LENENGO LAUKIA
EDO EGINTZA

LENENGO IRUDIA

Patxiko bakarrik

        Iruditegia dago illunpean, eta asiko da argitzen, eguna baletorke bezela.

        Agertzen da Patxiko, aitz baten gañean eserita, eskuakiñ buruari elduaz, guztiz pentsati; eta, eguna zabaltzen dijoan bitartean, orkestak jotzen du preludio edo astelen bat.

PATXIKO:

                Euskal lurreko mendi alaiak

                Ta zeru argiz betea,

                Zer triste zauten ezkutatzean

                Nere Maritxu maitea!

                Zu gabetanik eziñ liteke,

                Iñon pozik izatea,

                Biyotz nereko ume kutuna,

                Arren, agertu zaitea

                Zeru gañetik lurreratu dan

                Aingeru ego-txuriya,

                Jaungoiko onak munduagatik

                Egindako mirariya.

                Arriturikan ixiltzen dira

                Birigarro ta xoxuak,

                Eta kolkotik irten nai luke,

                Ai, nere biyotz gaxuak!

                Begiramena ipiñitzean

                Begi eder oietara,

                Ta iristean doñu gozozko

                Itzak belarrietara,

                Sinistutzen da zerutik jatxi

                Dala mundu onetara...

                Bat amoriyoz nol'ez erori

                Auspez bere oñetara!

                Eguzkia badator

                Zeru urdiñean,

                Argia banatuaz

                Mendien gañean;

                Odoi beltz itsusirik

                Ez dabill aidean...

                Zer poza senti deran

                Nere barrunbean!

                Maritxuk neri atzo

                Illunabarrean

                Esan ziran: Bigar goiz

                Itxozu larrean...

                Ardien bat galdu ez

                Bazaio birean...

                A...! Orra non datorren

                Bide txigorrean...!

                Beeka datoz ardi

                Txintxoak aurretik,

                Aditzera emanaz

                Maritxurengatik

                Nere biyotzak irten

                Nai dit barrunbetik,

                Jesus, au zoramena!

                Non nagon ez dakit!

(Zutitzen da, Maritxu datorren
mendi egalera begiratuaz.)

                Maritxu!! (ojuka)

                Nere laztana!

BIGARREN IRUDIA

Patxiko eta Maritxu

MARITXU:

                Emen nator

                Zuregana! (Basotik irtenaz)

PATXIKO:

                Ai! zenbat luzatu dezun!

                Kezka aundian neukazun...

                Zer gertatu ote zaizun:

MARITXU:

                Jakin zazu, gaur goizean,

                Itsasoaren ertzean,

                Eguzkia agertzean,

                Zu ikusteko pozez netorren

                Nere ardien atzean;

                Ta arkitu naiz trantzean,

                Muñopeko arkaitzean,

                Ardi bat amildutzean.

                Estutasunean ala,

                Ardiaganuntz noala,

                Zer egin eztakidala;

                Seme-nagusi Etxegoikoak

                Lagundu dit bereala;

                Eskerrak izandu dala

                Iñazio aiñ leiala,

                Jaunak saritu dezala!

PATXIKO:

                Zure ezpaiñtxo txukunetako

                Itz maitatiak entzunik,

                Etzait iduri Aingeruen bat

                Barrenen ez daukazunik;

                Besterik eziñ izan liteke

                Nik ainbeste nai dizunik.

                Bañan kiskaltzen nago, Maritxu,

                Arren!! eskatzen dizut nik,

                Ez dezazula berriz aitatu

                Iñazioren izenik.

MARITXU:

                Nere Patxiko, nola daukazu

                Barrena kezkaz betea?

                Izanik zure amorioa,

                Ni lotzen nauan katea?

                O!! zer samiña dan neretzako

                Zuk orla itzegitea!

                Nere biotzak ez du merezi

                Miñ garratz au ematea.

