III. GERTALDIA

Joka-lekua:

        Apezetxeko sala.

1. Agerraldia

        Kattina, apezaren gelaria ari delarik errants kentzen,
jaun erretora sartzen da.

KATTINA: (Trapu bat eskuan, zare batean preso daukan gatuari mintzo) Ba, gaixoa, zaude hor! Nik saluna egin arte... Badakizu, ez duela jaunak errautsik maite. Laster hor izanen da... To, liburu berri bat... Bardako andere harek ekarria, nik uste... (Bulego gainetik eskuratzen du eta irakurtzen) «Les sept chemins qui mènent au ciel». (Burua makurtuz) Hobe zukeen horrek ere bide bat hartu balu... eta hura ona... To, jaunaren makila falta!... Eta xapel hoberena ere. Norat joan ote zait, tenore hontan? Apez horiek, ez dutela sekulan erranen, non dabiltzan! Denak hor beretako atxik, beretako! (Gatuak marraka) Ba, gaixoa, ba, badakit hor zirela. Jalgiko zaitut ba hortik, gaixo Muñuñu! (Besarkatzen du eta libratzen) Preso zinen: Nausiaren falta da. Ez du nahi zu libro uztea... bazterrak zikintzen dituzula. Horra, orai libro zira... Ale!... Zoaz kanpora, ixtant-ño hat. Eta hor jaun erretoraren xapel xaharra, dena errautsa. Ez du sekulan ezarri nahi. Alta!... (Berak entsaiatzen du)

ERRETORA: (Sartzean ikusten du gelaria, haren xapela buruan) Kattina!

KATTINA: (Harritua) Barka, Jaun Erretora! Barka! Ikusten ari nintzen ean...

ERRETORA: Ean egia erranen duzun?

KATTINA: Ba, ba, Jaun Erretora, horra saluna egina dut... Jatsa kentzea aski. Horra, horra, jartzen ahal zira. Ez dautazu erran jalgitzen zinela... Jes ba, tenore hontan ez da bederen eririk, edo ixtripurik? (Apezak oliodura ontzi ta zaku pausatzearekin) Bada norbait hilik?

ERRETORA: (Trapu bat erakutsiz) Oihal hori bil-azu!

KATTINA: (Oihala hartzean) Gaixo jendea! Nor baita ere!

ERRETORA: Berdin jakinen baituzu... Oihanaldeko nausia dute, hilik ekarri etxera.

KATTINA: Jesus, Maria eta Josepe!... Oihanalde, holako gizon pizkorra! Nola hil da?

ERRETORA: Plazatik etxerakoan, norbaitek tiroz hil du.

KATTINA: Ooo! Gauza izigarria! Eta nork du hil?

ERRETORA: Nik ez dakit. Eni ez bertzerik galda. Aski duzu otoitz egitea, hilarentzat.

KATTINA: Ba, segurki eginen baitut... Ho, ho, hooo!...

2. Agerraldia

        Norbaitek joiten du eta
Kattina badoa idekitzera Manezi.

ERRETORA: Nor ere baita, dagola ixtant bat, nik zapetak aldatu artino...

KATTINA: (Badoa idekitzera eta Manez sartzen da, ilun eta desegina) Gaixoa, gaixoa!... Zuen makurra jakina dut. Zer izigarrikeria! Ori, jar zaite, jar zaite! Jaun erretora ixtantean hemen izanen duzu... Eta zer gertatu da gero, xuxen? Zuen aita gaixoa, hila hatxeman baitute!

MANEZ: (Burua apal) Ba, hila!

ERRETORA: (Sartzean) Hor haiza, Manez?

MANEZ: Ba, Jaun Erretora.

KATTINA: Eta nor da krima izigarri horren hobenduna?

ERRETORA: (Kattinari, atera dadin keinu egin ondoan, eta hura joan-eta) Ba, gaizoa, izigarria gertatu duk zuen etxean... Agian laster xurituko die afera hori!

