edo txorakerien bat errez egin liteke eta arreta aundiz ibilli bear degu guztiok... edozer gauzengatik galtzera etorri giñezkela gogoan izan beti...

        (Malen, Joxpantoni ta Txomin gelan sartu dira ixilka, otsik egin gabe; gero sukaldera datoz berriz kupituta, negar malkoen batzuk legortuaz).

        MALEN: Girazajoa... oso gaztea da ... ikusi gaituenean par-irria egiten zigun...

        JOXPANTONI: Bai... ta bere burua ola arkitzea izugarria da...!

        MALEN: Eta etxe onekoa dala esan dute...

        AITA: Bai, onek eta beste bere anai arek, ondo eskolatuak dirala ezagun dute...

        (Aitona ere gelan sartu da eta ateratzerakoan illun-antzean dator).

        AITONA: Erruki det, mutil ona dirudi... agur egin nai zidan... oso auldua dago... zerbait esan naiarren ezin zuan...

        AITA: Onen-onena pakean ustea izango da... gabean, bakarrik gelditu ez dedin, lagundu eta bear duana emateko, banaka bere aldamenean egongo gera, ala ongi zainduko degu...

        MALEN: Ongi da... ori ikusita gure Manu ez al zaizute gogoratzen...? (negar egiten du).

        AMA: (Negarrez) Ixilik zaude... zauritu ori ikusi detenezkero nere semea begien aurretik ezin kendu det... ori sendatzen ari nintzanean, beso artean nere semea nuela iruditzen zitzaitzen... (Guziak illuntzen dira).

        AITA: Emen agertu diran guztiak gizaseme egokiak dira... euskaldun onak... ez dira gudaren aldekoak, pakea ta lana geiago maite dituzte...

        AITONA: Arrazoia dute... ori da zuzentasuna...

        AITA: Naitanaiez gudara joan bearrean arkitu dirala zioten... bestela bere etsai oiek garbituko emen zituzten...

        AMA: Eta beste gauz batez ere ez gera gogoratzen...

        MALEN: Zer...?

        AMA: Ekarri dutenean baño obeto egonarren, mutill onek ikuskizun aundia dauka oraindik eta, nai ba degu ta ez, sendakiñari deitu bearko diogu... eta arrek beintzat emengo gertaera jakin bearko du...

        AITONA: Bai, ala da, ni beintzat ez nintzan gogoratzen...

        AITA: Arekikoa errez egingo detela uste det... oso gizon zuzena da eta euskaldun zintzoa... aditzera detenez emen izan diran oien etsaia ez du izan bear.... nik bear bezela itz egingo diot, eta salduko gaitunik ez zait iduritzen.

        AMA: Ala ba litz...

        AITA: Bai, bai, ziur naiz... nik gauz ori antolatuko det... eguna zabaldu baño lenago iñork ikusi gabe joango naiz...

        AMA: Orduan... oso berandu degu, bai... eta zuek ondo nekatuak izan bear dezute... gaxo dagona zaintzen ni geldituko naiz eta zuek oiera zoazte... Malen-ek aldizka lagunduko dit...

        MALEN: Ez, ez, zu zoaz oiera, ni bakarrik geldituko naiz...

        JOXPANTONI: Ni ere bai, geldituko naiz... nekatua ez nago...

        AMA: Ez, ez.... zuek biar lana gogotik egin bearko dezute ta... Malen ta ni moldatuko gera emen... zuek zoazte...

        AITA: Bañan, guda-gizon oek etorri diranean zer ari giñan ez al zerate gogoratzen...?

        TXOMIN: Zer?

        AITA: Bada, Ama-Maria-ren agurtza esaten asiak giñan... ta...

        MALEN: A! bai...

        AITA: Bada jarraitu dezagun eta berealaxe amaituko degu...; bere eskutik euki gaitzala eta oraingo estuasun ontatik ongi ateratzea eman deigula Ama-Maria-ri eskatu dezaiogun... Bere laguntzaren bearra izango degu noski eta...

        AMA: Bai, ongi esaten dezu... eta Manu zanaren gogoaren alde... ta zuek, Joxpantoni, Malen, bitartean maieko ontzi ta tresna oiek jaso ditzazute...

        JOXPANTONI: Bai, bai, ori laister egingo degu...

        AMA: Ea bada, asi gaitean... Aitaren, Semearen eta...

* * *

        (Agurtza esaten asi dira).

        Gabeko illuntasun eta ixiltasun bildurgarri artan arrentza onen susmurra besterik ez da aditzen.

        Kanpoan guda zorrotza dabil. Batzuek beren iritziaren alde, besteak beren ondasun ta aberastasunak zaindu ta goratzeko, asko beren agintzapean guztiak menderatu naiean, gizonak gogor burrukan dabiltza, kupidik gabe alkarri ozka ekiten diote, alkarri amorerik ez diote ematen.

        Maitetasuna, errukia, giza-arteko biotz-biguntasun eder guztiak burrukalari aien artetik iges egin dute.

        Maitetasun, erruki ta biotz-samurtasun ederrak euskaldun baserri artara bildu dira.

        Eta agurtzaren susmurrarekin batera andik zabaltzen da krixtautasun, zuzentasun eta gizatasun-argi izpi bat.