IRUGARREN EGINTZA

Iruditegiak aurkeztatzen du arkaitz zulo aundi bat.

Lenengo irudia

(Agertzen da Zara baxter batean exerita eskuaz kopetari eusten diola. Entzuten da gudara dijoazen jazarlarien kantua).

GUDARI BATZUEK (barrendik):

                Utzirik emen euskal-menditan

                onez arki zan pakea

                        bagoaz beera

                        urrun aldera

                gudari-talde gaztea

                Agur Erniyo! luzetzi gabe

                gure zai egon zaitea,

                        laister gera emen

                        goiturik gallen

                jeistera goazen bidea.

                O, sorterriya! ez dezu izango

                itxogiñ-aldi luzea!

BESTE GUDARIK:

                Bitarte ontan emakumeak

                jardun bitez aurrairi lo

                egiñ-erazten bular sendoaz

                aur oiek ase ta gero.

                        Ala berian

                        txabol zarrian

                aiton sorra lasai bego;

                mendi-mutillak ernai goaz ta

                gure buruzari, Lelo,

                Lelo, Lelo, Lelo,

                        zure diñ'ez

                        ogei mill'arrano.

                Etsai zitala: askoz obe dek

                onuntz inguratu baño

                ekarri dekan bidea berriz

                alik laisterren igaro!

                Abil, abill!, ire zankotan

                indarrik baldin badago

                soiñ-burni oiek erantzi eta

                itzul ari, Octaviano.

LELO:

                Atxur ta layen ordez arturik

                kirten sendodun aizkora

                Erromatarrak purrukatzeko

                iritxi zaigu denbora.

                Ekaitz guzien indartasunez

                besoak astinduz gora

                txistuka ziur aizkoren ertzak

                bijoaz aien lepora.

DENAK:

                Omen, omen! gure omengarri

                        izan bedi

                isuriko dan odola! (Ixiltzen dira)

ZARA (jeikiaz):

                Nere ustean obe biarrez

                gorde-lekura netorren,

                t'esango nuke alegiñ ontan

                alperrik ote nabillen.

                Zori makurra sayatutzia

                igeska bat nor beraren,

                eriotzaren itzala beti

                erailleak bere ondoren.

                Ez det ziñisten (baiez aundian)

                        ez det ziñisten,

                sorgiñak ala esan arren,

                agindutako sari on ura

                arki nezakenik emen!...

                Ordu latz izugarriak,

                        egun illunak

                ipintzen dizkit aurrean

                        ekorkizunak.

                Gezurrezko itzak ziran bart

                Muskiñ-i entzunak,

                madarikatu nau bere

                        sorgintasunak!

                Bildur naiz Tota-n jabe

                        egin bearrean

                amilduko ote naizen

                        betiko illunpean.

                Lozorroaz bezela

                neri gaur gaubean

                ager zaizkit oroitzak

                        irudimenean.

                        Zoazte itzuri,

                        ez gaur ibilli

                        nere gogoan!

                Zoazte laister edo eriotza

                        betor beingoan!

                Leiza-zulotik amildu eta

                        naigo det gero an

                        illotzik arki

                        t'ez orla bizi

                        zorigaiztoan

                egun eta gau nere animako

                leiza-zuloan.

Bigarren irudia

Zara ta Goiti

GOITI:

                Biotz on baten leyaltasuna

                        adizkigarri

                zenbateraño iritxi leiken

                        iñork ez daki.

                Mutilleder-en agintzaz da bat

                        onuntz etorri

                jakiñaztera barkatu egin

                        dizula zuri.

ZARA (alaituaz):

                Aldi gaiztoen orduak beraz

                        amaitu dira?

GOITI:

                Irten ziñezke noiznai emendik

                        zabaldegira.

ZARA:

                Noan, noan gau illun ontatik

                        egun berrira,

                urdintasunez jazten ari dan

                        marboill aundira.

                Errai beltz oiek utzi ta noan,

                        noan argira!

Irugarren irudia

(Lengo zapi-laburra (telón corto) igo ta azaltzen da Totan bizitza. Tota lo dago. Alboratzen zaio andre Muskiñ ixil-ixillik, ta aren bekokian ziñu batzuk egiñik eskutatzen da algara izugarriaz).

TOTA (amets gaizto batetik esnatuko balitz bezela):

                Nor zan, nork egin du

                        lengo algara?

                        O, zer dakust? (Zara ikusirik)

                        Zara, Zara!

                        nundik zatoz

                        neregana?

ZARA (maitetsu):

                Entzun, Tota, aditu nere

                        albistea,

                kendu zait orain barrengo

                        naigabea.

TOTA:

                Esan, esan!