PATXIKO:

                Eskerrik asko, nere Maritxu,

                Barka zaidazu beinguan;

                Ez nekien zer esaten nizun,

                Naspillatua nenguan;

                Zure itz mintsu maitagarriak

                Sartutzen naute zeruan,

                Urrezko arpak amorioa

                Kantatzen duten lekuan,

                Iduritzen zait antxen nagola

                Aingerutxuen onduan.

PATXIKO eta MARITXU:

                Jauregi eder gaiñ-gañekoan,

                Zauten aur bedenkatuak,

                Adi itzatzute gure promesak,

                Eres¡ eta botuak;

                Ona emen bi biotz, libreak,

                Pozez alkarganatuak

                Amoriozko kate santuak

                Beti-betiko lotuak.

PATXIKO:

                Maritxu nerea!

MARITXU:

                Betiko zurea!

(Agertzen da Iñazio baso tartetik,
eta ezer ikusi ezpalu bezela inguratzen da.)

IRUGARREN IRUDIA

Patxiko, Maritxu eta Iñazio

IÑAZIO:

                Egunon, gala¡ gazteak.

PATXIKO eta MARITXU:

                Ala izan bedi zuretzat.

IÑAZIO:

                Ai, zer goiz giro alaia dagon,

                Alkar maite dutenentzat!...

PATXIKO: (Murru samar)

                Alaxen iduritzen zat.

IÑAZIO:

                Zeru urdiña senti du beti

                Pozkidaz dagon galaiak

                Bañan anima triste daukanak,

                Ikusten ditu odaiak.

MARITXU:

                Miñen bat sendi al dezu?

IÑAZIO:

                Zuek sendatu zenezateke,

                Bañan beldur naiz...

PATXIKO:

                Itxozu!

                Igartzen dizut zer gaitz daukazun,

                Ta nere bizia bertan,

                Emango nuke, zuk ez dezazun

                Penarik izan ezertan;

                Baña, Iñazio, baldin bazatoz

                Amorioaren eske,

                Ori nik eziñ utzi neizuke,

                Etsiya egon zintezke.

IÑAZIO:

                Bear ez deran gauza eskaintzen

                Guztiz leialak zerate,

                Zure itz prestu gezurrezkoak

                Biotza lertu dirate...

                Agur, Patxiko, agur, Maritxu,

                Urrengo aldi bat arte.

        (Badijoa ixilka esanaz:)

                Etxe ta lurren jabea ni naiz,

                Agindu nezakeana,

                Patxiko utzi eta Maritxu

                Etorriko da nigana,

                Jakingo dute bestela zein dan

                Zabelaingo etxe-jauna.

MARITXU:

                Zer ote zaio gertatzen?

PATXIKO:

                Ez al diozu igartzen?

MARITXU:

                Nik zer jakingo det bada?

PATXIKO:

                Ala askoz obea da!...

                Atoz, Maritxu, atoz,

                Goazen artaldera,

                Igo gaitezen goiko

                Barruti aldera.

(Agertzen da Peru, eskuan saskitxo batekiñ,
eta gero Josepa.)

LAUGARREN IRUDIA

Patxiko, Maritxu, Peru eta Josepa

PERU:

                Gosaldutzeko garaia da ta

                Ez da agiri, non ote da?

                Anbat ardiyak joango zitzaizkan,

                Goiko barruti aldera.

                Nekatutzen naiz. O Jaungoikoa!

                Orra zer dan gizon zarra!

                Gazte denboran izandu zana

                Erbia beziñ azkarra!

JOSEPA: (sartuaz)

                Egunon, Peru, egunon...

PERU:

                Egunon, andre Josepa.

JOSEPA:

                Zarrak aldapa igarotzeko

                Bero gogorra da au, Peru;

                Bañan zer egingo degu!

                Gure gazteak, zer jango dute

                Ekartzen ez badiegu?

                Onak dira ta merezi dute,

                Poz orixen badaukagu.

PERU:

                Pobre izanik, aberastasun

                Aundiaz dauzkagu biyok,

                Seme-alaba obeagoak

                Ez lizake izan iñork.

