marrazkiak:
Angel Dominguez Gazpio

 

“GERNIKAKO ARBOLA”

 

 

I

 

      Herri-minarekin batera, amaren begi triste eta gozoen oroitzapenak bihurritzen zizkion erraiak Iparragirreri bere erorialdietan.

      Eskolarako izenean, etxetik irten zen goiz hartatik hamaika atseginaldi eta nahigabe ahogozatuak zituen Joxe Marik: ihesaren errua, tiro eta zaurien larria, gerra-lagunen adiskidetasuna, Bergarako besarkadaren lotsakizuna, euskal-askatasunen itzaltze etsia, lehen kantuen loratzea eta artista-bizitzaren aurreneko pausoak, Carolineren maitasun barea eta Sophiaren amodio goria... Frantzia, Italia, Suitza, Alemania, Ingalaterra... herrialde, ohitura eta pentsakera desberdinen zurrunbiloan murgildurik, zapalduen suspertzaile, behartsuen laguntzaile, bozkario-banatzaile eta sarritan bera ere sufritzaile, gose eta egarri, bideetako hautsez eta zarpailez estalirik bertsolari arlote.

      Amaren masailean azkenekoz musua utzi eta pasa zituen ia hogei urte haien ondoren etxera zetorren gizasemearen begietan ilusioak melankoliaren lainopean lausoturik zeuden.

      Zer esango zion amari? Nahi gabe ere Seme galduaren parabola zetorkion burura. Eta zer esango ote zion amak? Ezagutuko ote zuen? Asmatuko ote zuen urte luze haietan bihotzondoan, malko garratzen artean erdi-itorik zeuzkan sentipen guzti haiek kanporatzen?

      Diligentziak utzi zuen tokitik, amaren etxerainoko bideari azkengabea iritzi zion Joxe Marik. Gitarra koloregabetua ezkerrean eta oihalezko pardela maiztua eskuinean, gero eta pauso bizkorragoz gurutzatu zituen azkeneko kale bihurriak. Arratsa zen eta gasezko farolen argi zuriek esperantza bat biztu zuten oinezko bizardunaren aurpegian. Ataria gurutzatu, zurezko maila kirrinkariak binaka eta hirunaka igon eta atea jo zuen, pardelari eskutik jaregin gabe.

      — Nor da?

      — Ama, ama! Ni naiz! Joxe Mari! Zure semea!

      — Nor?

      — Ni, ni, ama! Joxe Mari. Ireki ezazu atea, ama!

      Ateak negar egin zuen eta emakume xahar baten aurpegi zurbila begiz jo zuen Joxe Marik. Ilea zuria, zimur sakonak eta jantzi beltza. Tristura eta maitasun zaharrez beteriko bi begi beltzek aztertu zuten astiro-astiro oinetatik buruko tximetaraino.

      — Hauek al dituk eskolatik etortzeko orduak?

      — Ama!

      — Bizi haiz behintzat!

      — Ama!

      Joxe Marik bat-batean jaregin zien eskuetan zekartzan pardel eta gitarrari eta bere bi beso sendoez ia min egiteraino estutu zuen bularraren kontra amaren gorputz ahula. Ama-semeen amasketa bizia eta gitarraren dardarizoa besterik ez zen entzuten.

 

 

 

II

 

      — Aizak, Joxe Mari, nora joango gaituk bazkaltzera, Comerciora ala Genyesera?

      — Niri berdin zaidak Joan, badakik nire berri... zera..., ez zekiat...

      — Tira! Tira! Ez ezak esan berdin zaianik ia eguneroko gibel zimel hori jatea ala txuleta eder bat erreta txakolinarekin. Tira, Iparra! Goazemak, motel, neuk gonbidatzen haut eta!

      — Horrela jartzen bahaiz... tira! Ez zegok gaizki esana. Egia esateko, urteak dituk gustuko okelarik jan ez dudala...

      — Banekian nik, ondotxo gainera ez hidala huts egingo. Ikusiko duk hemen ere nola bapo bazkaltzen den. Jakin egin behar!

      — Baina baldintza batekin!

      — Zer baldintza, gero?

      — Gero San Luisa joatekotan eta kafea eta gainerakoak nire kontu. Esan didatenez hantxe omen zegok guretzako moduko saltsa.

      — Egina zegok! Baina ez pentsa emakume errazik dagoenik, e!

