III
ZARAUTZTIK GETARIRA BIDEAN

        Igande-arratsaldea da; baserriko lanetan diarduenentzat atseden-aldi ta jolas-egun. Egin-xamartu ditu Balendinek bazkalondoan gaurko eginbearrak eta, lauretan, oitura dunez, Lopategiko Agustinen billa dijoa.

        Ogeta zortzi urte ditu mutillak. Ez da gizaundi, egia esan; baña bai jeiki bikañekoa, sendoa ta kiriotsua. Ez dio ekiñak berelakoan erasango, naiz-eta neke aundikoa izan eskuarteko lana. Soin zailua ta biguna du, alere. Katuaren arintasunaz dagi jauzi laisterlakoan eta dantzatzen danetan. Txikitandik dakarzki zailutasuna ta zaildasuna. Amaika jokaldi egiña da mutil koskorretan Azpeitiko pelotaleku zarrean!

        Marka oargarri bi egin zituan beiñola. Pelotan ari zan, bein batez, jolasean bera besteko lagun batekin. Ustegabeko ziriak sartzen zizkoen alkarreri aurrealdean eta inguruan zeudenak parre-algara zegien olakoetan ozenki.

        Ontan, baña, ikusleetan norbaitek biziki zirikatu ditu gazteak eta laster berotzen dira. Baita bietan nagusiena zein ote-zan eztabaidaka asi ere ingurukoak. Itzak mindu ziran eta ara nola sortu zan jokaldi arrigarri bat. Bietako batek porrot egin arte jarrai bear zioen jokoari. Beraz, iraunik aundienekoa izango zan irabazle.

        Goizeko amarretan asi zuten jokaldia eta arratsaldeko ordubietan atertu. Lerreginda, jo ta jo, patsetan, geiago eziñik, ari zirala, legamia bezelaxe zurbilkatu zan batpatean Balendinen aurkaria ta zurrun oldartu atsanka itobearrean. Etzan arrano pola, mutil makala. Balendin, orratio, buruzago jokatzen zekiana izan eta, gañera, indarrak neurkiroago erabiltzen ikasia.

        Mendi-eguna zun, beste egun batez, Azpeitiko gazte-aldra batek. Pagadi bat zearkatuz maldar-gora zijoazela, sapelaitza egatu zan pagoburutik. Kabia zeukan egapiztiak adaburuan. Zugaitz lerdena ta luzea zan. Berrogei oin ba-zitun gerri soillak.

        Ezetz ta baietz igoko, eraso zioten mutillak alkarri. «Ez dek Azpeitin orren gañera igoko litzakenik» —esan zun norbaitek. «Ezetz?» Txistua egotziz, zartatu zituan eskuak alkar eta, sugea bezela gerrian kiribildurik, belaunaldika ekin zion Balendinek. Gerrialde leuna ta irristerreza izan arren, belaunburuak eta besoak bertan errotu zitula zirudin. Adaburuko besanga-gañean eserita zegon amar minutu barru mutilla ta an erori zan sapelaitz-kabia, lur-saskia bezain aundi, zotzez, zaborrez eta arbaztaz egiña.

        Atera ortik norañokoa dan gure mutilla. Ez da burruka-zale; ondo neurtu, orratio, aren aurrean jaulkitako itza. Ez aikomaikoetan eupada arrorik jaurti; ez titian-potian burugabekeririk ixuri. Berela elduko dio olakoetan zoroki jaulkitako itzari. Bai damutuko ere laster mintzari oargabeari, arinkeriz esandakoa.

        Aspaldiko lagun zintzoa du Balendinek Lopategiko Agustin. Zernaitarakoa ta gizaseme bikaña da au ere. Donostiko burdiñola batean ziarduan lanean. Alako batean, ordea, garrazki mintzatu zitzaion nagusia bidegabe; eta, araingo nagusi zitalarentzat lan-egin bearrak gogaituta, lantegitxo bat jarri zun Zarautzen. Zoriontsu bizi da arrezkero bere lanaren eta irabaziaren jabe.

        Alkarrekin egin oi ditue igande-arratsaldetako ibilliak mutil biak. Eizara joaten dira noiz edo bein; geienean, berriz, udaldian batezere, areatzan ibillalditxoa egin ondoren, Getariko sagardotegi batean izaten dute askari-legea ta ondorengo egonaldi atsegiña iñularrarte.