                Ai, zer biduna egingo luteken

                Maritxuk eta Patxikok!

JOSEPA:

                Amaika aldiz neroni ere

                Bururatu zait orixen,

PERU:

                Deitzera noa, ia ojurik

                Ote diraten aditzen.

                Patxikooo! Patxikooo! (ojuka)

PATXIKO:

                Eup! Banator.

(Iristen da Patxiko.)

PERU:

                Esazu, seme: non ziñan?

PATXIKO:

                Ardiyak larratutzen

                Goiko barrutian.

JOSEPA:

                Eta Maritxu nerea?

PATXIKO:

                An zebillen artaldean

                Beste mendi egalean;

                Laister degu emen bean.

MARITXU: (sartuaz)

                Nere ama gaisoa

                Mendi ontaraño?

                Asko nai dirazu ta

                Kontentu naiz, baño;

                Ez dezazula artu

                Orrenbeste neke,

                Puska leorrarekin

                Errez pasa naike.

JOSEPA:

                Nere alaba ona

                Ez badet maitatzen...

PERU:

                Tira, tira, jan zagun,

                Guztiyok ementxen,

                Urda¡ azpiko au, ta

                Arto bero auxen.

(Esertzen dira lurrean eta, saskitxotik
gosaria aterarik, asten dira jaten.)

JOSEPA:

                Karatxe! Au gosari

                Bekaña da, Peru!

PERU:

                Pake ta maitasunak,

                Dena gozatzen du.

PATXIKO:

                Onen guraso onak,

                Nola izan gerra?

MARITXU:

                Auxen da egiazko

                Bizitza ederra.

                Jauregietan bizi

                Diran aur gaxuak,

                Noizik beiñ ikusirik

                Beren gurasuak,

                Aberats izan arren

                Oztasun aundiyan;

                Nik ait'amen onduan

                Naigo det, mendiyan.

PERU:

                Iztun zaude, Maritxu!...

MARITXU:

                Nola ez iztundu

                Pozkida aundigorik,

                Mundu onek, nun du?

                Zu zera ontasunez

                Betetako aita,

                Nere amatxo berriz

                Aingerua baita.

JOSEPA:

                Nola ez maite izan

                Erotutzeraño!

PERU:

                Doñu gozoagorik

                Maritxuna baño,

                Mendi oiek ez dute

                Entzun egundaño.

MARITXU:

                Onegiak zerate

                Ta, orregatikan

                Ez det txarrera artzen

                Zuen esanikan.

PATXIKO:

                Gauza batek bakarrik

                Nauka, oso triste...

DENAK:

                Zerk? (alkartzen dira)

PATXIKO:

                Aditutakoan

                Arritu zaitezte.

                Ingurumari ontan

                Zabaldu da otsa...

                Aitatze utsak ere

                Ematen dit lotsa!

                Lendabizi sarturik

                Fueruak lurpera,

                Gañera galerazi

                Nai dute euskera.

PERU:

                Etzatela orlako

                Asmorik artu!

MARITXU eta JOSEPA:

                Ori eziñ liteke

                Iñola gertatu.

PATXIKO:

                Zertako da egiya

                Gezurtzat artzea?

                Madrildarrak nai dute

                Izkuntz au galtzea.

PERU:

                Ez digute eman nai

                Buruspide txarra,

                Bagenduke bezela

                Guk aien bearra!

                Ez degu besterik nai,

                Gerena bakarra:

                Gure izkuntza eta

                Gure Lege Zarra.

PATXIKO:

                Nola erlaundi tzarra sartzen dan

                Erladi txintxo batean,

                Ta loikeria alkar garbiro

                Maite dutenen artean;

                Oro kukua txantxangorriak

                Beretzat daukan kabian,

                Ala sartzen da Gobiernoa

                Gure sort-erri garbian

                Begiramenik batere gabe,

                Gure sentimentuari,

                Eskubidea ta arrazoia

                Kenduaz mendekoari;

                Baña egunen bat etorri leike,

                Nola len sarrazintarrak,

                Iberiaren jabe egingo

                Dirana atzerritarrak.