      — Tira, hori geroak esango dik!

      — Ha, ha, ha...

      Arratsaldeko laurak eman zituen erlojuak. Bi lagunak dibanetan patxada ederrean eseririk, puru bana erretzen eta aldizka kafe-kikarak altxatu eta kafe zurrutadatxoak astiro ahogozatzen ari ziren. Hormetako ispilu handietan bazkalondoko jendearen aurpegi berritsuak islatzen ziren. Zoko batetan, tranpal gainean, piano beltz disdiratsua ageri zen. Iparragirre begira-begira zegokion, ahotik zerion keaz jolasten ari zen bitartean.

      Hizketa hotsa goraka zihoan, gero eta nekezagoa gertatzen zen elkarri entzutea. Iparragirrek, lagunarengana makurtu eta esan zion:

      — Nor duk pianoren ondoan dagoen hori?

      — Hori? Juan Mari, Juan Mari Altuna, durangarra; kafetegi honetan egunero pianoa jotzen duena.

      — Kontxo! Aurpegi ezagunaren antza dik, baina...

      — Argi zegok, kantuan eta musikan aritzen zaretenok baduzuela elkar ezagutzeko zentzu bereziren bat!

      — Ameskeria izango duk, behar bada, baina interesgarria iruditzen zaidak.

      — Hago lasai! Berehalaxe joko dik zerbait eta orduan iritzia emateko moduan izango haiz.

      Frak beltzez jantziriko gizonak pianoa astiro ireki zuen, besapean zekartzan partiturak aurrean jarri eta akorde bizi batzuk jo zituen. Gero eskuak igurtzi, jendea agurtzeko itzuli eta berriro eseri zen. Zortziko baten lehen notek dar-dar eragin zioten pianoari.

      Iparragirreri begiak pizten hasi zitzaizkion. Ondoezak jo balu bezala, eserlekuan alde batera eta bestera mugitzen hasi zen. Ahaleginak egiten zegoen ez kantatzen hasteko. Joanek halako batean hitz egin zion.

      — Zer arraio gertatzen zaik? Arkakusoak ala?

      — Ez, motel, urretxindorraren mokokadak!

      — Hi haiz hi! Musikalari bat dagoen tokian, hi isilik edukitzea ezina duk. Antzeman diat, bai, kantatzeko amorratzen hago.

      — Hainbeste ere... baina ez duk gezurrik esan!

      — Ba, oraingoan aukera ederra duk. Aspalditik ezagutzen diat Juan Mari, eta pozik onartuko dik hire debuta. Eta hemengo jende honek ere zerbait berria entzungo dik. Gainera, euskaldun asko biltzen duk hona.

      — Orduan... esaiok hitz erdi bat... zortzikoak kantatzen aspaldi ikasi nian-eta.

      Saioa bukatu bezain laster, Joan pianojolearengana hurbildu eta zerbait esan zion belarrira. Musikariak, itzuli eta Iparragirre bilatu zuen begiradaz. Inork esan beharrik gabe ezagutu zuen. Nor bere lekutik zutitu eta aretoaren erdira aurreratu zen. Eskuak estu eta une batez elkarri begira egon ziren hitzik esan gabe. Ondoren, durangarrak eskuina bizkarrean ezarriz pianoraino eraman zuen, ahapean zerbait esaten zion bitartean.

      Iparragirrek ezkerreko besoa piano gainean jarri, eta eskuinaz bizarra lisatu zuen. Gero, eztarria garbitu eta piano-sarrera burumakur entzun ondoren, zortziko berri bat kantatzeari ekin zion ahots sendo eta beroz. Bukatu zuenean, entzuleen txaloek eta oihuek beste bat kantatzera behartu zuten. Pianojoleak berriz ere eskua estutu zion. Baita Joanek ere.

      Iparragirre ate nagusitik sartu zen arratsalde hartan San Luis kafetegian.

 

 

III

 

      Gau hartan inoiz baino bizitasun handiagoa nabari zen San Luis kafetegian. Zerbitzarien mantalek zuriagoak ziruditen eta bestetan baino urduriago, lanak bukatu nahiz bezala zebiltzan. Baina zerbitzu-lana urritu ez ezik, ugariagotzen ari zen.

