EDO! Argitaletxea | Dalloway Andrea

Hitzoste hau idazterakoan bi eragozpenekin egin nuen topo. Alde batetik, ez nekien zer pentsatu Clarissa Dallowayz. Liburua lehen aldiz irakurri nuenean, izaki mespretxagarria iruditu zitzaidan. Bigarrenez irakurri nuenean, arinegi epaitu nuela pentsatu nuen, bizitzan eta historian bazeudela gauza asko nik ez nekizkienak, eta aurrenekoan ez niela behar besteko arretarik eman haren arrazoiei. Hirugarrenik irakurri dudan honetan, lehenengo aldi hartatik hamabost urte igarota, inoiz baino zailagoa zait erabakitzea zer uste dudan Dalloway andreaz, ea «ona» edo «txarra» den, ea nobela honetan «onek» ala «gaiztoek» irabazten duten, edo ea zer nagusitzen den bukaeran, «maitasuna» ala «heriotza». Pista bat eman beharko zidan horrek: okerreko galderak dira horiek, segurutik, Dalloway andreaz gogoeta egitean.

Bestalde, ez nuen garbi ikusten nola egin hitzostea Dalloway andrea eta Emakumeen lanbideak edo Etxeko Aingerua hiltzea entsegua biltzen dituen liburu bati, bi lanak formaz hain desberdinak izanik, eta, areago —nioen nik— edukiari dagokionez batak bestearekin zerikusirik ez duela.

Bigarren arazoak, hau da, metodologikoak, zeukan, lehen begiratu batean, konponbiderik errazena: obra bakoitzari buruzko gogoeta egin, eta bata bestearen ostean aurkeztea, egile berarenak izatea bien arteko loturatzat erabilita. Lehenengo arazoa zen benetako erronka: nola idatzi Dalloway andrearen esplikazio oso eta koherente bat? Zein zen pertsonaia horren bizkarrezurra, izatearen ardatza? Zergatik erabaki zuen Virginia Woolfek goi mailako etxekoandre kontserbadore, anodino eta mojigato bati buruzko nobela bat idaztea, non protagonistari ez zaion aparteko ezer gertatzen, haren buruhauste nagusia festa dotore bat antolatzea den, eta ekintza oro egun bakar batean biltzen den?

Dalloway andrearen enigma buruan nerabilela, halako batean bururatu zitzaidan (segurutik munduko milaka pertsonari baino askoz beranduago, baina errebelazio pertsonalak transzendentalak izan ohi dira norberarentzat) pertsonaia horrek antz handia zuela Virginia Woolfek sei urte geroago «Etxeko Aingerua» izenaz identifikatu zuen izakiarekin, hain zuzen liburu honetako entseguaren erdigunea denarekin.

«Etxeko Aingerua», berez, Coventry Patmorek XIX. mendearen erdialdean argitaratutako poema luze baten izenburua da. Bertan idazleak emakumearen ideal viktoriarra deskribatzen zuen, bere andre Emily eredu harturik: emazte eta ama debota, etxezalea, goxoa eta senarraren menpekoa. Virginia Woolfek 1931n «Emakumeen lanbideak edo Etxeko Aingerua hiltzea» izeneko hitzaldia eman zuenenean, pauso bat aurrerago egin zuen kontzeptua fintzen: ez zen hainbeste aritu figura horren iraupenaz, nola haren mamuarenaz, hau da, emakumeen espresio askerako begi bistako trabarik ez egon arren, edo aro viktoriarrean baino askoz traba gutxiago egon arren, emakumeen autoanulazioa zekarren —dakarren— mekanismo ezin efektiboagoaren persistentziaz. Bestela esanda, Etxeko Aingeruaren mamua izango litzateke emakumeek barneratutako balio patriarkalen sistema, oharkabean autozentsura ezartzen ziena, diena, gizarte patriarkal horretan onartuak eta arrakastatsuak izatearen truke: Izan atsegina; izan xamurra; lausengatu; engainatu; erabili gure sexuaren arte eta trikimailu guztiak. Ez dezala inork sekula igarri zeure kabuz pentsatzen duzula. Guztiaren gainetik, izan zaitez garbia, xuxurlatzen ei zion mamuak Woolfi, gizon batek idatzitako liburu bati erreseina egiten ari zela.

Charlotte Perkins-Gilmanek ere deskribatu zuen Etxeko Aingerua ikuspegi feminista batetik 1891n idatzitako «An Extinct Angel» parabola-artikuluan, baina lan horren amaieran Etxeko Aingerua desagertutako espezie bat zela esan zuen. Bere sasoirako aleren bat edo beste baino ez ei zen gelditzen, aingeruak zientziaren arbolako fruitu debekatua artean dastatzerik izan ez zuen urruneko lekuren batean. Gainerakoan, zioen Perkins-Gilmanek, dodo txoria bezain desagertuta zegoen Etxeko Aingerua.