MANEZ: (Burua apal eta kapelua eskuetan) Jauna, hortako jina nintzen.

ERRETORA: Zerbait badakika?

MANEZ: Jauna, nik hil dut Aita! (Jartzen da, nigarrez)

ERRETORA: Manez, gaizo Manez, zer gertatu zaik hein hortaratzeko?

MANEZ: Aspaldian makur ginen, Aitarekin. Sos beharretan nintzen, preso joaiteko heinean. Pilik ez zaitan eman nahi... Banekien, diruz kargaturik heldu zela ferietarik... Eta hil dut.

ERRETORA: Jandarmak ondotik dituka?

MANEZ: Ez, bainan Errekaldeko Laurent preso sartu dute goiz hontan: Hura daukate hobendun. Gure aitarekin kalapitan ari izana zen ostatuan, eta tiroz mehatxatua ere zuen. Eta ni Errekaldean bainaiz haren harmaz baliatu naiz eta haren kartutxez. Laster ezagutuko dituzte basurdeko perdiunak. Laurent-ek ditu bakarrik holakoak.

ERRETORA: Eta hi, zer habila hemen? Zer egin behar duk?

MANEZ: Krima hori eginez geroz, karga bat izigarria banuen, hemen, bularraren gainean eta beti hor nuen Aita, begien aintzinean: Heldu zen zanpa-zarpa bere bidean eta nik, sasi baten gibeletik, tiro eman diot. Han hil da hitz bat erran gabe.

ERRETORA: Krima handia egin duk hori, Manez!

MANEZ: Ba, Jauna! Hortako jina nintzen: Horren karga ezin atxikiz, ene buruaren arintzera jina nintzen.

ERRETORA: Ontsa duk... Jainkoaren legea handizki kolpatu duk... bainan Jainkoa ona duk... Jainkoak barkatzen dik... Ez zekiat munduko jujeenganik zer jujamendu izanen dukan... Haugi! Goazen elizara!... (Joaiten dira)

3. Agerraldia

        Jana-Mari mutxurdina etorri da berrietara
eta laster erretora ere itzultzen da.

KATTINA: (Atea berriz ideki aintzin Jana-Mariri, bere buruarekin ari) Mutiko hori ere, bera jina, aitaren ehorzketen aipatzeko... Igortzen ahal zuen ba, kurutzeketaria, bertzek bezala... Nahiz holakoetan burua galtzen den maiz. (Jo dute) To, zu zira, Jana-Mari! Sar zaite, sar! Ontsa egin duzu jitea. Entzun duzua berri izigarri hori.

JANA-MARI: Ba, ba, segurki eta denen kurritzera jina nintzen.

KATTINA: Jar zaite, hor! Jaun erretora ez da hemen, bainan laster itzuliko da. Oaixtiantxet jalgi da... Badakizu norekin?

JANA-MARI: Norekin?

KATTINA: Manezekin, hilaren semearekin... Gaixo mutikoa!... Ikusi bazinu zer begia zuen. Pena egin daut, ba, zinez! Eta pitsik ezin egin!... Hila, hila izanki!

JANA-MARI: Eta, hiltzaile alimale horrek, zer barnea! Ba zaitzua? Hola bidean bazohan gizona, hotz-hotzean, hola aurtikitzea!

KATTINA: Hartu dutea hiltzalea?

JANA-MARI: Ba, segurki.

KATTINA: Nor?

JANA-MARI: Ez baitzenekien? Laurent, Laurent Errekaldekoa! Goiz hontan ereman dute estekaturik, jandarmek. Ukatzen omen zuen, ba... Bainan beharrondoko batez, laster xefak burua beheiti-arazi ere dio. Pentsa, bada: Berak, barda, ostatuan, errana zion Oihanalderi, harmaz garbituko zuela. Haren kartutxak ere omen ziren, bertzalde. Aise ezagutzen baitituzte haatik, ihiztari horiek...

KATTINA: Zer mendetan bizi giren! Izitzekoa ere bada... Ez da bertzerik entzuten. Eta zerendako, zerendako?