      Adiskideak tantaka agertu ahala, jende-taldeak hazten eta trinkotzen ari ziren. Txutxu-putxuka eta belarrira ahapeka hizketan ari zirelarik, eta kafe-kikarak zurrupaka bizkorretan husteko modutik, denak norbaiten zain edo zerbaitetarako presaka zeudela esan zitekeen.

      Halako batetan bi beso pareren eragina eta bultzadak sentitu zituen ate-ondoan pilaturik zegoen jendeak. Azkenik, pasabidea urratu eta musika-tranpalerantz jo zuten. Zerbitzariek xikara hustuak biltzen eta marmorezko mahai zurietan ontzi eta pitxer beteak uzten saiatu ziren. Zarata sorgorraren tartetik, goilaretxoaz baso-kristala jotzeak ateratzen zuen klin-klin hotsa nagusitu zen. Musika-tranpaletik hurbil zeudenak keinuz eta ahotsez isiltasuna eskatzen ari ziren.

      Akorde bizi eta sarkor batzuek irentsi zituzten azken marmarrak. Pianoaren hegalean zegoen bizarduna, astiro-astiro jendearengana itzuli zen; eztarria garbitu, eskuak igurtzi eta ahots sendo eta gozoz kantatzeari ekin zion:

 

                  Gernikako Arbola

                  da bedeinkatua

                  euskaldunen artean

                  guztiz maitatua.

                  Eman da zabal zazu

                  munduan frutua

                  adoratzen zaitugu

                  arbola santua.

 

      Entzuleak Iparragirreren ezpainetatik zintzilik zeuden. Aulkietakoak gorputzari eragin eta eroso jarri ziren bigarren bertsoa entzuteko. Kantariaren begiak pizten ari ziren.

 

                  Milla urte inguru da

                  esaten dutela,

                  Jainkoak jarri zuela

                  Gernikako arbola.

                  Zaude, bada, zutikan

                  orain da denbora,

                  eroritzen bazera

                  arraz galdu gera.

 

      Hasieran beldurti eta gero ausardiaz, kafetegiko euskaldunak bertsoaren azken hitzak errepikatzen hasi ziren. Iparragirrek bi besoak luzatuz hurrengoari ekin zion.

 

                  Etzera eroriko

                  arbola maitea

                  baldin portatzen bada

                  Bizkaiko Juntea

                  Laurok artuko degu

                  zurekin partea

                  pakean bizi dedin

                  euskaldun jentea.

 

      Hitzak ulertzen zituzten euskaldunek lagundurik, eta nola edo hala parte hartu nahi zuten guztien berotasunean, bertsoen bukaerak errekatxo izatetik ibai bulartsu izateraino iritsi ziren.

      Iparragirreren begiei sua zerien batzuetan eta malko dardartiak ihes egin nahi zieten bestetan. Bekoki zabalean behera izerdia zerion. Ahotsa gero eta beroagoa zen. Laugarren bertsoa kantatua zuen eta gero bosgarrena eta gero beste bat eta beste bat. Hamabigarren bertsoari heldu zion:

 

                  Guztiz maitagarria

                  eta ooregarria

                  Begiratu gaitzazu

                  zeruko erregiña

                  gerrarik gabetanik

                  bizi albagiña

                  oraindaiño izan degu

                  guretzako diña

 

      Kafetegi osoak, aho batez, labetik sortzen den bero-lamada bezala, errepikatu zuen bukaera

                  oraindaiño izan degu

                  guretzako diña!

 

      Eseririk zeuden guztiak bat-batean zutitu ziren txaloka, oihuka eta bravoka. Iparragirre eta Altuna, biak piano ondoan zutik eta zurbil, irribarrea eta negarra nahasirik ageri zituzten aurpegietan. Txalozko ekaitza ez zen atertzen. Euskaldunak, bertsoak ulertu eta hariari jarraitu ziotenak inguratzen, eskuak estutzen, besarkatzen eta hitz eta keinuak egiten hasi ziren.

      Kafetegia txikiegi gertatu zen sentimenduzko leherdura harentzat eta Montera kalean zehar abiatu zen segizioa. Gora Iparragirre, Gora Gernikako Arbola beste deiadarrik ez zen berandura arte entzun alderdi haietan. Iparragirreren gaua izan zen, betirako Gernikako Arbolarekin eta Euskal Herriaren askatasunarekin loturik, euskaldun guztien omena eskuratu zion gaua.