        Udalditar aundizkiak itxasoari begiz eraiki dituen jauregi aberatsetatik zear jetsi dira gaur gazte biak ondartzara. Jauregi oen oinarriak lurperatzen diran tokiraño zetortzan aintziña ugin egoneziñak. Estalixe du gaur belarrak lurgaña; baña azal mea zerbait urratu ezkero, itxas-ondarra agertzen da oraindio nunai. Egañak erosi omen zitun beñola sail oek utsaren truke bezela. Urrearen balioa du gaur emengo lur-pitintxoak ere.

        Astiro zeartu dute aldez-alde areatzako urre-zerrenda goria. Lurrun-jario dago ondarra eguzkiaren galdapean. Ez ezazue luzaroan tinkatu ondarrean begiraturik; ikara-miña sortuko lizueke, bestela, begininietan. Umekondo asko dabiltz zango-utsik, lastozko ginbailtxoak buruko dituela, ugiñai tori ta tati egiñaz. Zumitzezko otartxoen babespean eta zirazko estalpeetan dute gerizpe gizon eta emakumeak.

        Tanto mardulak dakartzki egoaizeak une ontan. Atsegarri zaio, benetan, aurpegi kiskalduari euri-tantoak damaioen xaplateko biguña. Bits-nimiño txuriak pirrintatzen ditue tarteka ur-zabaldian aizearen jolas eta zurrunbillo biurriak.

        Ondartzaren andiko buruan, aitzartean, arrizko mallak daude goiko bidera igotzeko; eta igobide oni egotzi diozkae oñak, Barbare donearen mendixkak dagin itzalpetik, Getarirako bideari ekiteko.

        Ixo, orde! Tink dagie gazte biak. Karrasi urratua, lenengoz; iskanbilla ta oiuak, geroxeago, datortz portuondotik. Zurrunbilloan dijoa jendea nasara ikusmiñak zirikatuki. Ara jo dute Balendinek eta Agustinek ere.

        Erdi-billoizik ibiltzen dira udaburuan mutillak uretan plisti-plasta. Atsegarri da, izan ere, egoaizeak bazterrak erre ta kiskaldu zorian darabiltzkianetan, soña ezotuz, uretan murgil egitea. Igeregiteak ez du ezkuturik aientzat; naiz urpean ernas-eutsika, naiz atzeraka, naiz besorik erabilli gabe, arraiñak bezain burujabe ibiltzen dira ugiñetan. Ausardienak, berriz, ontzitegitik itxasora barruratzen dira iraupena ta indarra alkarrekin neurtzeko. Au dala-ta, bein baño geigotan ezbearrak izan dira.

        Aurreko egunean bezelaxe, zeingeiagoka bizian, irten ziran portutik mutilko bi eta, igerian ekin eta ekin, neurriz arago urrundu. Konturatu zaneko, itxasoarena zan bietan bat. Itxasoko azpi-indarraren iretsibearrak zeramakin oargabe errukarria. Bira eginda, itzul-naiz asi zanean, ikusi ziozkan eriotzari agiñak begiz-begi. Nola menderatu aizearen ufada? Nola gainditu itxasoaren azpi-indarra?

        Alperrikako jardunak oro nekatu ta auldu zuanean, jaurti zun karrasi estua. Urreratu zitzaion noizpait atzetik zijoakiona; ezin zezakion, ordea, laguntzarik eman. Alkarren ondoratu ziranean, batak besteari eutsi naiakin, ondatu zorian zebiltzan biak. Alako batean, urpean ezkutatu zan bietan bat. Geroxeago irtenaldi bi egin arren, irugarren ondatualdian, betiko ezkutatu zan mutil gizajoa.

        Ikusleak zegizkien oiuetara, gizatalde ugaria bildu zan nasa-ezpañera. Ara jo zuen Balendinek eta Agustinek. Larri zebillen, ordurako, bigarrena ere. Azkar bear zun norbaiten laguntza, ondatuko ezpazan. Nor ausartu, ordea, alaingo aize zakarra buruzkatzen? Eriotzari arnasa ematea zan.