JANA-MARI: Denak sosarengatik, Kattina, sosarengatik... Hor ere Errekalde seme hori bazebilen, dena ihizi, dena trafiku eta azkenean horra zertaratzen diren...

KATTINA: Errazu berriz, Jana-Mari!

JANA-MARI: Eta jaun erretorak ba ote dazki horiek oro?

KATTINA: Nolaz ez? Goizean, bera han izan da... Oixtion Manez hemen zen...

JANA-MARI: Gaixo apeza! Badu horrek ere zer jasan bere herrian...

ERRETORA: (Sartzean) To, zu hemen, Jana-Mari!

JANA-MARI: Ba, azken berri izigarri horren aipatzera jina nintzen.

KATTINA: Uste duzuia, Jaun Erretora, zer gizonaren barnea!

JANA-MARI: Beharko du haatik ontsaxko pagatu... Ukatzen omen zuen, bainan jandarma xefak eman omen dio ukomiloz sudurrean eta bere fantesia sar-erazi omen...

KATTINA: Holakoak, hiltzea merezi luke, Jaun Erretora, lehen-bai-lehen, hiltzea... Sobera uzten dituzte bizitzera holako horiek.

JANA-MARI: Hori erraiten zuten ihiztari batzuek ere: Tribunaletara joan aintzin behar luketela garbitu, holako gaixtaginek. Hara joan-eta, orori barkatzen diotela...

ERRETORA: Ontsa da. Guk, holakoetan, otoitz egin behar dugu hilentzat eta Jainkoari galdatu, bizi direnek, hobeki adi dezaten Haren bakezko deia. (Otoitz liburua hartzen du)

JANA-MARI: Ba, Jauna, arrazoin duzu.

KATTINA: Bai, segurki!

JANA-MARI: (Atera buruz doa) Sarri artino, Jaun Erretora!

ERRETORA: Agur, Jana-Mari! (Otoitzari lotzen da eta Kattina sukaldera badoa)

4. Agerraldia

        Aintzineko berak, Erretora eta haren gelaria
dira eta heldu zaiote Errekalde.

ERRETORA: (Kattinari deika) Kattina, zoaz idekitzera!

KATTINA: (Ate xilotik behatu-ta) Jaun Erretora... Errekaldeko nausia!... Zer egin behar dut?

ERRETORA: Ee! Sar-eraz zazu!

KATTINA: (Harritua, ahapetik) Kriminelaren aita!

ERRETORA: Hea, higi zaite!

KATTINA: (Hotz-hotza, idekitzen du)

ERRETORA: (Eskua emanez) Zu zirea, Errekalde... Jar zaite!

ERREKALDE: A, Jauna, jina naiz, ene burua ezin gehiago jasanez: Jakin dituzu gure ixtorioak...

ERRETORA: Ba, jakin ditut.

ERREKALDE: Sekulan ez nuen uste, ene odoleko norbait, ene seme bat, hortaratuko zela.

ERRETORA: Bainan segur ote da, hura dela?

ERREKALDE: Ba, ba, segur... Hastean ukatu du, bainan sobera froga ba omen dute. Ikusi nuen gure semea, hamarrak aldean, etxetik harmarekin jalgitzen eta Oihanaldeari buruz joaiten. Usaia hori baitzuen, gauak gauari, harma bizkarrean ibiltzeko, azkon, basurde eta azerien ondotik, ez nion kasu handirik egin. Bertzalde, maiz hola joaiten zen ere Oihanaldera, Julie-rengana...

ERRETORA: Bainan, berak aitortu ote du, hobendun dela?

ERREKALDE: Ene aintzinean, ez. Han, ez baitakit. Ene aldetik, segurtamen soberakina badut, hobendun dela.

ERRETORA: Eta jendek zer diote?

ERREKALDE: O, Jauna, nik ez dakit: Nehora ez naiz jalgitzen; nehor ez zaiku etxera hurbiltzen. Han nago, nigarrez urtua, ahalgetua; sendi ditut denak gutaz mintzo, denak guri beha... nahiago nuke lurpean sartu.