 

 

 

IV

 

      Iparragirreren entzutea eta ospea berehala iritsi eta zabaldu zen Euskal Herrira, eta bazter guztietatik zetozkion eskabideei erantzun nahiz, Madrildik irtetea erabaki zuen.

      Plazetan, tabernetan eta jendea biltzen zen edonon kantatzen zuen bere obra, gitarra lagun zuela.

      Baina aintzaren gailurrean eta jendearen miresmenaz inguraturik zegoen unean, inoiz baino gogorrago jabetu zen bere barneko bakardadeaz eta hustasunaz. Kanpotik adoratzailez eta txalotzailez hesituago eta bihotzean nahieza eta tristura handiago. Zer arantzak ematen ote zion min Iparragirreri? Azkenaren buruan, hezur eta haragizko gizona zen eta bi begik lapurtu zioten bakea. Manuela zuen izena Joxe Mariren gaitzak.

      — Badakizu, Manuela, zer sentitzen dudan zuganako; benetan esaten dizut... ez dut orain arte antzekorik sumatu neure barrenean... txoraturik naukazu... hau ez da...

      — Tira, tira... eskertzen dizkizut hitz horiek baina ez naiz fidatzen... auskalo zenbati esan diozun gauza bera hortik zehar ibili zarenean... esaten dutenez...

      — Zer? Zer esaten dute?

      — Zera... santu-santu horietakoa ez zarela eta... gonazaletxoa ez ote zaren!

      — Hara! Niri emakume politak beti gustatu izan zaizkit, garbi aitortuko dizut, eta nori ez? Baina zurekikoa beste zerbait da... ez da lilura pasakorra... zu ez zara besteak bezalakoa Manuelatxo, bakarra zara... zure begiek...

      — Leunegi eta goxoegi zabiltza, Joxe Mari, baina ez nauzu harrapatuko... badakit zeren bila zabiltzan eta jai duzu koipekeria horiekin! Mila aldiz esan dizut!

      — Manuela, arren eskatzen dizut, onez har itzazu nire hitzak. Ez zara damutuko... maite zaitut... bihotz-arimaz maite zaitut.

      — Utz nazazu bakean, ez zaitez hurbil. Badakit zure berri! Gainera, ez naiz bat ere zu bezalako bizardunen zalea! Ez zarete fidatzekoak!

      Gau hartan Iparragirre berandura arte ez zen ostatura itzuli. Taberna zokoan, gitarra zango artean zuela eta burumakur, bere penak sagardotan itotzen ahalegindu zen. Oheratu zen, baina alferrik. Jira eta bira, izarak bihurritu zituen baina ez zuen loak hartzen. Azkenik, jaiki, leihoa ireki eta ahots sentikor eta ikaratiz kantuz barrena askatu zuen.

 

                  Zugana, Manuela

                  nuanian pentsatu

                  uste dut ninduala

                  deabruak tentatu;

                  ikusi bezin egin

                  naiz enamoratu

                  ojala ez baziñan

                  sekulan agertu

 

      Txori triste batek bezala hegaz egin zuen gau ilunean lehen bertsoak Iparragirreren penekin.

 

                  Amorioz beterik

                  esperantza gabe,

                  zergatik egin ziñan

                  biotz onen jabe?

                  Zuk esan bear zenduen:

                  emendikan alde,

                  egiaz ez naiz ni

                  bizardunen zale.

 

      Ilargirik gabeko gau hartan, Iparragirrek inoiz baino eztikiago laztantzen zituen gitarraren hariak. Belarrietan zituen txaloak eta gorak, baina Manuelaren ezetzak zauritu zion bihotza. Zertarako zituen sona eta ospea, berak maite zuenak erantzun ezean? Mila emakume-begik jaten zuten egunero bere kanta-saioetan, baina Manuelarenak ziren berak nahi zituenak, Manuelaren begi beltz debekatuak.

 

 

 

V

 

      Manuelaren ezezkoan ez zegoen zirrizturik itxaropenezko argi-izpi txikienerako eta Donostia-aldeko itsas haizeak eta olatuen aparrak maitasun ezinaz hitz egiten zioten Joxe Mariri. Gogorregi, mingarriegi zitzaion hurbiltasun hura eta Bilbora lekuz aldatzea erabaki zuen Iparragirrek, bertatik erruz iritsi zitzaizkion dei eta eskariei erantzuteko asmoz.