Bai gero? Pentsa dezagun apur bat. Har dezagun gogoan gure garaiko egoera arrunt bat, laneko bilera bat, esaterako. Isil-isilik geratzen al gara bilera osoan, edo parte hartzen badugu barka eske batekin hasten gara («grafiko hau ez zait oso ondo atera, barkatu...», «hau galdera tontoa da eta barkatu, baina...»), edo aitzakiekin («hau ere txostenean sartu nahi nuen, baina ezin izan dut»), geure hitzak desautorizatuz ezjakintasunaren aitorpenekin («ni ez naiz aditua honetan, baina...»; «nik ez dakit ezer honetaz, baina esango nuke...», «neure iritzia da, e...», «agian oker nago...»), edo deferentzia-keinuen gaindosiekin (etengabeko barreñoak, baiezko konpultsiboak besteen hitzei...), gure jarduna ezezko batetik abiatuz («ez dut irakurri», «ez dakit nola», «ez dut inoiz egin»), beherantz begiratuz, ahalik eta tokirik txikiena harturik, eskuak altzoan bilduta, hanka bat bestearen gainetik gurutzatuta, joiekin edo ilearekin jolasean, argi utziz beste ezeren gainetik «atseginak» garela («nahi bezala», «jendeak dioena...»), «maitatuak» izateko premia larria dugulako, bilera bateko «mikromaitasun» korporatibo pasakor mixerablea besterik ez bada ere? Ikaragarri gogorra egiten al zaigu iritzia huts-hutsean ematea, aditamendu eta apaltasun adierazpen horiek guztiak gabe? Ba, orduan, zorroztu belarria, ze halakoetan beharbada aingeruaren hegoaren astindua entzungo dugu gelan, fla-fla, geure ondoan. Eta belarria trebatzen dugunean, agian sarriago ere entzungo dugu: etxean, etxeko lanak eta eginbeharrak banatzeko orduan, edo maitalearekin ohean gaudenean. Mututasuna, autoanulazioa, zerbitzua, martiri bokazioa, umetasun eternal paralizagarria... Horra hor Etxeko Aingerua ezagutzeko ezaugarri batzuk: ikusten baduzu, akabatu, txikitu, birrindu. Ez izan errukirik. Baina ez pentsa erraza izango denik. Virginia Woolfek esan zuen: askoz zailagoa da mamu bat hiltzea, errealitate bat hiltzea baino^[1].

Etxeko aingeruen ezaugarri bat da joera izaten dutela eurak biktimizatu dituen sistemaren engranaje bihurtzeko, sistema horrexen balioak transmititzeko eta iraunarazteko bide bilakatzen baitira, hari lepoa bihurritu ezean, behintzat (Nik bera hil ez banu, berak hilko nindukeen ni. Bihotza erauziko ziokeen nire idazketari). Aingeruaren mamua hiltzeak kostu handia dauka, norbera akomodatu den sistema osoa kolokan jartzea dakarrelako. Lehenbizi, detekzio esfortzu kontzientea eskatzen du eta, bigarrenik, ez ausardia gutxi: batetik, harmonia sortzailearen rolari uko egiteak posizio deseroso batean jartzen dituelako emakumeak establishment patriarkalaren aurrean, eta, bestetik, Guztiaren gainetik, izan zaitez garbia arauari men ez egiteak (Woolfek entseguan aipatzen duen «bigarren arazoa», emakumeak bere esperientzia fisikoez askatasunez jarduteak) desautorizatze morala ekarriko diolako berehala. Ez da erraza amildegira salto egitea. Independentzia ekonomikoa izateak, dudarik gabe, errazago egiten du jauzia, Woolfek aitortzen duenez Etxeko Aingeruaren mamua nola hil zuen kontatzen duenean: egia esan, meritu hori berez [dagokie] diru apur bat utzi zidaten arbaso bikain batzuei (...), zeinei esker ez nengoen nire xarma hutsaren menpe bizimodua ateratzeko.

Bai, zorionez, Virginia Woolf ez zegoen bere xarmaren menpe bizimodua ateratzeko, eta horregatik asmo literario bi gauzatzeko ausardia izan zuen: bata, balio patriarkalei uko egitea gaiak eta ikuspegiak aukeratzean, eta bestea, beraren gela, beraren literatur gela alegia, bere gogara janztea, hots, idazkerarekin esperimentatzea, emakumeen ahots literarioen mendez mendeko segidari katebegi bat gehiago eransteko. Gela bat norberarena (1929) liburuan azalduko zuenez, kanon patriarkalak ezarria zuen gerra (eta kirola!) zirela liburuetarako gai jasoak, eta emakumeen egongelako bizipenak, aldiz, huskeriak. Woolf konbentzio horretatik irten zen, lehenago ere Jane Austenek egin zuen bezala, eta gainera Etxeko Aingeruak debekatuak zituen gauzei erreparatu zien —giza harremanei, moraltasunari, sexuari—, nahiz eta kanon patriarkalaren arabera emakumeek ezin duten gai hauetaz jardun modu libre eta irekian; liluratu egin behar dute, harmonia ezarri behar dute.

Bere nobelarik esperimentalenetan, esaterako eskuartean daukazun Dalloway andrea honetan, pertsonaien kontzientzien ertzean jesarri eta kanabera botako du ur sakonetaraino, haien pentsamenduen isuria emateko, pertzepzio fisikoekin nahasturik. Izan ere, gorputzez eta ekintzez gain, gizakiak kontzientziaz eta denboraz eginda daudela uste du Woolfek, eta bigarren elementu biei lehengoei besteko garrantzia edo are handiagoa emango die. Pertsonaia bakoitza bere iraganaz eta iragan horrek orainean daukan proiekzioaz osatuta dago, eta orainaldi horretan, gainera, igerian dabil une horretantxe bizirik dauden beste gizaki guztien itsaso-denbora berberean, orduak markatzen dituzten kanpai-hotsen uhin berberek ukitua.