                Orduan ondo ikusiko da,

                Nor geraden euskaldunak,

                Ta gaztelauak jakingo dute,

                Zein diran beren lagunak.

                Gure aitonen gisara joango

                Giñake laister aruntza,

                Adiskideai eramatera,

                Premia duten laguntza,

                Golde ta aitzur, eskuareta

                Laiak utzirikan bertan,

                Arerioa purrakatzera,

                Gaztelako zelaietan.

                Eta ausardi altsuenakiñ,

                Ondarrabi baten gisan,

                Mintza gintezke, ta ez liteke,

                Zeñek ukaturik izan;

                Guadalete bat gertatu arren,

                Nork begiratzen ez diro,

                Nola oraindik tente dagoan

                Lekobideren Erniyo.

PERU:

                Orixen da jangaña

                Bazkal bukatzeko!

MARITXU:

                Iaioa zaude, Patxiko.

JOSEPA:

                Beti goititutzen da

                Euskalduna bero,

                Gure Lege santua

                Ikutu ezkero.

PERU:

                Ordua da joateko

                Ardien ondora,

                Bateren bat amildu

                Ezteiñ, itsasora.

                Bi zarrok geldi-geldi

                Baserri aldera

                Joan da otzak zuen zai

                An egongo gera.

                Bigar arte, Maritxu;

                Patxiko, aurki arte.

JOSEPA:

                Bigar arte, Patxiko;

                Maritxu, aurki arte.

PERU eta MARITXU:

                Jainkoarekin zuazte.

(Gelditzen dira ait'amak nondik dijoazen begira.)

PATXIKO:

                Amoriotan gabiltzanikan

                Ez dakite nere ustean...

MARITXU:

                Ai, ura lotsa neukan nik biyak

                Alkarrekiñ ikustean!

PATXIKO:

                Zergatik? Izan bedi,

                Mundua jakintzu,

                Zenbat maitatzen deran

                Nik nere Maritxu;

                Zeruak eta lurrak

                Jakiñ dezatela,

                Maritxu gabe ezin

                Bizi nitekela.

                Bakarrik zuregandik

                Joango nitzakela,

                Jakiñik Lege Zarrak,

                Premia dubela.

MARITXU:

                Nola? Joango ziñake,

                Beraz ni utzita?

PATXIKO:

                Etziñuket utziko,

                Ez leikena baita.

                Eramango zinduket,

                Alako trantzean,

                Emen (joaz) ondo gordeta,

                Nere biotzean.

                Bañan Lekobideren

                Alabaren gisan,

                Emakume euskaldunak

                Bear luke izan;

                Lartaun-en emaztegai,

                Onintza ederrak,

                Azkonak zorroztutzen

                Laguntzen zion berak;

                Ta ala berean guk

                Bear degu egiñ,

                Euskal-erri maitea

                Libre izan dediñ.

MARITXU:

                Nere buruak diyo

                Dezula arrazoi,

                Bañan biyotzak mindu

                Ta esaten dit, oi!

PATXIKO:

                Zure biotz gaxuak

                Zer diyo, Maritxu?

MARITXU:

                Maitatu zaitzadala

                Leial eta itxu.

                Mundu onetan ez da

                Amoriyorikan,

                Nik zuganako deran

                Ainbestekorikan.

                Sentitu lezateke

                Aundiago dana,

                Aingerutxuak beren

                Sortzalleagana.

PATXIKO:

                Orlaxen ikusi nai

                Zaitut nik, orlaxen,

                Menditar onradua

                Biotzez maitatzen;

                Ardia beziñ maltsu

                Oi dana pakean,

                Baña legoi biurtzen

                Dana, gerratean.

                Goazen, Maritxu, goazen,

                Goiko barrutira,

                Artaldeak larrean

                Dabiltzan tokira.

                Ta nola aurki biyok

                Banatuko geran,

                Gaur alkar ikustea

                Ez dago guregan.