      Ustegabeko ongi-etorria egin zioten Zazpi-kaleetan eta gau hartan bertan kantatu zuen Plaza Berriko La Pastelerian. Begietan tristura lauso bat zuela eta ohi baino ahots ahulagoz aritu bazen ere, entzuleen zoramen eta lilurak gainezka egin zuen. Txaloak, besarkadak eta zorionak uholde bat bezala estali zuten bertsolari bizarduna, une labur batez bederen barneko pena ahantzaraziz. Lehenbiziko erasoak baretzen hasi zirenean, gizaseme lerden batek bigunki besotik heldu eta aparte hitz egiteko nahia azaldu zion Iparragirreri.

      — Ezer baino lehenago, zorionik beroenak eman nahi dizkizut. Sekulako arrakasta izan da gaurkoa! Nik dakidala, hemen ez da antzekorik ikusi...

      — Eskerrik asko! Milesker!

      — Baina beste zerbaitek eragin dit zurekin hizketatzera. Ni Bringas pintatzailea naiz eta gustu handia nuke zure erretratu bat pintatzeaz. Ez dakit ontzat emango duzun baina...

      — Zer? Erretratu bat pintatu nahi didazula? Egia esan, ez zait burutik pasa ere egin... honela bat-batean...

      — Bai, saio guztian begirik galdu gabe egon natzaizu begira eta indar handiko begirada eta aurpegia duzu. Interesgarria zait benetan zure aurpegia pintatzea.

      — Ez dakit... ez dakit.

      — Zu, noski, oso lanpeturik zabiltza baina tarte batzuk eskaintzeko modurik izanez gero, bihar bertan hasiko nintzateke oihalean lan egiten. Dagoeneko oharrak hartuak ditut. Hara!

      — Egia esateko, lotsa pixkat sentitzen dut... ez dut neure burua pintura batetan ikusten baina... tira! Honenbesteko interesa azaltzen duzunez gero...

      — Eskerrik asko, Iparragirre jauna, banekien ez zenidala huts egingo. Milesker eta bihar arte.

      — Eskerrak zuri. Saiatuko naiz arratsaldeko lehen orduetan zure estudiotik pasatzen, arratsean Cafe La Iberian kantatu behar baitut.

      Hurrengo egunean, bazkalondoko lehen orduetan, Iparragirrek Bringas pintatzailearen estudioko atera deitu zuen. Artistak aurpegi argiz hartu zuen, eta kabailete, pintura eta paleta artean zehar, besaulki batetaraino gidatu. Bertan esertzeko eskatu zion irribarre batez.

      Zerbait hausteko beldurrez bezala, mugimendu geldo eta baldar samarrekin, Iparragirre esanera jarri zitzaion. Pintatzaileak zirriborroak oihalean egiteari ekin zion eta pixkanaka bertsolariaren aurpegia ernetzen eta indartzen hasi zen lerro eta marra artean: zeharka ezarritako kapelaren azpian ile luzea eta bizarra eta bi begi ilun eta adierazkor, indar eta sentimenduz gainezka.

      Beste arratsalde batzuetan ere, Gernikako Arbolaren bertsolariak ordu beretsuetan Bringas pintatzailearen estudiorako bide bera hartu zuen, azken ukitu eta ñabardura guztiak artistaren gogora geratu ziren arte. Bringasek, orduan, atseginezko irribarre batez erakutsi zion bere obra Iparragirreri. Zortzikoen kantaria isilik begira egon zitzaion, geroak zer opa ote zion aurpegi hari galdezka bezala. Ospearen gailurrean zegoen, alderdi guztietatik deitzen zuten eta ordurako mitologia baten parte izaten hasia zen. Haren kantak eta bereziki Gernikako Arbola ahoz aho zebiltzan kafetegi, taberna, kale, plaza eta sukalde txoko baztertuenetan. Baina zer zeukan etorkizunak gure artistarentzat bere kutxa itxian? Zenbat iraungo ote zion aintzaren eguzkiak zeru oskarbian? Hausnarketa sakonean murgildurik jarraitu zuen luzaroan, pintatzaileak eskua sorbaldan jarri eta gogoetatik esnatu zuen arte. Bi artistek elkar besarkatu zuten eta Iparragirre Bilboko zurrunbilo zaratatsuan galdu zen.