ERRETORA: Ez duzu kuraie galdu behar, Errekalde!

ERREKALDE: Egia erraiten dautzut, Jauna... Memento batez, ene burua garbitzekotan izan naiz... Oroitu naiz ifernuaz... erlisionerik izan ez banu, ez dakit batere zer eginen nuen, Jauna.

ERRETORA: Ba, egiazko kuraia da, pena guziengatik, biziari ihardokitzea.

ERREKALDE: Ene semea, hortaratua, ene semea!... Nahiago nukeen jakin bera hil dela edo bere bizi guziko enbaliertu edo holako zerbait... Bainan gizon hiltzaile bilakatu, ezin dut onets.

ERRETORA: Beharbada zerbait arrazoin aterako da... Kalapitan hasi eta tiroa partitu edo holako... Ez duzu aintzinetik etsitu behar.

ERREKALDE: Hala balitz! Jaun Erretora, gure semeak egin du ordea... Hontaraz geroz, akabo Errekaldea, akabo segida, gureak egin du!

ERRETORA: Alo, Errekalde ez zira hortan oraino... Har-azu kuraie!

ERREKALDE: Ba, Jauna, ba... Bainan badut bertze arrengura bat ere.

ERRETORA: Zer arrengura?

ERREKALDE: Ene semearen krimaz, nolazpait, ni ere hobendun naizela iduritzen zait.

ERRETORA: Nolaz hori?

ERREKALDE: Egundainotik, gure etxean, Oihanaldekoekin samur izan gira. Zaharren herra, gure gazteri ereman diotegu. Nik, ez banio ene semeari, Oihanalderen kontra, burua berotu, ez zen menturaz hortaratuko.

ERRETORA: Bixtan da! Herrak ez du nehor ontzen.

ERREKALDE: Eta bertzalde, sobera utzi dut semea, kontrabanda, trafiku, ihizi eta joko horietara lerratzen. Horietan hasiz geroz zen, hola, gauaz jalgitzen.

ERRETORA: Ur xirripa guziek beren sorgiak badituzte: Iturri bat idekitzean nehork ezin erran haren urak noraino eginen duen bide.

ERREKALDE: Eta nik iturri horiek aisexko ideki...

ERRETORA: (Xutitzen da) Jainkoa ere zerbait ari baita, ez zazula Errekalde, sekulan kuraia gal! Jainkoak ez du, ezin jasanik, nehori igortzen. Igortzen dituenak, gure onetan ditu igortzen. Guri da, Haren abisuez oroitzea eta baliatzea...

ERREKALDE: (Xutitzen ere) Arrazoin duzu, Jauna; entseiatuko gira, egiten arabera...

ERRETORA: Agur, Errekalde, ilunbeen ondotik heldu da argia...

ERREKALDE: Agian ba! Agur, Jaun Erretora!

5. Agerraldia

        Erretora bakarrik delarik,
Kattina gelaria sartzen da solastatzera.

KATTINA: (Errekalde gogoan) A, Jauna, beheiti ekartzen duela jaun horrek bere buru hori...

ERRETORA: Nortaz mintzo zira?

KATTINA: Errekaldez, Jauna... Jana-Marik erran daut bere semea uzten zuela, nahi zuenaren egitera: Dena trafiku, dena kontrabanda, eta orai horra zertaratu zaion. Zuk, predikuan maiz erraiten duzun bezala nolako aita, halako semea!

ERRETORA: (Fermuki) Jar zaite hor!

KATTINA: Jarri? Zertako?

ERRETORA: Kattina, aspaldian ohartua naiz gauza bati: Behar zaitut abisatu.

KATTINA: (Harritua) Zertaz, Jauna?