ZARA:

                Neketan igaro arren

                        gau luzea

                beronek zekar ondoren

                        goiz obea.

                Jaunari ezker Mutilleder

                        ongillea

                sendatu da t'otoi dagit

                        egindea.

                Bere erru zan nik ain gogor

                        ekitea;

                ez naiz, Tota, ez naiz gizon

                        iltzallea.

TOTA (limurki):

                Biotz on leyal ori

                        ezin diteke

                legautsari batena

                        izan beñere.

                Ziñisten det, ziñisten,...

                        bakoitzak bere

                ixpillua begitan...

                        O, Tota, zure

                itz eder oiek pozaz

                        ipiñi naute!

                        Zu zera nere

                gau illuneko izarra,

                        ta ni zu gabe

                negarrez bizi baño...

TOTA (zer gerta zaion ezdakila):

                Ai, Zara! Egundaño

                        zuri entzun arte

                ez naiz orla zorion

                        ta kezkaz bete.

                Biotzak alaz guziz

                        nayago luke

                bertan amoriyozko

                        loreaz erne:

                ixildu bear baña...

                        ezin det gorde.

ZARA (eztiro):

                Arbolak bere ostoa

                        iñolaz ere

                aizerik ez dagola

                        mugi elezake;

                ala gu biyok, Tota,

                        zori ortan gaude

                zeruetako ipar

                        gozoen mende.

                Uso maitagarriya!

                        erruki zaite,

                egin zazu biotz au

                        zurean jabe.

                Atoz!, nere besotan... (arenganduaz)

TOTA (iges egin nayaz bezela):

                Zara, Zara! Ene!

                Zer gerta zait? Zoazkit;

                ez, ez... zaude...! (Zara-gan biurtuaz)

                atsegin denak betoz

                gure bitarte!

ROMANTZA

ZARA:

                Iturri leun garbi ontan

                O, kutun zoragorriya!

                anima gaxo eritu batek

                ase du bere egarriya.

                Orain, Tota, zure alboan

                bizitz eder pozgarriya

                igaroko det gordeaz

                bi biotz oien kabiya,

                Untzak maita dun bezela

                arkaizti onen gerriya

                maiteko zaitut emanaz

                doatsutasun guziya,

                Mirabe aingerutiya,

                erregiñ goitik jetxiya,

                gaurtandikan izango da

                untz eta lorez jantziya,

                zure jarkoi, Mendikute,

                koroi berriz, eguzkiya!

TOTA:

                Itz bakoitzean zuk ainbat

                argitasun dariyona

                kupi det ain kupigarri

                arrats osuan egona.

                Entzunik orren eztiro

                zure biotzak diyona

                ez nuke esango zeranik

                lurbir'ontako gizona.

                Artu dezazu, artu Zara,

                nere kolkuan dagona,

                maite zaitudan ezkero

                bat egin zagun biyona

                        emanaz elkarri

                        zorion ugari,

                illargi bete-beteaz

                eman genezakiona.

BIYAK ELKARRI:

                Gure kate biguna

                Jaunak emen beau

                azkatu eta berriz

                zeru zabalean

                are bigunkiago

                lotu bitartean

                limurtasun gozoaz

                maitatu gaitean.

                O, biotz on ederra!

                Goi-argien arreba!

                zu gabe lurrean

                enitzake biziko

                denbora luzean.

                Nere amets urdiña!

                Nere poz t'atsegiña!

                beti aldamenean

                bizi gaitezen biyok

                mendi magalean,

                Erniyoko pagadi

                gereitsuenean.

                Arki gaitean beti

                beti aldamenean!

Baugarren irudia

Lengoak eta Goiti

GOITI:

                Irrintz alayak, irrintz alayak

                        tontorrik-tontor!

                Garait-otsa da mendi gañetan!

                        Lelo badator!

                Onen bidera banoa, Tota,

                        albezin pizkor,

                zartu naiz bañan ez dira nere

                        indar guzik sor.

                Lur ontan Lelo gure zaindari,

                        t'an goyan, Aitor! (joaten da Izar utzita)

TOTA (Irudiak berak erakusten duan bezela):

                Errukarri naiz!

ZARA:

                                   Basora goazen!

TOTA:

                Lelo gaxua, Lelo maitia!

ZARA:

                Tota, ez itxogiñ;

                irten gaitean emendik azkar,

                atoz nerekin!

Bosgarren irudia

Azaltzen da Lelo

TOTA:

                Lelo, nere Lelo!

(Bitarte ontan erasotzen dio Zara-k Lelo-ri ta iltzen du).

ZARA (larriro):

                Tota, Tota; aldegin zagun!

(Joaten dira biyak aurreko zapiya jeisten ari dan batean).