Dalloway andrea poema baten antzekoa iruditzen zait; ekintzen segida edo kausalitatea barik, bizitzari buruzko ideia baten deskribapena du ardatz: aldi berean kontzientzia eta gorputza gara, iragana eta oraina, eta gizaki guztiok gaude erlazionaturik. Eta egun bakar batean eta pertsonaiarik eta ekintzarik arruntenetan bizitza osoa aurki daiteke, bere aberastasun eta argi-ilun zorabiagarrietan.

Errealitate psikologiko, fisiko eta historiko ugari, zatikatu eta interkonektatu hori ispilatzeko, Woolfek Bloomsbury taldean hain gertutik ezagutu zituen pintore inpresionista eta postinpresionisten pintzeladak erabiliko ditu^[2], kontakizun ez-narratiboak osatuz. Pertsonaia baten pentsamendu eta oroitzapenetatik beste baten baitara igaroz, eta hortik haien arteko elkarrizketetara edo mundu fisikoaren deskribapenetara, Woolfek modu berri batean begiratzera bultzatuko du irakurlea, bizitza den mosaiko kaotiko eta kontraesankorraren puskak bere kabuz biltzera behartuz, harrigarri zinematografikoak diruditen teknikak erabilita zatiki horien arteko loturak ezartzeko. Dalloway andrean trantsizio miragarriak aurkitzen ditugu: esaterako, Elizabeth omnibusean doala, Strand kalearen grisa eta omnibusen beilegia deskribatzen dira, eta segidan Septimusen egongelako hormaren grisa eta platanoen beilegia; Peter Walshek Septimusen gorpuaren bila doan anbulantzia ikusten du pasatzen (eta kontraste indartsua da Septimusen istorioaren argitan konnotazio negatiboa duen objektu hori Peterren begietan zibilizazioaren lorpenaren sinbolo izatea). Beste batzuetan, lotura horiek kontzeptualak dira, eta, ez gutxitan, ironikoak: Bradshaw jaun-andreek aipatzen diote Clarissari semeak hazizurriak harrapatu dituela Etonen, eta, geroxeago, Sally Setonek Peter Walshi esaten dio Etonen izan dela semeak bisitatzen, hazizurriak jota daudelako. Beraz, bradshawtarrak eta Sally Seton ez daude hain urrun: eliteko kideak dira guztiak (Sallyren iragan iraultzailea gorabehera, eta bere senar aberatsa meatzari baten semea izan arren), eta eliteak bere burua betikotzen du Eton bezalako eskola esklusiboen bitartez. Hazizurriak dira, baina aberatsek aberatsei kutsatuak.

Izan ere, ekintza handirik ez dagoen Dalloway andrean gauza asko gertatzen dira, pertsonaien itsaspeko bizitzan arrain abisal ugari dabiltzalako, hala nola, gizakien arteko komunikazio nahia eta ezina; askatasun pertsonala, (auto)zapalkuntza eta isolamendua; denboraren joana, galdutako aukerek eragindako antsietatea; heriotzaren beldurra; gaixotasun mentala eta haren estigmatizazioa...

Nobela hastean, bere bizitzaren erdialdean aurkitzen dugu Clarissa protagonista, goi mailako etxekoandrea, Richard Dalloway parlamentariaren emaztea, eta hemezortzi urteko Elizabethen ama. Gaur egun socialite deituko genukeena da Clarissa: dotorea, jendekoia, nonahi edertasuna ikusi eta erein nahi duena, loreez eta festez: harmonia sortzaile petoa da. Peter Walsh gaztetako adiskide eta maiteminduak agian leporatuko dio besteen estimua lortzeko baino ez dituela egiten festok, eta Richardek, berriz, txatxukeria hutsa direla. Baina Clarissak uste du oker daudela biak: bizitza maite duelako egiten du. Gainera, horixe da bere artea, jendea elkartzea. Berak dioen bezala, doan eskaintzen duen sormen lan bat da, besterik ez ei du eta:

Oparigai bat oparitzeko amoreagatik, beharbada. Edozelan ere, huraxe zen Clarissaren dohaina. Ez zeukan garrantzizko besterik; ez zekien ez pentsatzen, ez idazten, ezta pianoa jotzen ere. Armeniarrak eta turkiarrak nahasten zituen; maite zuen arrakasta; gorroto zuen deserosotasuna; gustagarri izateko beharra zeukan; txorakeriak saskika esaten zituen; eta norbaitek ekuatorea zer zen galdetuz gero, ez zuen jakingo zer erantzun.

Irudi hori, hala ere, ez dator bat Clarissaren eta Peterren oroitzapenen bidez ezagutuko dugun gaztaroko Clarissarekin. Clarissa hark, Sally Seton lagun apasionatu, heterodoxo eta xarmagarriaren eraginez, eta harekin batera, Platon irakurtzen zuen (gosaldu aurretik!), eta William Morris ezkutuka, eta Shelley; jabetza pribatua abolituta, mundua aldatzeko asmoa zuten biek elkarrekin. Hain izan zen handia Clarissak Sallyrekin bizi izandako zoriona, non hil behar izanez gero, berarekin poesia irakurtzen zegoenekoa irudituko zitzaion une egokia, Othelloren hitzak gogoratuz: «Orain il behar ba’neu, oso zoriontsua nintzateke». Ezpainetan emandako musu batez, Sallyk bere bizitzako komunio une bakarra eman zion Clarissari, errebelazioa (...), sentimendu erlijiozkoa, zeren, zer zen hura, ba, ez bazen maitemina?