        Txint batean neurtu zun Balendinek egin bear zana. Erantzi soñekoa ta an botatzen du burua uretara. Goialderaño jeiki ziran soin astunak zabaldu zitun ur-zipirztiñak. E'tzerabiltzkin zaratatsu besoak; baña bai erraz, bizkor eta txairo ebakitzen zula ura!

        Mutikoa leen agiri zan tokira eldu zanean, etzan iñun aren arrastorik. Bigarren aldiz urperatua zan, nunbait, ordurako. Biriak aal basteraño aizez beteta, izurdeak bezela jauzi egiñik, murgildu zan Balendin; eta batera ta bestera, itsaspiztien idurira, ixurkia usainduz ibilli ondoren, ondatua besotik zeramakiala azaldu urgañera. Ito-itxuran eta kordegabe zetorren mutikoa; baña, nolanai ere, gaizkatua zegon. Muturrez ugin-saietsak urratuz zijoakien ordurako bidera ontzitxo bat.

        Onelako egite ausartzuen agirian, aozabalka ta erditoteldurik erakusten du erri xeak eskar ona. Oñak nasa-gañean jarri zituaneko, aldraka inguratu zitzaizkon Balendini gizon eta umekondo. Danak esan nai zioten zerbait; danak nai zuten agurtu gazte bulartsua. Gogaikarri zitzaion, ordea, ainbesteko itz-jario txoliña.

        Otsegin zion bere lagunari-ta, norabait joan bearra zutelako aitzakian, istillu aspergarri artatik aldendu ziran. Arrantzale urtetsu bat urreratu zitzaion une artan bertan. Eskua biziro estutuz, ara zer esan zion biotz-ikaraz: «Nire arikoa aiz, mutil. Iru bider ibillia nauk itxaserdian ondatuta». Itz giar onexek izan zitzaizkon Balendini atsegiñen.

        Eta goizaldetik zekarran aldarte errea zerbait gozatu naiean, Agustinekin batean, Getarira buruztatu zan.

        Zarautztik artean urrutiratu baño len, notin-aldra batekin egin zuten oztopo.

        «Ganduak lausotu al-zezkiak begiak, ala ez al-da Malentxo lagun-aldra orretan izketan datorrena? Bai, bai; alaxe dek. Au nire zori gaiztoa! Gaur goizean Inurritzako elizatxoan ikusi dedan zalduntxo emegizonakin zetorrek, gañera. Emeki ondoratzen zaiok, likitsa, Dorronsoroko alaba ederrari. Onek, berriz, txoroak, ederresten dik. Au gaitza!»

        Oldozkun oetxek darabiltzki Balendinek gogoan. Zatituko luke esku-artean, zotza bezela, zalduntxo txalua. Erasoko lieke ukabilka bazterreko arkaitzai ere. Geroago ta miñagotzen zaio aldartea. Irugarren zastada zun egun artan bertan gaztearen biotzak. Ez izan, ordea, ezer, maite-jokoetan, soin-indarra. Beste nolabaiteko gaitasuna bear da joko orretan irabazteko.

* * *

        Ara emen Getari aipatua. Arkaitzaundi tinkoa du itxasaldetik bere nagiaren zaitzalle erne. Ugartetxoaren bizkarrean zutik dagon argi-torreak, ez-al du ziklope baten antza, bekoki-erdian begi bakarra zirkinka dula?

        Guda-ontzien biltoki izana da aintziña Getariko itxasbazter babesa. Emendixek irten zan Elkano auzartsua lur osoari alderen alde itzulbira egin zionean. Emen jaioak ziran itxasoan berdiñik etzuen ainbeste ontzigizon kementsu. Alde guztietara barreatu zuen gizon ospetsu ariek erritxo politaren izena.

        Apal eta ezagun-ez ager zaigu, ordea, gaur itxas-zoko ezkutuan. Len bezain zoriontsu bizi da, alere. Guda-ontzien ordez, ekaitzaldiak ustegabe jo ditun ontziak datortz aizearen igesi, babesaren billa. Portuan, berriz, arrantzurako ontzixka, txanel eta lurrun-ontzi txikiak urbiltzen dira.