                Bigar erromeriya

                Erdoiztan nola dan,

                Joan zaitez eta biyok

                Batuko gera an,

                Oraiñ, agur, Maritxu.

MARITXU:

                Ariyo, Patxiko,

                Sinisten det aztuta

                Ez nazula utziko.

(Joaten dira alde banatatik.)

BOSTGARREN IRUDIA

(Azaltzen da Iñazio zoko batetik.)

IÑAZIO:

                Aberatsa izanik

                Bizi naiz pobre,

                Zertako det dirua

                Maitasuna gabe?

                Geiago det nai

                Etxe ta lurrak baño,

                Maritxuren «bai»

                Naiz etxe-jauna,

                Ta nerea da aitak

                Utzi zirana.

                Zer ontasunak!

                Artzai neskatill batek

                Nai ez ditunak! (Biz)

                Lur oien jabe!

                Zertarako nai ditut

                Maritxu gabe?

                Orren ederra!

                Zergatikan etorri

                Ziñan lurrera,

                Nago inbiriz,

                Artzai mutiko baten

                Suerte aundiz. (Biz)

        (Birpizturik.)

                Bañan, zertan estutu,

                Oinbesteraño?

                Nik geiago nezake

                Patxikok baño,

                Aiñ da pobria!

                Eta aundi naia da

                Emakumia,

                Beragatikan,

                Ez nuke galdu bear

                Esperantzikan,

                Egiten dit gaitz!

                Maritxu ikustera

                Joan bear det maiz,

                Eta nerearekiñ

                Aterako naiz...

                Zer da bull'ori?

(Baserritar saill bat dijoa pasatzen
Erdoizta aldera, bigarko erromerira.)

SEIGARREN IRUDIA

JENDEAK:

                Egunon, etxe-jauna.

IÑAZIO:

                Egunon, jende ona.

BATEK:

                Nola orren bakar, jauna?

IÑAZIO:

                Bakarti da anima

                Penatzen daguana.

SALLEKO BESTE BATEK:

                Ez dedilla estutu;

                Eran beza «gora» (zatua eskeñiaz)

                Eta dijoazela

                Penak itsasora.

        (Eraten du gogoz)

DENAK:

                Orlaxen, bejondaiola.

IÑAZIO:

                Jakin nai nuke iñork

                Esan oteizuten,

                Nola danok Madrildar

                Egiñ nai gaituzten...

DENAK:

                Ja! Ja! Ja, nagusiya,

                Ori jostaketa!...

IÑAZIO:

                Ez dago jostaketik,

                Egia da eta.

BATEK:

                On Iñazio, betor

                Bere etxeraño.

                Guk pozik lagunduko

                Diogu araño.

                Gero zerbait arturik

                Iturrioz-ko bentan,

                Egun sentian egon

                Nai degu Erdoiztan.

IÑAZIO:

                Guazen bada, gazteak,

                Nai dezutenean;

                Ardiak bildu dira

                Borda aldamenean,

                Beren orrotxoakiñ

                Aditzera emanaz

                Ez dutela larrean

                Gelditu nai gauaz....

DENAK:

                Goazen, goazen

                Erdoiztara,

                Jolastera ta

                Dantzara

                Alkartutzea

                Ta jostatzea,

                Lengo oitura zarra da.

                Nekazari ta

                Artzaiak,

                Guztiok gera

                Anaiak,

                Emaztekiyak

                Ta gizakiyak

                Paketsu eta alaiak.

                Gure izkuntza

                Maitean,

                Beti mintzatu

                Gaitean,

                Mendi gañetan

                Ta zelaietan

                Bizi geran bitartean.

                Galerazi nai

                Duanik

                Etortzen bada

                Iñundik,

                Lekobideren

                Arraza emen

                Zutituko da oraindik;

                Etsai zitalak

                Gudikan,

                Sortzen badu

                Iñondikan,

                Jakiñ dezala,

                Izan ez dala,

                Katibu euskaldunikan.