Emakume biek, hala ere, ondo zekiten harreman horrek iraungitze data zuela ezinbestean, haien munduan patu saihestezina baitzen ezkontza, bientzat hondamendia izan arren. Baina, orduan, aukeren aurrean, zergatik baztertu Peter Walshek eskainitako amodioaren pasio eta bizitasuna, Richard Dalloway motel eta konbentzionalaren mesedetan?

Bizitza gogotik maite izan arren, beldurra da Clarissaren emozio funtsezkoa (beti iruditu zitzaion oso-oso arriskutsua zela bizitzea, are egun bakar batez ere). Sallyrekiko harremanak sendoago sentiarazten zuen (hura «zaldunki» babesteko bulkada zuen), baina hortik kanpo, etortzear dauden gaitzen mehatxupean bizi da. Gaztetako Bourtongo goizalba hartako zoriontasun betearen erdian, gertakizun beldurgarri baten susmoa eduki zuen, bizitza izango zen laido eta ukoaren premonizioa. Horixe konfirmatzera etorri zen gero, Sallyren musuaren ostean, unea urratzera azaldutako gizonen intromisioa. Hogeita hamar urte geroago, soineko berdea josten dagoela, Peter Walsh apasionatu, exigente, jeloskor eta posesiboaren etorrera ere gertakizun beldurgarri baten suspentseaz deskribatzen zaigu Clarissaren pertzepziotik: ahotsak, oin-hotsek, ateko heldulekua jiratzen duen eskuak atarikoa egiten diote Peterri bere labaina/ezpata/zakila astinduz Clarissaren espazioa inbaditzen duenean. Aurreraxeago, Clarissa atikoko gordeleku intimoan moja bat bezala gordeta dagoenean, ate harramazka artegagarriak eta ateko heldulekuaren jirak iragartzen diote Richard etxera itzuli dela.

Dallowayrekin ezkonduta, independentzia izango zuela pentsatzen du Clarissak. Independentzia hori posizio sozialarekin eta egonkortasun ekonomikoarekin identifika daiteke beste barik (eta hala egin du kritikari askok), baina Clarissak berak askatasunarekin identifikatzen du: Zeren ezkonbizitzan askatasun apur bat, independentzia apur bat behar izaten baita egunero etxe berean elkarrekin bizi direnen artean. Ezkontzaren patuak dakarren autoukazioaren barruan, Clarissak bere arimaren pribatutasuna preserbatu nahi du, eta Peter Walshen amodio motak (Zergatik hartu behar izaten zuen beti, eta ezer ez eman inoiz?), erlijioak bezala —izan elizakoa (Kilman andereñoarena) edo medikuntza/legearena (Holmesena eta Sir William Bradshawrena)— ez du hori errespetatzen, olatu zanpatzaile eta berdintzaileak dira biak.

Clarissak Sally Setonekin ezagutu zuen behin komunikazio osoaren diamante hura, baina etsi egin du beste inorekin aurkitzeaz:

Eta misterio gorena, Kilmanek argitu uste izan zuena, edo Peterrek argitu uste izan zuena —nahiz eta Clarissaren aburuz ez batak ez besteak ez zekiten tutik ere hura zelan argitu—, honako hau besterik ez zen: bazen gela bat hemen; beste bat han. Argitu al zezakeen hori erlijioak? Edo maitasunak?

Atikoko gelak irudikatzen duen barne gordeleku hori salbuetsita, ezkonduz gero ukoen gainean eraiki du bizitza Clarissak, eta horren prezioa emakume ikusezina izatea da, senarraren adierazpide bat baino ez:

Sentipen ezinago bitxi bat zuen, ikusezina zela; ezin ikusizkoa; ez zen berriro ezkonduko, ez zuen jada ume gehiago edukiko; gainerakoekin batera Bond Streeten barrena modu txundigarri eta irmo samar horretan aurrera segitu beharra, ez zeukan besterik, Dalloway andrea izatea; ezta Clarissa ere jada; Richard Dallowayren andrea izatea baino ez.

Denboraren isuriak denok garamatza dandarrez (urari lotutako metaforez blai dago nobela), eta akabuan heriotza besterik ez dago, Clarissa bezalako eszeptikoentzat bederen, eta haren irtenbide praktikoa izango da une bakoitza besterik ez bizitzea, maila ia fisiko hutsean, giza harremanak abstraktuan baino ez kontsideraturik:

Dena dela, egunak bata bestearen ondotik etortzea; asteazkena, osteguna, ostirala, larunbata; goizean jaikitzea; zerua ikustea, parkean barrena ibiltzea; Hugh Whitbreadekin topo egitea; gero, ustekabean, Peter agertzea; eta arrosak gero; nahikoa zitzaion. Izan ere, horren guztiaren ondotik, ezinezkoa zen heriotza, dena bukatu behar izatea; eta mundu zabalean inork ere ez zuen jakingo zelan maite zuen berak hura guztia.