        Arrantzaleen bizitoki zarpail batzuk zeuden leen, ugartearen gibeletik, arkaitzen goikoaldean. Tokirik agirienenan, berriz, itxasoari buruz buru, igeltsoz zuritutako etxe mozkote bat. Urteoroko zuritualdia bear izaten zun etxeak; jango ziokeen, bestela, itxas-kresalak eta erauntsiak karezko jauntzia zearo.

        Denda zeukan Matxinek etxearen beko oñean. Ardotegi ta sagardotegi zan bidenabar. Ez omen zan inguruetan, ziotenez beintzat, arenaren ukondorañoko sagardaorik. Arrantzaleak, orratio, sagardua baño naiago izaten dute geienean, ardao zorabiatzallea. Arrantzuko lanak bukatzean, ara zuzentzen ziran; eta, upelondoetan atseden artuz eta eguneko goraberatzaz jarduki, atsekiro zurrutatzen dute edari moskortia.

        Zuaitz bi zitun etxeak atadian itxasoari begira. Oso gogoko egona izaten zun agian, Balendinek angoa udaldiko jaiegunetan; eta, itxasaldeko aize biguña ta urriña arnasaztuz, zuaitz oen itzalpean askari-legea egitea. Atsegarri zitzaion ere arrantzaleen itzjarioa. Ain zuzen ere, jatorriz itxastarra izan ba'litz, itxasgizon bikaña izango zitakian. Sarritan jaisten zan portura ta arrantzaleakin arraunketan indarrak neurtu ere bai. Arraunlari trebea zan.

        Lagun biak sagardotegira sartu ziranean, jendez gañezka zegon etxaurrea; baña azkar egin zun Matxinek, an edo or, Zarautzko gazte bientzako tokia. Eta, an aurkitu zituen ezagun eta adiskideak agurtuz, mai-ertzean eseri ziran.

        Matxinen bigarren alaba zuten serbitzari. Sagar-gorriarenak bezain gorri zitun Yolandak bere matrallak. Izketan, berriz, gazibelarraren gazimiña egiten zuen aosapaian aren ateraldi zorrotzak. Ixo, baña; begiratu egiozue begietara! Begi oriek ziztatzen dutenak, nabari baietz, piperrak aosapaiari dagion min errea. Agustinek dionez, ez omen da jaio, ez jaioko ere egundo alaingo neska ederrik. Aurrean zeukan sagardao txinpartuna baño ere gogozago iretsiko omen zukean neskatxa oso-osorik klink batean.

        Janaldi-legea bukatu zorian zirala, eztabai zorrotza sortu zan arrantzale gazte biren artean. Eupada asarreak jaurti zizkoen alkarreri. Erronka lazgarriak ixuri zituen.

        —Zertarako aiz, ba, i, txepel ori? —zesaion batak besteari.

        —Zertarako naizan? Noznai eta edozertan izan nauk i adiñeko, ta geiago ere bai —erantzun zion jarduleetan gazteenak.

        —Bai, bai. Ikusi indudan atzo. Gizonen artean sartzeko ba-itzala uste-ta, arraun-aulkian jarri induen. Ez dit ikusi egundo i baño arraunlari eskasagorik. Eskutik igesika zijoakikala zirudin arraunak.

        —Ala ba'litz ere, bai al-daukak ik zer esanik? Langille ona ba'intz, ez intzake ibilliko, abillen bezela, egunetik egunera, ditukan nagusi guzik aldatuz. Ontzi-jabeak etziote uzten nolanai langille eskurakoiari.

        —Sardiñazar txalu orrek iraindu bear al-natxeok? —oiugin zun bietan zarrenak—. Arraiek ezpa'du, belarrondoko otzak astindu bear ziozkat.

        Eta, berekin zituan lagun bik aizatuta, esku-zarta zitala erantsi zion zarrenak gazteari. Etzan, ordea, au kikildu. Ukabillak estututa, arrikatu duten zakur amorratua bezela, burrukatzera zijoan. Aldeztzalle bikaña erten zitzaion, orratio, une artan. Ari eskerrak. Jango zukeen, bestela; txikituko zukeen, iruen artean.