ERRETORA: Jendeak nolanahika jujatzen dituzula. Batzuetan itxuratik beretik, edo norbaiten erranetik, edo zure mementoko omore on edo txarretik. Ez da holakorik behar, Kattina. Juja zazu onez, nahi bezainbat! Txarrez, sekulan! Mintzatuko ziren baino usuago zaude ixilik!... Eta ez zaitela hain kurios izan! Aspaldian abisatu nahia zintudan. Konprenitzen duzuia? (Badoa bulegora)

KATTINA: (Nigarrez) Ba, Jauna, ba... Ez nuen bada uste, holako bat behar nuela entzun zureganik, nik hoinbertze zerbitzu egin ondoan. Ez nuen segurki holakorik merexi!... (Badoa sukaldera, hipaka nigarrez)

6. Agerraldia

        Aintzineko sala berean,
erretora bakarrik dagola.

ERRETORA: (Berak idekitzen ate joileari) Manez! Hi hemen berriz? Zer gertatzen zaik?

MANEZ: Jauna, behar zaitut ikusi.

ERRETORA: Zer duk? Jar hadi!

MANEZ: Ez naiteke gehiago hemen geldi: Sobera da, denek akusatzen naute, jendek, gauzek, ingurukoek, urrunekoek, denek...

ERRETORA: Zer nahi duk?

MANEZ: Bainan ez naiteke gehiago hola bizi: Sobera entzuten dut...

ERRETORA: Zer duk entzuten?

MANEZ: Laurent, Laurent, nola jandarmek, joka, xehatu duten; nola jendea asaldatu den haren kontra; nola batzuek hil nahi duten. Eta horiek oro enegatik... Berak hobenik izan gabe. Ez naiteke hola egon!

ERRETORA: Zer eginen duk hada?

MANEZ: Laurent behar dut lehen-bai-lehen libratu.

ERRETORA: Hire krima aitortuko duka?

MANEZ: Behin pentsatu dut egitea, bainan, Jauna, beldur naiz, beldur etxekoen, beldur jandarmen, beldur jende guzien...

ERRETORA: Zer eginen duk bada?

MANEZ: Izan naiz, errekara, ene burua aurtikitzekotan.

ERRETORA: Zer xuxenduko huen hola eginez? Ifernu batetik bertzera sartzeko?

MANEZ: Hori bera zait gogoratu. Geroztik bertze zerbait jin zait burura: Norapait urrun joaitea, nehork sekulan ez aurkitzeko gisan. Muga hori ezagutzen dut askitto, eta hor gaindi Ameriketara joan naiteke.

ERRETORA: Xede hori hobea duk... Eta Laurent, hola hola utziz?

MANEZ: Ez Jauna, letra bat igor nezake gure jandarmei, muga iragan-eta: Xehetasun guziak emanen ditut, nola ni naizen hobenduna eta ene ondotik ez erabiltzeko, fin gaixtoa egin dudala. Zer diozu, zuk?

ERRETORA: Ene eskualdetik, ixilik egonen nauk, dakikan bezala. Jainkoaren barkamendua hirekin duk. Gizonena ukan dezakek, bizi zuzen leial batez. Aski bertute izanen ote duk hire bidea betirako oneratzeko?

MANEZ: Iduritzen zait baietz, Jauna!

ERRETORA: Hola balin bada, habil eta ibiliko haizen toki guzietan Jainko legeari jarraik hadi eta bihotz oneko gizona izan. Ez ahantz hilarentzat otoitz egitea!

MANEZ: Ontsa da, Jauna: Ene xedeak hola dira. Agur, Jaun Erretora eta Milesker!

7. Agerraldia

        Jaun erretora bakarrik bere salan.

ERRETORA: (Bulegoan jarri da, ofizioa hasteko «aitaren» egin du, bainan kurutzeari begira gelditzen da eta erraiten emeki)

                «Bekatuan bizi direneri, emozute barkamendua!

                »Familieri, emozute elgar aditzea!

                »Gazteri, emozute ontsa gobernatzea!

                »Herrak janak direneri, emozute elgar barkatzea!

                »Jauna, emaguzu gure artean bakea!»

        (Ofizioa irakurtzen segitzen du)

OIHALA