Oroitzapenek galdutakoaren mina eta egindako aukerei buruzko zalantza dakarte (Peterrek bisita egiten dionean, harekin izan zezakeen bizitza zirraragarriarekin fantaseatzen du Clarissak), eta etorkizunak, heriotzaren itzalak, beldurra ematen du. Beraz, Clarissak zentzumenen mailan bizi nahi du: bere begietan gerra amaitu da eta zoriona da nagusi, nahiz eta kaleak umezurtzez, alargunez eta zoratzeraino sufritu duten Septimus bezalako gizonez beterik egon. Amiltzen ari den egitura ustel eta suntsitzailea izan arren, Clarissak automobil ezezagunean inperioaren sinbolo lasaigarria ikusten du (Septimusek, berriz, uste du zirkulazioaren geldiunea bere errua dela). Ruth Evans Lanek dioenez, bere klasean atrintxeratuta, Clarissa aldi berean zapaldua eta zapaltzailea da, sistema inperialista, zanpatzaile eta patriarkalaren biktima eta agentea. Ez du gustuko William Bradshaw psikiatra, mundua bere proportzio zentzuaren arabera berdindu nahi duen zanpagailua, baina, hala ere, bere festara gonbidatu du (Ellie Henderson, ordea, muzinka gonbidatu du, koitadu zarpailtsua delako, familiakoa izan arren; Kilman andereñoa gonbidatu ere ez du egin, antipatikoa zaiolako, bai, baina, baita ere, langileen klasekoa delako eta bere itxuraz arduratzen ez delako). Clarissak jendea elkartzea bihurtu du bere bizitzako artea, baina bere festetan elitekoak baino ez dira konbinatzen, eta bertan azaleko loturak besterik ez dira sortzen: figura dotoreek osatutako tableau ikusgarri baina hila ematen du multzoak.

Etxeko Aingerua izan arren, anfitrioi perfektua, rol horrek ere ez dio ingurukoen erabateko onespenik eman Clarissari, ez familiarena (Richardek eta Elizabethek ez daukate interes handirik haren ahalegin sozialetan; gainera, Clarissak Richardi sexualki huts egin izanaren sentimendua dauka), ez Peterrena (gaitzetsi egiten du haren esnobismoa, eta uste du Clarissaren adimena eta nortasuna Richardengan disolbatu direla), ez gizonen bitartez espresatzen den beste aingeru-soldadu horrena (Lady Brutonek ez du bere etxera gonbidatzen, eta uste du Clarissak ez duela behar beste bultzatu Richarden karrera politikoa), ez kontzientzia soziopolitikoa daukan eta Clarissa menderatu gurako lukeen emakume langile haserretuarena (Kilman andereñoa).

Zer geratzen zaio orduan Clarissari? Barrurantz bizitzearen bakardade gorria (bakarrik nago, betiko, pentsatu zuen). Bere burua babesteko oskola egin du, ukoaren eta balizko aukera galduen sufrimendutik eta heriotzaren mamutik babesteko. Peterrek uste du Clarissa izotza bezain hotza dela (biak elkartzean gizona da negarrez urtzen dena) eta une batean gogoratzen du ahizparen heriotzak ez zuela Clarissa garraztu. Baina agian «hotza» ez da hitz egokia. Septimus Warren-Smithek ere ez zuen negarrik egin Evans maitea galdu zuenean...

Septimus Warren-Smith, nobelako beste protagonista, Clarissaren alter egoa da. Bien istorioak edo bizipenak tartekatuz, Woolfek antzeko esperientziaren bi ikuspegi ematen dizkigu: gizona eta emakumea, langilea eta goi mailakoa, gerra zuzenean bizi izan duena eta gerraren oihartzuna besterik ikusi ez duena, eroa eta burutik sano dagoena. Bien arteko antzekotasunak ugariak dira: Septimus Pole andereñoarekin eta Shakespearekin loratu zen, baina uko egin behar izan zion horri, eta Gerra Handiak eman zion bere nagusi Brewerren ustez falta zitzaion gizontasuna (aurretik kirolaren bidez lortzea gomendatzen ziona). Ironikoki, baina, gerran bere generoko pertsona batekin (Evansekin) ezagutzen du erabateko komunikazioa (eta, agian, baita erakarpen sexuala ere). Clarissak legez, Septimusek ez dauka interesik sexu heterosexualean; gerraren horroreak eta Evans bere kide bihotzekoa hiltzen ikustearen min jasanezinak sorgortasun emozionalera eraman du. Hustasun horrek sortutako panikoan, Reziarekin ezkondu da, baina gero eta urrunago dago emaztearengandik. Septimusengan, «arimaren bakardadea» Clarissaren kasuan baino are tragikoagoa da, «ezer ez» sentitze horrek erruduntasun sentimendu izugarria ekarri diolako (beraz, argi dago sentitzen duena), eta burua nahastu. Septimusek ahalegin etsiak egiten ditu bere zorotasun argituan izandako errebelazioen berri emateko munduari: 1) natura bizi dela (Clarissak heriotzaren arazoari ematen dion irtenbide bera: izaki bakoitza nolabait bera osatzen duten beste hamaika izakitan ere sakabanatuta egotea, eta gu hil ondoren, gure puskak geratzea pertsonen, lekuen eta naturaren barruan); 2) bidegabekeriarik eza; eta 3) maitasun unibertsala. Komunikatu ezina bakardade mingarria da Septimusentzat (ez zuen holakorik nahi, ez, intziri egin zuen, esku-keinu batez uxatuz betiereko sufrimendu hura, betiereko bakardade hura), baina garaipena ere bada botere zanpatzailearen aurrean (kondenatuta, bazter utzita, hiltzera doazenak bezain bakarrik, iruditzen zitzaion bazegoela nolabaiteko luxua egoera hartan, benetan bikaina zela bakardade hura, loturak dauzkaten horiek sekula ezagutuko ez duten askatasuna zekarkiola (...) Holmesek berak ere ezin zuen ukitu munduaren ertzetan alderrai zebilen azken zaharkin hura, erbesteratu hura). Finean, komunikatu ezinaren aurrean, askatasunari eusteko irtenbide duin bakartzat ikusten du Septimusek suizidioa, nahiz eta, Clarissak bezala, bizitza maite duen: Ez zuen hil nahi. Bizitza ona zen. Eguzkia, beroa. Gizakiak, ordea...