        Odola irakitan zebilkiola entzun zitun Balendinek Txandres arrantzale zarraren semeari zegizkioen irañak eta destañak. Leendik ezagutzen zun mutilla. Ondo zekin Balendinek zintzoa ta arduratsua zala, eta, gañera, xingil-itxurakoa izan arren, giarra ta kiriotsua ta iraunekoa ere ba-zala lanean. Ain gazte izateko, arraunketan ere trebeki egiten zun. Emeretzi urte ozta-ozta izango zitun Txandresen seme Joxek.

        Iru gizonak mutillari burrukara zijoazkiola igarri zienean, biozpean zerbaitek zarraztatu zun biziki Balendin. Ezpareak eztenkatu dun zezena bezela zutitu zan, eta, bultzaka indartsuz burrukalariak bata bestearengandik aldenduz, oiugin zion irukoari:

        —Iru gizonek eraso bear al-diozue mutil oni?

        —Nork eman dik iri gure gauzetan sartzeko baimenik? —darantzuioe lotsagabe irurak ao batez.

        Iruren kontra gizon bakarra aldezteko, ez dit iñoren baimen bearrik.

        Alkarren antzekoak izan bear dezue biok. Ba-dek ik ere ume purtzil orren antza —jardetsi dioe, ausardiro zirikatuz.

        —Adi ezak. Ez dik agoan itz-jario txororik erabilli bear gizon egiñak. Egiñetan erakutsi bear dik gizondasuna.

        —I ainbeste ba-gaituk, beintzat, edozertan.

        —Bai? Ezetz eraman zuek irurok arraun-indarrez Getaritik Mollarriko arkaitzera ogei miñutun Txantxikoren ontzia.

        —Ezta ik ere beste bikin, ez uke eramango.

        —Geitu ditzaizkiogun beste amar miñutu; eta, gertutzeko amabost eguneko epea degula, ekarri baietz orduerdi batean Mollarritik Getariko portura ontzi ori Joxek eta nik, biok bakarrik. Bai al-zerate zuek irurok orrenbesteko marka egiteko gai?

        Maxiozko parre algara egin zun iruretan norbaitek Balendinen erronka garratz au entzuki. Mutilla sokonki ezagutzen zutenak, ordea, ba-zekien arek, jaulki baño len, itzak ondo neurtzen zitula-ta, mintzoa aopean zuur lotu zuen.

        Aldraka inguratu zitzaizken burrukariari Matxinen sagardotegira bildu ziranak. Joko-zale purrukatu dira euzkeldunak, eta, pozez zoratu bearrean, aizatu ta ziztatu ta zirikatu zuen gazteen arteko asarrea. Jo zan, azkenik, turuta. Eun laurleko bota zituen an bertan, egindako erronkaren eusbide. Milla ogerlekoa izan zan, berriz, apustuaren jasoa.

        Geroxeago, Matxinen edaetxetik erten-ala, apustuaren zabalgunde bakana zegien or-emenka gizonak:

        —«Amabost egun barru, egundo ikusi ez degun bezelako estropada ikustekoak diagu» —zioen kalean lenen oztopatzen zutenari. Eta, pozaren pozez, eskuak alkarri igortzikatzen zituen. Afaaa...!

        Illunabarraren itzalean irten ziran Getaritik Balendin eta Agustin. Zarautzera bidez bide zijoazela, ikuszelai zoragarria zebilkien begien aurrean. Izarraren gisan, ñirñirka ari zan ugarte-gañean argitorrearen begia. Aize-oialak puztuta zetortzen portu-aldera ontzitxoak egunez arrantzu ekarkorra egin ondoren. Urre-izpitan bildurik, ametsetan dago, berriz, bitartean, Zarautz, erregintxo antzean, mendiarteko txokondoan etzinda. Etxeondora urreratu ziran garaian, ara zer esan zion Balendinek bere bidelagunari:

        «Etzekit zer demorrio dabilkidan gaur kolkoan. Sugeak bezela bigurrikatzen zidak biotzondoa zerbaitek».

        —Eta, urrengo egunerarteko agurra egiñik, nork bere etxera jo zun, noizpenka odei artetik agertzen ziran izar dirdaitsuai begira. Etzan, noski, egin zun apustuaren ondorena Balendinek biotzean nabari zun kezka ta ikara.