Festara Septimusen suizidioaren berri ekarrita, bradshawtarrek heriotzaren pintzelada iluna eransten diote ezustean Clarissak egindako tableau argitsuari. Alferrik izan dira, azken batean, heriotza ezkutatzeko ahalegin guztiak. Clarissari halako zirrara eragiten dio berriak, non erretiratu egin behar baita beste gela batera bere burua oneratzeko. Suminaren antzekoa da bere aurreneko sentimendua, ukazio saioen zapuzte tematia delako. Geroxeago, baina, Septimusen ekintzak miresmena sortzen dio, Bradshaw bezalako arimaren bortxatzaileen botereari men ez egiteko modu bat izan delako Septimusen jauzia, eta bere altxorrari atxikitzeko bidea:

Bazen zerbait axola zuena: gauza bat berriketek estaltzen, mozorrotzen zutena, Clarissaren bizitzan ere ilundua zena, egunero bazter uzten zutena ustelkeriaren, gezurren eta berriketen mesedetan. Horixe atxikia zuen gazte hark. Heriotza erronka bat zen. Heriotza besteekin harremanetan jartzeko saio bat zen (...) bazen besarkada moduko bat heriotzan.

Baina orduan Clarissa ere nolabaiteko errudun edo gutxienez partaide sentitzen da aginteak eta konbertsioaren legeak eragindako heriotza horretan (Hura zen, zelanbait, Clarissaren zorigaitza, haren lotsaizuna). Esanguratsua iruditzen zait erruduntasun sentimendu nahasi horretan bere buruari leporatzen dizkion erruen zerrendan, moralki gaitzesgarriak diren «azpijoko» eta «lapurreta»ren ondoan, Clarissak «arrakasta» desiratu izana eta «Lady Bexborough eta gainerako guztia» aipatzea. Nobelaren hasiera aldean Clarissak gogoeta egin du berriz jaioz gero Lady Bexborough bezalakoa izan gurako zukeela, sendo samarra; politikan interesatua, gizon baten gisara; landetxe baten jabe; duintasunez betea, eta egiatia oso. Clarissak bere sentimenduen irakurketa negatiboa egiten du, bai bere bizitzari buruzko insatisfakzioarena eta bai bere autoerrealizazio ametsena: aingeruak bere burua zigortzen du aingeru ez izatearekin amets egiten ausartu hutsagatik.

Finean, baina, transformazio bat gertatzen da emakumearen baitan. Aingeru beldurtiak, bizitza amaieraraino bizitzeko izuikara izan duenak (ezgaitasun lazgarri hura, gurasoek gure esku utzitako bizitza, amaierara arte bizitzeko), biziberrituta sentitzen da heriotzari eta errebeldiari aurrez aurre begiratuta. Inoiz baino zoriontsuago sentitzen da, inoiz baino libreago. Heriotza ez da jadanik tabu edo mehatxu bat. Nobelan hainbat aldiz azaldutako Shakespeareren bertsoek zentzu betea hartzen dute orain:

Ez zaitez engoitik ikara eguzki galda beroaz

Ezta izutu ere neguko furfuria gogorraz

Septimusen suizidioa ulertzeaz gain, haren erabakiak beldurrik eza komunikatu dio Clarissari. Sinbolikoki, leihoaren bestaldeko andre zaharrak begiratu egiten dio Clarissari lehen aldiz: behingoagatik ez da ikusezina. Leihotik ikusten duen zerua ere ez da espero zuen ilunsenti solemnea, ezpada hauts-kolorekoa, haize bortitzak arin bultzatutako lainoez betea, baina horrek ez du zapuzten, indarrez beterik sentitzen da.

Interesgarria iruditzen zait azpimarratzea liburuaren pasarte honetan alauri bihurtzen dela nobela osoan azpiko doinu sorgor baten gisan aditu den auhena. Orduan ikusten da bere osoan Clarissari bere bizimodu alienatu eta ur azalekoak eragindako itolarria, ezkon bizitzaren autoukazioak bere baitan urtez urte eragindako higadura psikologiko eta emozionala. Gaueko festarako prestaketetan ziharduen bitartean, egun osoa eman du gaztaroaz eta gaztaroko lagunez oroitzen, denboraren joanaz, izan zenaz eta izan zitekeenaz, bakardadeaz eta heriotzaz, eta Septimusen suizidioak (azken batez, pertsona ezezaguna berarentzat) sentimendu horien katalisia ekarri du.

Puntu honetan geldiune bat egin behar dut Woolfek Dalloway andrearen testuari egindako zenbait aldaketa enigmatikoz berba egiteko. Nobela urte bereko egun berean argitaratu zen Erresuma Batuan eta Amerikako Estatu Batuetan, 1925eko maiatzaren 14an. Hala ere, edizio biak ez dira berdin-berdinak. Hirurehundik gora diferentzia ei daude Dalloway britainiarraren eta Dalloway estatubatuarraren artean^[3], gehienak huskeriak, baina baten batzuk esanguratsuak. Nik azken talde honetako bi nabarmendu gura nituzke, hain zuzen ere Clarissa liburuaren amaieran gela txikian Septimusen heriotzaz hausnarrean dagoen parteari dagozkionak, eta ustekabean deskubritu nituenak euskarazko edizio hau irakurtzean.

Lehenego diferentzia zati honetan dago (letra lodiz nabarmendurik):

• Edizio britainiarra (euskarazko hau egiteko erabilitakoa):

Bitxia; sinestezina; ez zen sekula orain bezain zoriontsua izan. Ezer ez zen behar bezain geldoa; ezer ez lar luzea.

• Edizio estatubatuarra:

It was due to Richard ^[4]; ez zen sekula orain bezain zoriontsua izan. Ezer ez zen behar bezain geldoa; ezer ez lar luzea.

Bigarren diferentzia beste pasarte honetan dago:

• Edizio britainiarra:

Pozten zen gazteak bere buruaz beste egin izanaz; bizitza pikutara bidali izanaz, haiek bizirik segitzen zuten bitartean. Ordularia jotzen ari zen. Zirkulu berunezkoak airean aienatu ziren. Baina itzuli beharra zeukan.

• Edizio estatubatuarra (kasu honetan ez da esaldi bat beste baten ordez, baizik eta Estatu Batuetako edizioan esaldi bat gehiago dagoela tartekaturik. Letra lodiz nabarmendu dut):

Pozten zen gazteak bere buruaz beste egin izanaz; bizitza pikutara bidali izanaz, haiek bizirik segitzen zuten bitartean. Ordularia jotzen ari zen. Zirkulu berunezkoak airean aienatu ziren. He made her feel the beauty; he made her feel the fun ^[5]. Baina itzuli beharra zeukan.

Inork ez daki Woolfek zergatik egin zituen azken orduko aldaketok. Ez zaio ezagutzen horri buruzko aipamen edo azalpenik. Anne Fernald adituak uste du bi edizioen arteko diferentzietako asko (hemengo bigarrena, adibidez), despiste hutsak izan daitezkeela^[6] (baina, hala izanik ere, ez dakigu zein zen Woolfen benetako nahia, esaldi hori ezabatzea ala zegoen-zegoenean uztea, esaldia, egon, idatzita omen baitago inprentako probetan). Izan ere, Woolf aldi berean hiru proba sorta zuzentzen ari zen (britainiarra, estatubatuarra, eta lagunentzako edizio pribatu batekoa), eta bere egunerokoan aipatzen du zer gogaikarri egiten ari zitzaion lan hori.

Edozelan ere, hauek dira bi bertsioak, laburbildurik:

• Edizio britainiarra: bitxia, sinestezina eta Ø.

• Edizio estatubatuarra: It was due to Richard [Richardi zor zion] eta He made her feel the beauty, he made her feel the fun [Edertasuna sentiarazi zion; atsegina sentiarazi zion].

Edizio britainiarreko aukera aztertzen badugu, esaldi horrek azpimarratu baino ez luke egingo Clarissari Septimusen heriotzaren berri izateak une horretan eragindako itsasikara emozionala: heriotzaren ideiaren aurreko indignazio eta ukaziotik, Septimus bere altxorrari helduta eta amore eman barik hiltzeak sortutako miresmenera igaro da, eta hortik erru sentimendura, baina bat-batean, Septimusekiko konplizitateak, harekiko konexioak, inoizko zorion handiena ematen dio, eta bitxia, sinestezina iruditzen zaio erreakzio hori.

Edizio estatubatuarrean Richardi zor zion esaldia bitxia, sinestezinaren ordez jartzeak, berriz, Clarissaren menpekotasun psikologikoa azpimarra lezake. Bi paragrafo lehenago, bizitzak betidanik sortu dion izuaz gogoeta egitean, bere burua txoritxo kikildu batekin konparatu du, The Times irakurtzen dagoen Richarden figura lasaigarriaren babespean berpizten dena:

Richard han egon izan ez balitz The Times irakurtzen, bera txori baten gisara uzkurtu ahal izateko eta berpiztu ahal izateko gero, astiro-astiro (...) Clarissa hil egingo zen.

Ordura arte bizirik iraun izana Richardi zor diola uste du Clarissak, eta, une horretako gainezkaldiaren meritua ere hasieran berari aitortzea (horrela interpretatzen badugu bi esaldien justaposizioa: Richardi zor zion; ez zen sekula une horretan bezain zoriontsua izan) ondo ezkonduko litzateke Clarissaren izaerarekin. Hala ere, zorion hau ez da Richarden ondoan bizitzaren sigi-sagetan barrena galtzean ezagututako sentimendua, askoz bortitzagoa da, ustekabean aurkitutako zeru berriak eta aurrez aurreko leihotik begiratzen dion andre zaharrak iradokitzen diguten legez. Lehen aldiz, eta une batez bederen, «gela bat hemen; beste bat han» delako arazoa ebatzi egin da Clarissarentzat Septimusekin bat egitean. Transformazio hori azpimarratzera letorke edizio estatubatuarrean txertatutako beste esaldia: Septimusen errebeldiarekiko konplizitateak Clarissaren bakardade lazgarria urratu du, eta haren ekintzaren erradikaltasunak (integritatea galtzea baino lehen, bizitza botatzea hautatzeak) bizitzaren zentzu sakonago bat komunikatu dio, ur azaleko ongizate dardaratitik harago, eguzkiaren galda beroa eta neguaren furfuria gogorra ere besarkatzeko prest dagoena.

Ez dakit ze ondorio praktiko izango duen epifania horrek Clarissaren bizitzan. Suizidioa aukera erreal bihurtu ote da berarentzat, gogo bareaz eta espantu barik kontenplatua, subjektuaren agentzia salbatzeko azken berme gisa, bizitza jasanezina bihurtzen denerako? Ala, bizitza osoan zanpaturik eduki duen beldurra galduta, ulertu ote du gauzak egiteari utzi ahal diola «maitatua izateko» besterik gabe, eta bizitza modu beteagoan bizitzen hasi? Ala Septimusekiko identifikazio intimo hori eta gizonaren askabide ausartak sortutako bozkarioa ez ote dira norbera ziega batean egonda ziegakide batek ihes egitea lortzean sortzen den zorionaren antzekoak, haragoko ondoriorik gabe?

Gela txikiko gogoetaldiaren ostean Clarissak bere buruari gogorarazten dio festara itzuli beharra daukala, «elkartu» egin behar duela. Peter eta Sally baino ez dira geratzen orain, bere adiskide minak. Nolakoa izango ote da elkartze hori? Ezin dezaket esan. Espekulatzea baino ez zait geratzen. Imajinatu gura nuke Clarissa egongelarako atea zeharkatzen, oraingoan agian ez hain txori eta ez hain kikil, baizik eta sendoago eta leku gehiago okupatuz, adore berriaren jabe eta beldurrik gabe; eta, irudimena apur bat gehiago askatuz, gurako nuke pentsatu gelatxotik irtetean luma zuri batzuk utzi dituela atzean, lurrean sakabanaturik. Eta nik ere nahi nuke Peterren zirraraz hari begiratu eta esan: Clarissa da.

Kontsultatutako bibliografia

Evans Lane, Ruth: «The Inscrutable Mrs. Dalloway», The Common Room: The Knox College Online Journal of Literary Criticism, Spring 2002, Volumen 5, number 2. http://departments.knox.edu/engdept/commonroom/Volume_Five/number_two/index.htm (kontsulta: 2013/11/17).

Fernald, Anne: «Traffic Lights and Full Stops. Editing Mrs. Dalloway». http://www.nypl.org/audiovideo/traffic-lights-and-full-stops-editing-mrs-dalloway (kontsulta: 2013/11/10).

Kelsky, Karen: «What Is Assertiveness, for Women?». http://theprofessorisin.com/2011/07/08/what-is-assertiveness-in-academia/ (kontsulta: 2013/10/23).

Marsh, Jan: The Bloomsbury Women. Distinct Figures in Life and Art, London, Pavilion, 1995.

SparkNotes Editors: «SparkNote on Mrs. Dalloway», SparkNotes LLC, 2004. http://www.sparknotes.com/lit/dalloway/ (kontsulta: 2013/10/30).

Woolf et al.: The Mrs. Dalloway Reader (ed. Francine Prose), Harcourt, Orlando, 2003.

[1] Emakumeen ahotan hain ohikoak diren «apaltze» eta «autosabotaje» hauen adibideak emateko, artikulu hau izan dut oinarri: Karen Kelsky, «What Is Assertiveness, for Women?», http://theprofessorisin.com/2011/07/08/what-is-assertiveness-in-academia/. Kontsulta: 2013/10/23

[2] The Bloomsbury Women liburuan Jan Marshek honela dio, Vanessa Bellen (Woolfen ahizparen) pintura eta Virginia Woolfen literatura erkatuz: «Vanessaren koadroetako aurpegi hazpegi gabeen parean, Virginiak prosa inpresionistaz egindako kaleko jendearen deskribapenak ditugu. Modernismoko ikuspuntu partzialak, istorio ez-narratiboak, ikuspegi aldaketak eta forma orokorrari eta xehetasun aukeratuei erreparatzea nagusi dira bai pinturan eta bai fikzioan», eta aurreraxeago: «Rogerrek (Fryek) galdetu zion ea haren idazketa "testuran" ala "egituran" oinarritzen zen. Eta [Virginiak] "testuran" erantzun zuen, uste baitzuen bere sintagmen erabilera —eta ez hitzena bakarrik— margolariaren pintzeladen antzekoa zela» (88. or., ikus bibliografia. Hau neure itzulpena da).

[3] 2014an argitaratzekoa den Dalloway andrearen edizio kritikoaren egile Anne Fernaldek halaxe azaltzen du New Yorkeko Liburutegi Publikoan 2010eko urriaren 21ean emandako hitzaldi honetan: «Traffic Lights and Full Stops. Editing Mrs. Dalloway», http://www.nypl.org/audiovideo/traffic-lights-and-full-stops-editing-mrs-dalloway. Kontsulta: 2013/11/10.

[4] «Richardi zor zion» itzuliko luke Itziar Diez de Ultzurrunek (komunikazio pertsonala).

[5] «Edertasuna sentiarazi zion; atsegina sentiarazi zion», itzuliko luke Itziar Diez de Ultzurrunek (komunikazio pertsonala).

[6] Hala dio 3. oharrean aipatutako hitzaldiko 47. minututik aurrera.